________________
વાક્યાથ ભાવના છે એ મત
૨૪૯ 213. बाढं श्रुतोऽयं श्लोकः । किन्तु कोऽसावप्रवृत्तप्रवर्तक इति न जानीमः । प्रवर्तकखरूपे हिं संशेरते प्रवादुका इति । किं लिङादिः शब्द एव प्रवर्तकः, तद्व्यापारो वा, तदर्थो वा नियोगः, फलं वा स्वर्गादि, श्रेयःसाधनत्वं वा, रागादिर्वा ? प्रवर्तकखरूपाऽनवधारणाद् विधेरप्यनवधारणमिति ।
_213. શંકાકાર - હા, અમે આ ગ્લૅક સાંભળ્યો છે. પરંતુ પ્રવૃત્તિ ન કરતા પુરુષને પ્રવૃત્તિ કરવા પ્રેરનાર ( = પ્રવર્તક) આ કેણ છે એ અમે જાણતા નથી. પ્રવર્તકના સ્વરૂપ પર ચિતકને શંકા છે. શ લિડ શબ્દ જ પ્રવતક છે કે તે શબ્દને વ્યાપાર પ્રવર્તક છે કે તે શબ્દનો અર્થ નિયોગ પ્રવર્તક છે ? કે પછી સ્વગ” વગેરે ફળ પ્રવર્તક છે ? કે શ્રેયસૂનું સાધનપણું ( = કારણ પણું ) પ્રવર્તક છે ? કે રાગ વગેરે પ્રવર્તક છે ? પ્રવર્તકના સ્વરૂપના નિર્ણયના અભાવમાં વિધિને (અર્થાત વિધિ શું છે તેને નિર્ણય થતો નથી. 214. છત્તાવંતુ વિશ્વાશ્રયનેતિ, તત્રોબ્લે—
यदयं साधनत्वेन यजेरभिहितोऽन्वयः ।
वर्गस्य च फलत्वेन स एव महिमा विधेः ।। विधिवचनमन्तरेण हि ‘स्वर्गकामो यजेत' इति पुरुषलक्षणार्थः खर्गकामशब्द: शुक्लो होतेतिवत् स्यात् । ततश्चैकपदोपादानलक्षणप्रत्यासत्तिसंबन्धनिसर्गघटितपूर्वापरीभूतखभावधात्वर्थसाध्यताऽतिक्रमेण दूरात् वर्गस्य साध्यत्वमन्यत्रोपसर्जनीभूतस्य कथं कल्पयितु शक्यते ? तस्मादेष विशिष्टः साध्यसाधनसम्बन्धी विधिप्रसादलभ्य एव भवति, नान्यथेति विधिराश्रयणीयः ।
214. ભાવનાવાયાર્થવાદી તમે જે પૂછયું કે વિધિને આશરે લેવાનું પ્રયોજન છે, તેના ઉત્તરમાં અમે કહીએ છીએ કે યાગને સાધન તરીકે અને સ્વર્ગને ફળ તરીકે જે અન્વય અભિહિત થયું છે તે અન્વયે જ વિધિને મહિમા છે, [ અર્થાત તે અન્વયે વિધિના મહિમાને લીધે છે. ] વિધિવચન વિના, ‘eaછાનો ત’ એમાં “સ્વર્ગકામ” શબ્દ પુરુષના લક્ષણરૂપ અર્થને વાચક બને – જેમ “ તા' (= હેતા શુકલ હોય છે') એમાં શુલ’ શબ્દ હતાના લક્ષણરૂપ અર્થને વાચક છે તેમ [ જેમ ઋત્વિમાં હતાને ધમ શુકલગુણ છે તેમ સ્વગની કામના પુરુષનો ધર્મ છે. | નિસર્ગધટિત પૂર્વાપર ક્રમિક અવસ્થાએ રૂપ સ્વભાવવાળા ધાવથ = ભાવાથ, યાગ ની [ ‘ત’ એ ] એક જ પદમાં મૂકાવારૂપ સામીયસંબંધથી પ્રાપ્ત સાધ્યતાનું ઉલ્લંધન કરી દૂર રહેલા સ્વર્ગોની જે સ્વર્ગ અન્યત્ર ( = કામનામાં છે ઉપસજ*નીભૂત ( == અંગભૂત ) છે તેની, સાધ્યતા ક૯૫વી, વિધિ વિના કેવી રીતે શકય છે ? નિષ્કળ એ કે આ વિશિષ્ટ સાધ્ય સાધનભાવ સ બંધ વિધિની કપાથી જ લભ્ય બને છે. અન્યથા લભ્ય બનતું નથી, એટલે વિધિને આશરે લેવો જોઈએ. ૨-૩૩ : :
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
