________________
૨૭૨
વાયા નિગ છે એ મત
248. શંકાકાર– આ પ્રેરણાત્મક લિડરથ તમે સમજાવ્યું, અને કાર્યાત્મક [લિડથી એ અનુચ્છેદ્ય ધમ છે, અને તે [કાર્યાત્મક લિથું] જ વાક્યર્થ તરીકે યોગ્ય છે કારણ કે કાર્ય અર્થમાં વેદનું પ્રામાણ્ય છે એમ મીમાંસકે માને છે. તેથી ફરીથી પણ ભાદપક્ષની જેમ બે આવી પડે છે – પ્રેરક વિધિ અને કાયરૂપ અનુઠેય અર્થ.
નિગવાયાવાદી– [ગુરૂપાસના આદિ કર્યા વિના] સુખેથી ઋદ્ધિ પ્રાપ્ત કરનારા અવિચારકની જેમ આ૫ આમ કહે છે; પ્રેરક અન્ય છે અને અનુષ્ક્રય અન્ય છે એવું કહેવામાં આવ્યું નથી. નિગ જ પ્રેરક છે અને નિગ જ અનુષ્ઠય છે.
249. વયમર્યા શબ્દો વતત ચેત, ઔર્વમ્, શેરવવમેવ શાર્થ, आर्थं तु कार्यत्वम् , यतो विधिरनुष्ठेयतयाऽवगम्यते 'आचार्याज्ञां करोमि' 'राजाज्ञां करोमि' इति । किमर्थं तर्हि विषयानुष्ठानमिति चेत्, न ह्याज्ञा घटादिवत् स्वरूपेण कर्तुं शक्याऽपि तु विषयद्वारकं तत्सम्पादनम् । 'कमण्डुलं बिभृहि' इत्याचार्येणाज्ञप्तः कमेण्डुलं भत्वाऽऽचार्याज्ञां कृतां मन्यते । 'कटकं गच्छ' इति राज्ञाऽऽज्ञप्तः कटकं गत्वा राजाज्ञां कृतां मन्यते । सोऽयं नियोग एवानुष्ठेयः ।
249. શંકાકાર– નિગના પ્રેરણાત્મક અને કાર્યાત્મક બે રૂપને એક શબ્દ કેવી રીતે જણાવે ?
નિગવાક્ષાર્થવાદી- ના, એવું નથી. પ્રેરકત્વ જ શબ્દાર્થ છે,. કાર્યવ તે આર્થ છે, કારણ કે વિધિ અનુચ્છેયરૂપે જ જ્ઞાત થાય છે, જેમ કે “હું રાજાજ્ઞાને કરું છું' અર્થાત હું રાજાજ્ઞાનું અનુષ્ઠાન-પાલન કરું છું, હું આચાર્યની આજ્ઞાને કરું છું.'
શંકાકાર- તો પછી વિષયનુષ્ઠાનનું પ્રયોજન શું ?
નિયોગવાક્યાથવાદી- જેમ ઘટ આદિને વરૂપથી કરવા શક્ય છે, તેમ આજ્ઞાને સ્વરૂપથી કરવી શક્ય નથી. આજ્ઞાને તે વિષય દારા જ કરવી શક્ય છે. “કમંડળ ધારણ કર” એ પ્રમાણે આચાર્યની આજ્ઞા પામેલે માણસ કમંડળને ધારણ કરીને “પોતે આચાર્યની આજ્ઞાને પાર પાડી” એમ માને છે. “કટકગર જ એ પ્રમાણે રાજાની આજ્ઞાને પામેલે માણસ કટકનગર જઈને પોતે રાજાની આજ્ઞાને પાર પાડી' એમ માને છે. આમ આ નિયોગ જ અનુષ્ઠય છે.
250. નનુ “રાનાજ્ઞયા શરામ' રૂલ્યવિ વ્યgશો દરયતે | સ વાનનુòયામેવાજ્ઞાં दर्शयति । मैवम् , तत्राप्याज्ञैवानुष्ठेया । प्रेषणाभिप्रायेण तृतीयानिर्देश इत्येवं केचित् ।
250. શંકાકાર - "સજાઝ.થી કરું છું” એ પણ પ્રગ દેખાય છે અને આ પ્રયોગ આજ્ઞા અનનુદ્ધેય જ છે એવું દર્શાવે છે.
નિગવાક્ષાર્થવાદી- ના, એવું નથી. ત્યાં પણ આજ્ઞા જ અનુષ્ઠય છે, પ્રેરણાના અભિપ્રાયથી તૃતીયા વિભક્તિને પ્રયોગ થયે છે એમ કેટલાક માને છે. [રાજાજ્ઞાથી પ્રેરાયેલો હું કરું છું' એની વિવક્ષા હોય ત્યારે તૃતીયાવિભક્તિને પ્રયોગ થાય છે; કરણ (અનુદાન તો રાજાજ્ઞાનું જ છે, કારણ કે તાત્પર્યતઃ પુરુષની પ્રવૃત્તિ રાજાજ્ઞામાં થાય છે.]
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
