________________
પ્રતિભા વાકયાર્થ છે એ મતની પરીક્ષા
૩૧૩ હે તો કહે, પરંતુ તે શબ્દની અભિધેય નથી– વાક્યની વાસ નથી. અભિધેય ન હોવા છતાં સંસર્ગની જેમ તે વાકયાર્થ છે એમ જો કહો તો જેમ ત્યાં પણ અમે કહ્યું છે કે સંસ્કૃષ્ટ પદાર્થો વાક્ષાર્થ છે, સસંગ વાયાયં નથી તેમ અહીં પણ અમે કહીએ છીએ કે પ્રતિભાને (=વાયાથજ્ઞાનનો વિષય બનેલા અર્થો વાગ્યાથ છે, પ્રતિભા (=વામાર્થજ્ઞાન) વાયાથ નથી. જેમ પ્રત્યક્ષ વર્તમાન અર્થને વિષય કરે છે તેમ શબ્દ વતમાન અર્થને
તે ન હોઈ અનાગત વગેરે અથનું અભિધાન કરતા શબદનું અથના અસન્નિધાનને કારણે પ્રતિભાપરત્વ-પ્રતિભાવિષયકત્વ જે કહેવાયું છે તે પણ બરાબર નથી. શબ્દનો વિષય અનામત વગેરે હોવા છતાં શબ્દનો વિષય અર્થ જ છે, [વિજ્ઞાન અર્થાત પ્રતિભા નથી], એ અમે પુરવાર કર્યું છે, એટલે વધુ વિસ્તાર કરવાની જરૂર નથી. 16. વાર્થઃ પરમાર્થ gવ તત્યં ને હવનનિમિત:
तद्वानप्युदितः पदस्य विषयस्तेनार्थसंस्पर्शिता । अप्रामाण्यमतश्च बाह्यविषयाभावेन यद्वर्ण्यते तच्छब्दस्य निरस्तमित्यकलुषं प्रामाण्यमस्य स्थितम् ।।
____ इति न्यायमञ्जर्यापञ्चममाह्निकम् ॥ 316. વાયાર્થ પરમાર્થ જ છે ( બાહ્ય અસ્તિત્વ ધરાવતો વાસ્તવિક જ છે. તેથી આ વાક્ષાર્થ કલ્પનાની નીપજ નથી પદને વિષય તષ્ઠાન (= જાતિ ) છે એ અમે સિદ્ધ કર્યું છે. તેથી શબ્દ બાહ્ય અર્થોને સ્પર્શે છે એ સિદ્ધ થાય છે. બાહ્ય વિષયના અભાવને કારણે શબ્દનું જે અપ્રામાણ્ય બૌદ્ધો વર્ણવે છે તેને અમે નિરાસ કર્યો છે. આમ શબ્દનું અકલુષિત પ્રામાણ્ય સ્થિર થયું છે.
જયંત ભટ્ટ કૃત ન્યાયમંજરીનું પાંચમું આદિક સમાપ્ત
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
