________________
ક્રિયાપ્રાધાન્યવાદી અને ફળપ્રાધાન્યવાદી વચ્ચે વિવાદ
૨૨૭ 175. અહીં કોઈ પૂછે છે કે ક્રિયાનું આ પ્રાધાન્ય શેનાથી સ્વીકારવામાં આવ્યું છે— વસ્તુસ્વરૂપથી કે શબ્દજન્ય પ્રતીતિને માહામ્યથી ?
વસ્તુતઃ તો ફળનું પ્રાધાન્ય જણાય છે, [ક્રિયાનું નહિ ] જેનું કેઈ ફળ ન હોય એવી કઈ ક્રિયાનું અનુષ્ઠાન સચેતન પ્રાણી કરતું નથી. જે લેકે ક્રિયાનું કંઈ ફળ ન જોતા હોય તો વેદને કારણે ગુરુની આજ્ઞાને કારણે કે રાજાની આજ્ઞાને કારણે તેઓ ક્રિયા કરતા નથી. આ નાનું અબુધ બાળક પણું લપડાક પડતી ટાળવા માટે કે મોદકની પ્રાપ્તિ માટે ગુરુની આજ્ઞા પ્રમાણે કરે છે.
176. શત્રોથરે | ન વસ્તુત: પ્રાધાન્યમgrશ્રીતે, રિ તુ રાતઃ | शब्दप्रमाणका वयम् । यच्छब्द आह तदेवास्माकं प्रमाणम् । तद्यथा 'राजपुरुषः' इति । वस्तुवृत्तेन राजा जगतामीशिता प्रधानम् , पुरुषस्तपस्वी तदिच्छाऽनुवर्तनेन जीवति । शब्दस्तु पुरुषप्राधान्यमाचष्टे, उतरपदार्थप्रधानत्वात् तत्पुरुषस्येति । एवमिहापि 'यजेत' 'दद्यात्' 'जुहुयात्' इति क्रियां प्राधान्येनोपदिशति शब्दः । 'स्वर्गकामः' इत्यपि क्रियां प्रति कर्तुरुपदेशः । वस्तुवृत्तेन तु कर्मणि क्रियमाणे कर्मखाभाव्यात् फलं ચંદ્રવતિ, મવતુ તત્વ, પુરુષોડષ દ્રીયતાં નામ સેન, ન તુ રાક્ટ છોપાનB: ગાદ જ “ર્તામતુ સ્વયમેવ તદ્મવતિ' તિ [આ.મ. રૂ.૨.૨] I શ્વમેત कोऽर्थः १ न शब्दः फलपारतन्त्र्यं क्रियायाः प्रतिपादयतीति ।
176. યિાપ્રાધાન્યવાદી–અમે કહીએ છીએ કે વસ્તુતઃ ક્રિયાનું પ્રાધાન્ય સ્વીકારાયું નથી, પરંતુ શબ્દતઃ ક્રિયાનું પ્રાધાન્ય સ્વીકારાયું છે. અમે તો શબ્દને પ્રમાણ માનનારા છીએ. શબ્દ જે કહે તે જ અમારે મન પ્રમાણ છે. ઉદાહરણથ, “રાજપુરુષ” શબ્દ લો. વસ્તુત રાજા જગતનો માલિક હાઈ પ્રધાન છે, પુરુષ તે બિચારે તેની ઇચ્છાને અનુકૂળ થઈ જીવે છે પરંતુ આ શબ્દ પુરુષને પ્રધાન કહે છે, કારણ કે તપુરુષ સમાસમાં ઉત્તર પદનો અર્થ પ્રધાન હોય છે. એ રીતે અહીં પણ “ને ન્યજ્ઞ કરે “ઢra -આપે” “
ગુર્ હમ કરે' એ શબ્દ ક્રિયાને પ્રધાનપણે ઉપદેશે છે. “સ્વગની ઇચ્છાવાળો ( = રામ)' એ શબ્દ પણ ક્રિયાને અનુલક્ષી કર્તાને ઉપદેશ આપે છે. વસ્તુતઃ કમ કરતાં કમના સ્વભાવના બળે ફળ જે થતું હોય તે તે ભલે થાઓ; પુરુષ પણ ફળથી ખુશ થાઓ, પરંતુ શબ્દ ફળનો ઉપદેશ આપતો નથી શબર પણ કહે છે કે તે ( = કર્મ) પૂર્ણ થતાં તે (= ફળ) પોતાની મેળે. જ થાય છે પિતાની મેળે જ' ને શું અર્થ ? ફળ ઉપર ક્રિયાના પાતંત્ર્યનું પ્રતિપાદન શબ્દ કરતા નથી [અર્થાત ક્રિયા ફળને માટે છે એવું પ્રતિપાદન શબ્દ કરતા નથી. જે ક્રિયા ફળને માટે છે એવું પ્રતિપાદન તે કરતે હેય તે ફળ પ્રધાન અને ક્રિયા ગૌણ બને ].
- 177. तदेतदयुक्तम् । एवं वर्ण्यमाने 'स्वर्गकामो यजेत' इति वर्गकामपदस्यान्वयो दुरुपपादः । ननु कर्तृपदमेतत् , कर्ता च क्रियार्थः, न की क्रियेत्युक्तम् ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
