________________
૩૦૪
ફળ જ પ્રેરક છે એ તૈયાયિક મત
298. નિગવાક્યાર્થવાદી– વિધિએ ફળ દર્શાવ્યા છતાં કેટલાક તેમાં પ્રવૃત્ત થતા જ નથી.
ફળપ્રવકત્વવાદી– તેથી શું ? ભલે ન પ્રવર્તે, કારણ કે વિધિ કારક નથી પણ જ્ઞાપક છે એમ અમે કહ્યું જ છે.
નિગવાક્યર્થવાદી– ફળ દર્શાવ્યા વિના પણ વિધિ જ્ઞાન કરાવે.
ફળપ્રવર્તકત્વવાદી– ના, ફળને દર્શાવ્યા વિના વિધિ જ્ઞાન કરાવવા ઉત્સાહિત થતું. નથી બુદ્ધિમાનને જ વિધિ જ્ઞાન કરાવે છે અને ફળ વિના બુદ્ધિમાન તથા (=તે પ્રકારે વિધિ દ્વારા જ્ઞાન પામતો નથી. વધુ ચર્ચા કરવાનું પ્રયોજન નથી, 299. સ્પષ્યમાનસ્થ ઘરનું રક્ષતામતઃ |
यमर्थमधिकृत्येति सूत्रं व्यधित सूत्रकृत् ।। तस्मात् पुंसः प्रवृत्तौं प्रभवति न विधिर्नापि शब्दो लिङ्गादि
र्व्यापारोऽप्येतदीयो न हि पटुरभिधाभावनानामधेयः । न श्रेयस्साधनत्वं विधिविषयगतं नापि रागादिरेवं
तेनाख्यत् काम्यमानं फलममलमतिः प्रेरक- सूत्रकारः ।। 299, ઈચ્છવામાં આવતું ફળ [અમુક કર્મમાંથી નિષ્પન્ન થાય છે એમ દેખવામાં આવતાં જ તે ફળ [તે કર્મ કરવામાં પુરુષને પ્રેરક બને છે. એટલે જ સૂત્રકાર ગૌતમે “મર્થનધિકૃત્ય પુરુષઃ પ્રવર્તતે તત્ પ્રયોગન[– “જે અર્થને માટે પુરુષ પ્રવૃત્તિ કરે છે તે પ્રયોજન છે' એવું સૂત્ર રચ્યું છે. તેથી પુરુષને પ્રવૃત્તિ કરાવવામાં ન તો વિધિ સમર્થ છે કે ન તો લિડ: આદિ શબ્દ કે ન તે લિ આદિ શબ્દને વ્યાપાર જેનું નામ અભિધાભાવના છે. વિધિના વિષયનું (=કર્મનું) શ્રેયસાધનપણું પણ પ્રવૃત્તિ કરાવવામાં શક્તિમાન નથી, તેમ જ રાગ આદિ પણ એ જ પ્રકારે પ્રવૃત્તિ કરાવવામાં શક્તિમાન નથી. એટલે વિશુદ્ધ બુદ્ધિવાળા સૂત્રકાર ગૌતમે કામ્યમાન ફળને જ પ્રેરક કહ્યું છે. 300. માત્—
परपक्षान् प्रतिक्षिप्य प्रेरकं कथितं फलम् । -
एवं परमतद्विष्टैक्यिार्थः स्वयमुच्यताम् ॥ .. उच्यते । 'यमर्थमधिकृत्य पुरुषः प्रवर्तते तत् प्रयोजनम्न्यासू०१.१.२४] इति वदता सूत्रकृता फलं प्रवर्तकमिति प्रदर्शि तम् । 'प्रमाणेनायं खलु ज्ञाताऽर्थमुपलभ्य तमीप्सति जिहासति वा । तस्येप्साजिहासाप्रयुक्तस्य समीहा प्रवृत्तिरुच्यते । सामर्थ्य पुनररथाः फलेनाभिसम्बन्धः' न्या०भा०] इति च ब्रुवाणो भाष्यकारोऽपि
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
