________________
વાયાર્થ ભાવના છે એ મત
૨૩.
'कापटवः' 'औपमन्यवः' इत्युपगुप्रभृतीनामुद्धारे च निक्षेपे च प्रत्ययार्थोऽनुवर्तते तद्धितान्तेषु, तथाऽऽख्यातेष्वपि सोऽनुवर्तमानो दृश्यते । अपि च 'पचति' इत्याख्यातपदस्य यदार्थों व्याचिख्यासितो भवति, तदा 'पाकं करोति' इति वाक्यं व्याख्यातारः प्रयुञ्जते । ‘पचति' इति कोऽर्थः ? 'पाकं करोति' इति पाकशब्देन द्वितायान्तेन साध्यं धात्वर्थ व्याचक्षते । कर्तव्यापारात्मकं प्रत्ययार्थं करोतीति पदेन । किश्च 'किं करोति देवदत्तः' इति पृष्टाः सन्तो द्वये वक्तारो भवन्ति 'करोति पाकम्' इति ‘पचति' इति वा । तदिदमुभयरूपमप्युत्तरमेकार्थम् , अन्यथा न तेन प्रष्टा प्रत्याय्येत । तस्मात् पाकं करोतीति पदद्वयस्य योऽर्थः स एवार्थ एकस्य पचतीति पदस्य । अत्रापि पचत्यर्थादन्यः करोत्यर्थः प्रतीयते एव । योऽसावन्यः करोत्यर्थः, स भावना ।
193, ભાવનાવાશ્વાર્થવાદી – આનો ઉત્તર અમે આપીએ છીએ. જે શાબ્દ પ્રમિતિ (= જ્ઞાન] ઉપર બરાબર વિચાર કરશે તે જણાશે કે ભાવના ( = પુર્વવ્યાપાર) પણ આખ્યાતમાંથી જ્ઞાત થાય છે. હમણું વિધિપદને રહેવા દે. વર્તમાનને જવનાર “તે' ( = યજ્ઞ કરે છે') વગેરે શબ્દમાંથી ભાવનાનું જ્ઞાન નથી થતું એમ નહિ. “તિ' “Tછત્તિ
એ શબ્દોમાંથી પાક વગેરે ધાત્વર્થ ( = ભાવાર્થ = પ્રકૃત્યર્થ = ક્રિયા = કમ )નું જ્ઞાન થાય છે; તથા સર્વ આખ્યામાં ( અર્થાત દશે લકારમાં) સાધારણ એવા આખ્યાતત્વરૂપ કર્તવ્યાપારનું (= કૃતિનું = પ્રવૃત્તિનું ) પણ જ્ઞાન થાય છે કારણ કે પાક આદિમાંથી ક્રમશઃ એક એક લઈ લેવામાં આવે અને એને સ્થાને બીજો ઉમેરવામાં આવે તે પણ વ્યાપારની પ્રતીતિ દર થતી નથી, જેમ તદ્ધિતાન્ત “ પગવઃ' “કાપટવ ” “ઔપમન્યવઃ' વગેરે શબ્દોમાંથી ઉપરા” વગેરેમાંથી એક એક લઈ લઈએ અને એને સ્થાને બીજો ઉમેરીએ તો પણ તદ્ધિતાન્ત શબ્દોમાં પ્રત્યયાર્થ” તે બધામાં એને એ જ રહે છે જ તેમ બધા આખ્યાતોમાં પણ કવ્યાપારરૂપ ભાવના અનુગત દેખાય છે. વળી, જ્યારે “વૃતિ' ( = “પકવે છે') એ આખ્યાતપદને અર્થ સમજાવવામાં આવે છે ત્યારે સમજાવનાર “grશં શોતિ ( = “પાકને કરે છે એ વાકયને પ્રયોગ કરે છે. “gવતિ' એ આ ખ્યાતપદને શું અર્થ છે ? “grછું તિ' એ અર્થ છે. અહી સાયરૂપ ધાવથને દિતીયાન્ત ‘પાક' શબ્દ વડે સ્પષ્ટપણે જણાવવામાં આવેલ છે. કતૃવ્યાપારાત્મક પ્રત્યયાથને “ઋત્તિ (= “કરે છે, એ પદથી સ્પષ્ટપણે જણાવવામાં આવેલ છે. ઉપરાંત, f% જતિ હેવત્તઃ' (= “દેવદત્ત શુ કરે છે') એમ પૂછવામાં આવતાં ઉત્તર આપનારા બે ઉત્તર આપે છે - “ોતિ ' કે 'પૂરિ'. તેથી, જુદા જુદા બે રૂપ ધરાવતા આ બે ઉત્તરેનો અર્થ તે એક જ છે, અન્યથા તે ઉત્તર પ્રશ્ન કરનારને સમજાત નહિ તેથી ‘ા કરોતિ' એ બે પદોનો જે અર્થ છે તે જ અર્થ એક “gવતિ પદને છે. અહીં પણ પ્રતિ’ના અર્થથી તિ’ને અર્થ જુદે જણાય છે જ. “ગ્રતિના અર્થથી જુદે ‘રોતિ' ને આ જે અર્થ છે તે ભાવના છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
