________________
વાકયાથ નિગ છે એ મત
૨૮૭
तस्य द्वादशलक्षण्यां तत्तद्रूपं प्रकाशितम् । तन्नेह लिख्यतेऽस्माभिग्रन्थगौरवभीरुभिः ।। दिङमात्रं त्वेतदाख्यायि नियोगस्य यथागमम् । अमुष्मिन्नपि वाक्यार्थे विवदन्ते मनीषिणः ॥
270. પ્રકતૃશકિત (=પ્રેરણુશક્તિથી સંપૂર્ત સ્વરૂપવાળા, એક જ ભગવાન લિડર્થના વ્યાપારની ઘણી વિવિધતા જણાવી. એટલે હવે અત્યંત બુદ્ધિમાનના માનસમાં વિલાસ કરનારી એવી મીમાંસાશાસ્ત્રના વિષયની ચર્ચાને રહેવા દઈએ. આ આ નિગ વાયા છે. જેને દ્વાદશલક્ષણીના નામથી ઓળખવામાં આવે છે તે બાર અધ્યાયવાળા મીમાંસાસૂત્ર નામના ગ્રંથમાં નિગના તે તે રૂપનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. તે નિરૂપણને અમે ગ્રંથ ઘણે મટે થઈ જવાના ભયે લખતા નથી. પરંતુ આગમને અનુસરીને અમે તે નિયોગનું દિડમાત્ર વ્યાખ્યાન (=સમજૂતી) આપ્યું છે. આ વાક્યર્થની બાબતમાં પણ બુદ્ધિમાને મતભેદ ધરાવે છે.
271. સ્ટિકારવામ્પમાન વાર્થિવ પ્રેરણાત્મા = વાવવાથ નિયોના इत्युक्तम् । न चासवेवरूपोऽपि परिदृश्यमानभावार्थव्यतिरिक्तोऽवगम्यते ।
क्रियैव तावत्कार्यात्मा प्रेरणात्मा फलार्थिता ।
प्रतीयते ततोऽन्यस्तु नियोगो नोभयात्मकः ॥ - .नन्वन्य एव क्रियाकर्तसम्बन्धात् प्रैषप्रैष्यसम्बन्धो दर्शितः । अयुक्तोऽसौ ।
कुर्यादित्यादिशब्देभ्यः क्रियादिव्यतिरेकिणः ।
नार्थान्तरस्य संवित्तिः कस्यचित् प्रेरणात्मनः ।। किमिदानी करोतीति कुर्यादित्यादिं च तुल्ये एते प्रतिपत्ती ? 27. શંકાકાર–લિડ વગેરેમાંથી જાતે કાર્યરૂપ અને પ્રેરણારૂપ નિગ વાક્યા છે એમ કહેવામાં આવ્યું છે. પરંતુ દેખાતા ભાવાર્થથી (ધાર્થથી) જુદે આવા રૂપવાળે નિયોગ જણાતો નથી ક્રિયા જ કાર્યરૂપ છે અને ફલાયિંતા જ પ્રેરણારૂપ છે. ક્રિયા અને ફલાર્થિતાથી જુદો ઉભયાંત્મક નિગ દેખાતો નથી.
નિયોગવાક્ષાર્થવાદી – ક્રિયા-કતૃ સંબંધથી જુદો જ શ્રેષ-ષ્ય (પ્રેરક-પ્રેય) સંબંધ અમે દર્શાવ્યો છે.
શંકાકાર– તે સંબંધ ઉચિત નથી “કુ (=કર) વગેરે શબ્દોથી ક્રિયા વગેરેથી જુદા બીજા પ્રેરણારૂપ એવા કેઈ અર્થનું જ્ઞાન થતું નથી.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
