________________
3.०
લપ્રવર્તકત્વવાદી અને નિગવાયાર્થવાદી વચ્ચે વિવાદ
290. या चेयं पूर्वावधारितसुखसाधनभावे कपित्थादी स्वात्मनि प्रवृत्तिरुपलब्धा, तत्र प्रेरकत्वेन फलार्थिता निर्माता, नान्या काचित् प्रेरणा । तदुक्तम्--
स्मरणादभिलाषेण व्यवहारः प्रवर्तते । इति [प्र० वा० भा० २. ४. १८३] फलविषया हीच्छा तत्र स्वसंवेद्या ।
अतश्च प्रेरिकाज्ञानं शब्दादपि परस्य यत् ।
कल्प्यते कल्प्यतां तत्र प्रेरिका सैव सुन्दरी ॥ ' 290. પૂવે જેમને સુખના સાધનરૂપે નિશ્ચિતપણે જાણ્યા છે તે કપિત્થ વગેરેમાં પિતાની પ્રવૃત્તિ થાય છે એ આપણે જાણીએ છીએ; ત્યાં ફળની ઈચ્છા પ્રેરકરૂપે જ્ઞાત થાય છે. બીજી કોઈ પ્રેરણું પ્રેરકરૂપે વાત થતી નથી. તેથી કહેવામાં આવ્યું છે કે “સ્મરણ દ્વારા અને ઈચછા દ્વારા વ્યવહાર ચાલે છે ત્યાં લવિયક ઈરછા શ્વસંવેદ્ય છે. તેથી, બીજા પુરુષને લિડ આદિ શબ્દ દ્વારા પ્રેરિકા પ્રેરણાનું જ્ઞાન થાય છે એમ જે કલ્પવામાં આવ્યું છે ત્યાં પણ પ્રેરિકા તરીકે તે જ ઈચ્છાસુંદરીને કો. 291. चपेटापरिहाराय मोदकप्राप्तयेऽपि वा । ।
प्रवर्तते बटुर्नासौ जुहुधीति नियोगतः ॥ . कथं तडॅबमाचष्टे 'आचार्यचोदितोऽहं जुहोमि' इति । अस्त्ययं व्यपदेशः, आचार्यचोदना तु न तत्र कारणम् , अपि तु हिताहितप्राप्तिपरिहारार्थित्वमेवेति । अतः फलं प्रवर्तकं युक्तम , अनुभवसाक्षिकत्वात् ।
291. तमायाने राणवा भाटे माह भगवा भाटे ५६५ मा प्रवृत्ति रे छे. लाभ કર’ એ નિયોગથી =આશાથી એ પ્રવૃત્તિ કરતો નથી. તો પછી શા માટે તે એમ કહે છે કે “આચાર્ય દ્વારા આજ્ઞા પામેલે હું હેમ કરું છું ?' આ પ્રમાણે શબ્દપ્રયોગ થાય છે પરંતુ આચાર્યની આજ્ઞા ત્યાં કારણું નથી, પણ હિતની પ્રાપ્તિની અને અહિતના પરિવારની ઇચ્છા જ ત્યાં કારણ છે. એટલે ફળ પ્રવર્તક છે એ મત યોગ્ય છે, કારણ કે તેમાં અનુભવ સાક્ષી छे.
292. येऽप्याहुः प्रयोक्त्राशयस्य प्रवर्तकत्वं, यतोऽननुविधेयस्य वचनात् न प्रवर्तमानः कश्चिद् दृश्यते । अनुविधेयस्य पुंसः किञ्चिब्रुवतोऽपि भूभङ्गादिनाऽऽशयमवगम्य प्रवर्तते इति ।
एतदप्ययुक्तम्, यतः प्रयोक्त्राशयानुमानेन स्वार्थसम्भावनया लोकः प्रवर्तते, न पुनः प्रयोक्तैव प्रीयतामिति । तत्प्रीतिरपि स्वप्रीतिहेतुत्वेनार्यते, न तत्प्रीतित्वेन । बुद्धोऽपि हि नाम सकलसत्त्वहितप्रतिपन्नः परार्थ स्वप्रयोजनायैव सम्पादयति, परार्थ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
