________________
૨૩૫
વાયાથ ભાવના છે એ મત नित्यं न भवनं यस्य यस्य वा नित्यभूतता ।
ન તસ્ય ત્રિમાણä પુષ્પરાયોરિવ છે [તત્રા. ૨.૨.૨] खर्गादिश्च काम्यरूपोऽर्थः खतत्पुष्पाभ्यां विलक्षण इति भाव्यो भवति । तनिष्ठस्तदुत्पादकश्च पुरुषव्यापारो यः, स भावना । सा ण्यन्तेन भवतिनोच्यते । प्रकृत्यर्थस्य भवतेः कर्ता यः स्वर्गादिः स एव ण्यन्तस्य तस्य कर्मतां प्रतिपद्यते । कर्ता त्वस्य प्रयोजकः पुरुषः । णेश्चार्थः प्रयोजकव्यापारः । पुरुषो हि भवन्तं स्वर्गादिमर्थ स्वव्यापारेण भावयति सम्पादयति । स तत्संपादको व्यापारो भावनेत्युच्यते ।
190 શંકાકાર– આ ભાવના એ શું છે ?
ભાવનાવાયાર્થવાદી– ભાવ્યનિષ્ઠ, ભાવકનો વ્યાપાર ભાવના છે. સ્વર્ગ આદિ ફળ ભાવ્ય છે, કારણ કે તે સાધ્યમાન છે. તેનું સાધ્યપણું ભવનક્રિયાના (="થવું” એ ક્રિયાના) ક્તત્વને કારણે છે. ભવનક્રિયાનું કર્તુત્વ ઉત્પત્તિપમ વાળી વસ્તુમાં દેખ્યું છે, હમેશાં ભૂત (=અસ્તિત્વ ધરાવતી) વસ્તુમાં કે હમેશાં અભૂત (=અસ્તિત્વ ન ધરાવતી વસ્તુમાં દેખ્યું નથી, જેમ કે કહેવામાં આવ્યું છે કે આકાશકુસુમની જેમ જે કદી અસ્તિત્વમાં આવતા નથી કે આકાશની જેમ જે સદા અસ્તિત્વમાં જ છે તેનું ક્રિયમાણત્વ (=સાધ્યમાનત્વ) છે નહિ સ્વગ વગેરે કામ્ય અર્થ આકાશકુસુમ અને આકાશથી વિલક્ષણ છે એટલે તે ભાવ્ય (=સાધ્ય) બને છે. ભાવ્યનિષ્ઠ અને ભાવ્યત્પાદક એવો પુરુષને જે વ્યાપાર તે ભાવના. યન્ત “ભવતિ’ શબ્દ ભાવનાનો વાચક છે. પ્રકૃત્યથ “ભવતિને કર્તા જે સ્વર્ગ વગેરે છે તે જ શ્યન્ત ભવતિનું કમ બને છે અને તેને કર્તા તે પ્રયોજક પુરુષ છે. ‘ણિને અર્થ છે પ્રજકને વ્યાપાર, કારણ કે થતા ( = ભવન્ત) સ્વગ વગેરે અર્થને પુરુષ પિતાના વ્યાપારથી કરે છે ( = ભાવયતિ – સંપાદયતિ છે. તે સ્વર્ગ આદિ અને કરનારે પુરુષને વ્યાપાર ભાવના છે એમ કહેવાય છે.
191. નનું યથાર: ચૈિવ, તતિરિશ્ય વ્યાપારમવાર | क्रियावाक्यार्थपक्षश्च प्रतिक्षिप्तः । उच्यते । न क्रियामात्रं भावना, अपि तु परिदृश्यमानपूर्वापरीभूतयज्यादिभावस्वरूपातिरिक्तः पुरुषव्यापारः प्रत्ययात् प्रतीयमानो માવના | યથાવડ–
न- सा केनचिदुत्पाद्या जनिका सा न कस्यचित् ।
केवलं जननी ह्यषा जन्यस्य जनकस्य च ॥ इति क्रियाकारकादिविलक्षणैव सा शब्दात् प्रतीयते इत्यर्थः ।। 19. શંકાકાર-વ્યાપાર ક્રિયા જ છે, કારણ કે ક્રિયાથી જુદો વ્યાપાર સંભવ નથી, અને ક્રિયા વાક્યર્થ છે એ પક્ષને તે તમે પ્રતિષેધ કર્યો છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
