________________
ફળ વાક્યા છે એ નૈયાયિક મત
३०४
निर्णेष्यते । व्यवच्छेदे तु न सा गतिः । तस्मात् संसृष्टाः पदार्था वाक्यार्थ इति स्थितम् ।
309. १२- ससा ५५ शाय नथी.
નૈયાયિક સાચું, સંસર્ગ શબ્દને વાચ્ય નથી બનતે પરંતુ તેની પ્રતીતિ નથી થતી એમ નહિ.
કાકાર - જે શબ્દવા નથી તેની પ્રતીતિ કેવી રીતે થાય ? ' '
નૈયાયિક- તેને નિર્ણય આગળ ઉપર કરીશું. પરંતુ વ્યવચછેદની બાબતમાં જુદી પરિસ્થિતિ છે. [અર્થાત વ્યવછેદ શબ્દને વાચ્ય નથી એટલું જ નહિ પણ તેની પ્રતીતિ પણ થતી નથી તેથી, સંસ્કૃષ્ટ પદાર્થો વાયા છે એ સ્થિર થયું.
____310. अथ वा गुणीभूतेतरपदार्थानुगृहीत एक एव प्रधानभूतः पदार्थो वाक्यार्थ इत्येकाकारप्रतीतिबलादुपेयताम् । एकस्त्वयमसावर्थ इति न निर्णेतं शक्यते । यदि त्ववश्यमेकस्य कस्यचिदभिषेककलशो दातव्यः तत् फलस्यैव दीयताम् । न हि निष्प्रयोजनम् किश्चिद्वाक्यमुच्चार्यते ।
क्वचित् साक्षात् पदोपात्तं कचित् प्रकरणागतम् ।
क्वचिदालोचनालभ्यं फलं सर्वत्र गम्यते ॥ सकलेन च कारककलापेन क्रिया निर्वय॑ते, क्रियया च फलम् । न तु फलेनान्यत् किमपि निर्वय॑ते इति प्रधानत्वात् फलमेव वाक्यार्थः ।
__310. शार अथवा मोर मनी गयेसा पानामा पार्थाथा अनुडीत (=84त) બનેલે એક જ પ્રધાનભૂત પદાર્થ વાયાથે છે એમ એક આકારવાળી પ્રતીતિને બળે સ્વીકારે.
નૈયાયિક–પરંતુ એક પ્રધાનભૂત અર્થ આ છે એ નિર્ણય કરવો શક્ય નથી. તેમ છતાં જે કઈ એક ઉપર અભિષેકનો કળશ ઢોળ હોય તે તે કળશ ફળ ઉપર જ ઢોળવો જોઈએ. કઈ પણ વાય નિપ્રયોજન બેલાતું નથી. ફળ કેટલીક વાર સાક્ષાત પદ દ્વારા જ્ઞાત થાય છે, કેટલીક વાર પ્રકરણ ઉપરથી ફલિત થ ય છે, કેટલીક વાર વિધિસ્વરૂપની પર્યાચના દ્વારા જ્ઞાત થાય છે, ફળ સર્વત્ર જ્ઞાત થાય છે. સકલ કારકસમૂહ વડે ક્રિયા ઉત્પન્ન થાય છે, ક્ષિાથી ફળ ઉત્પન્ન થાય છે, પરંતુ ફળથી પછી બીજુ કંઈ ઉત્પન્ન થતું નથી, એટલે પ્રધાન હોવાથી ફળ જ વાકયાર્થ છે.
311. ननु फलमपि पुरुषार्थमिति पुरुषः प्रधानं स्यात् । नैतदेवम् , फलं सुखात्मकत्वात् पुरुषाश्रितं भवति, सुखादीनामात्मगुणत्वात् । न चेतावता पुरुषः प्रधानम् । सोऽपि हि फलार्थमेव यतते । भावना तावत् फलनिष्ठ एव व्यापारः । नियोगस्यापि फलं विना न प्रवर्तकत्वमित्युक्तम् । क्रियाया अपि केवलाया वाक्यार्थत्वमपास्तम् ।
तस्मात् फलस्य साध्यत्वात् सर्वत्र तदवर्जनात् । क्रियादीनां च तादात् तस्य वाक्यार्थतेष्यते ॥
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
