________________
૨૬
વાકયાથ ભાવના છે એ મત ભાવનાવાક્યર્થવાદી – આને ઉત્તર અમે આપીએ છીએ. કેવળ ક્રિયા એ ભાવના (= પુરુષવ્યાપાર ) નથી, પરંતુ પૂત્તર ક્રમમાં થતી દેખાતી સાધ્યરૂપ યજયા આદિના ભાવસ્વરૂપથી ( = કેવળ ક્રિયાના સ્વરૂપથી ) જુદે પ્રત્યય દ્વારા [ –પ્રકૃતિ દ્વારા નહિ- ] જણાત પુરુષવ્યાપાર ભાવના છે. [ કેવળ ક્રિયા એ ધાત્વથ છે અને પ્રકૃતિ દ્વારા જણાય છે. પુરુષવ્યાપાર લકારાર્થ છે અને પ્રત્યય દ્વારા જણાય છે. ]
ભાવના ( = પુરુષવ્યાપાર) કોઈથી ઉત્પાદ્ય નથી. [ અર્થાત જેમ ભાવાર્થ ( =ધાત્વર્થ= પ્રકૃત્યથ=કર્મ=ક્રિયા) કાર વડે ઉત્પાદ્ય છે તેમ ભાવના કેઈ વડે ઉત્પાદ્ય નથી. ] ભાવના કોઈની ઉત્પાદક પણ નથી. [ અર્થાત્ જેમ કારકે ધાત્વના ઉત્પાદક છે તેમ ભાવના કેઈની ઉત્પાદક પણ નથી. ] પરંતુ જન્ય અને જનક બંનેની તે કેવળ જવની છે. [ અર્થાત જેના કારણે ફળ જન્ય કહેવાય છે અને ભાવાર્થ જનક કહેવાય છે તે આ ભાવના છે, એટલે આ અર્થમાં તે જન્ય અને જનક બંનેની કેવળ જનની – પ્રાણપ્રદાત્રી છે જન્યની જન્યતા અને જનકની જનતા તેના ઉપર આધાર રાખે છે. અથવા, ભાવાર્થ ( = કમ )નું ઉત્પાદ્યત્વ અને કારકેનું ઉત્પાદકત્વ બંને પુરુષવ્યાપાર ( = ભાવના) ઉપર આધાર રાખે છે, એટલે પુરવ્યાપારરૂપ ભાવનાને જન્ય અને જનક બનની કેવળ જનની કહી છે. 1 આમ ક્રિયા (= ભાવાર્થ= ધાત્વર્થ=પ્રકૃત્યર્થ) અને કારકથી વિલક્ષણ એવી આ ભાવના શબ્દ દ્વારા જ્ઞાત થાય છે એવો અર્થ છે.
192. ननु च यजेतेत्यत्र प्रकृत्यर्थों यागादिक्रिया, प्रत्ययार्थस्तु प्रेरणारूपो विधिः कर्तृसंख्यादिश्च । न तु धात्वभिधीयमानव्यापारव्यतिरिक्तो भावनाख्यः पुरुषव्यापारः प्रत्ययात् प्रतीयते । न हि भावनावाचिनी काञ्चिद् विभक्तिं स्मरति पाणिनिः, लिडादिमिव विध्यादौ । तस्मान्न भावना वाक्यार्थः ।
192. શંકાકાર – ‘ત ( = યજ્ઞ કરે') એમાં પ્રકૃત્યર્થ (= ધાત્વર્થ = ભાવાર્થ) યોગક્રિયા છે, પરંતુ પ્રત્યયાર્થ પ્રેરણારૂપ વિધિ અને કર્તાની સંખ્યા વગેરે છે. ધાતુથી અભિહિત થતા વ્યાપારથી જુદો ભાવના નામને પુરુષને વ્યાપાર પ્રત્યયમાંથી જ્ઞાત થતો નથી.
મ પાણિનિ વ્યાકરણસ્મૃતિમાં લિડ વગેરેને વિધિ વગેરેના વાચક જણાવે છે તેમ તે ત્યાં ભાવનાની વાચક કેઈ વિભક્તિને જણાવતા નથી. તેથી ભાવના વાક્યાથ નથી.
193. उच्यते । भावनाऽपि प्रतीयते एवाख्याताद् यदि नैपुण्येन शाब्दी प्रमितिरवमृश्यते ।
आस्तां विधिपदं तावद्वर्तमानोपदेशिनः ।
शब्दाद् यजत इत्यादेर्भावना न न गम्यते ।। 'पचति' 'गच्छति' इति अतो यथा पाकादिर्धात्वर्थः प्रतीयते, तथा सर्वानुगतः - कर्तव्यापारोऽपि, पाकाद्युपजननापायेऽपि व्यापारप्रतीतेरनपायात् । यथा हि 'औपगवः'
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
