________________
મૃગાવતીજી – બીજી મહત્તરા
D પીડિત દલસુખભાઈ માલવણિયા જન્મની જાણ થોડા લોકોને જ હોય છે. જેમના મૃત્યુની જાણ થતાં લાખો લોકોનાં મનમાં ઊંડો શોક વ્યાપી જાય તો સમજવું કે તેમનું જીવ્યું સફળ છે. એવું જ સફળ જીવન પૂજય સાધ્વી શ્રી મૃગાવતીજી મહારાજનું હતું. આચાર્ય હરિભદ્રસૂરિએ એક મહત્તરા યાકિનીને અમર બનાવી દીધાં છે. પરંતુ એમના કાર્ય વિશે આપણે એટલું જ જાણીએ છીએ કે, એક બ્રાહ્મણ પંડિતને જૈન ધર્મમાં દીક્ષિત થવા તેઓ નિમિત્ત બન્યાં હતાં. કિન્તુ બીજી મહત્તરા શ્રી મૃગાવતીજીનાં અનેક કાર્યો આપણી સમક્ષ છે. એમનું જીવન આપણી વચ્ચે વીત્યું છે અને એમના પ્રભાવને આપણે પ્રત્યક્ષ જાણીએ છીએ.
સૌરાષ્ટ્રમાં રાજકોટની પાસે સરધારમાં એમનો જન્મ થયો, પરંતુ દીક્ષિત થયા બાદ પશ્ચિમ ભારતથી પૂર્વમાં કલકત્તા સુધી અને ઉત્તર- દક્ષિણમાં એમને કોણ નથી ઓળખતું? સાઠ વર્ષના આયુષ્યમાં અડતાલીસ વર્ષના દીક્ષાપર્યાય દરમ્યાન તેઓ સમસ્ત ભારતમાં વિચર્યા હતાં. તેઓ જેમના પણ પરિચયમાં આવ્યા, તેમના મન પર ઊંડી છાપ પાડી ગયાં. ગુજરાતી સાધ્વી હોવા છતાં પણ પંજાબમાં એમનો પ્રભાવ અનુપમ રહ્યો છે.
પૂજય મહત્તરા મૃગાવતીજીનો નિકટ પરિચય મને પહેલી વાર લગભગ ચાલીસ વર્ષ પહેલાં આગ્રામાં એમની માતા અને ગુરણી પૂજય શીલવતીજીની શિષ્યા રૂપે થયો હતો. પૂજય શીલવતીજી જેવાં તેજસ્વી અને પ્રભાવક જૈન સાધ્વી દુર્લભ છે. એમણે જે સમુદાયમાં દીક્ષા લીધી હતી ત્યાનું વાતાવરણ ઉચિત ન લાગવાથી પૂજય વલ્લભસૂરિજીના સમુદાયમાં રહેવાનું એમણે સ્વીકાર્યું હતું. પૂજય શીલવતીજીએ પંડિત સુખલાલજીને પૂછ્યું હતું કે, શ્રી મૃગાવતીજીને સંસ્કૃત-પ્રાકૃતનો અભ્યાસ કરાવવો છે, તો એ કાર્ય કઈ રીતે કરવું જોઇએ? પંડિતજીએ માર્ગદર્શન આપ્યું અને એ પ્રમાણે પૂજય મૃગાવતીજી ઇ. સ. ૧૯૬૦માં અમદાવાદ આવ્યાં. તે સમયે મેં જોયું કે એમની જિજ્ઞાસાને કોઇ અંત એક ખંડેર જેવા મકાનમાં એમને રહેવા મળ્યું, પરંતુ એમનું ધ્યાન તો ભણવા તરફ હતું. કષ્ટ તરફ નહોતું. લગભગ ચાર વર્ષ સુધી ત્યાં રહીને પંડિત બેચરદાસજી પાસે જૈન આગમ અને અન્ય મહત્ત્વપૂર્ણ ગ્રંથોનું એમણે અધ્યયન કર્યું. અમદાવાદમાં જ થોડા સમય માટે તેઓ લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિરમાં રહ્યાં ત્યારે અત્યંત નજીકથી એમની જીવનપ્રણાલી જોવાનો અવસર મળ્યો. ત્યારથી હું એમનાથી પ્રભાવિત થયો છું. પરંતુ વિશેષ પ્રભાવિત તો ત્યારે થયો કે જયારે હું ૧૯૮૬માં એમના ઉપદેશથી નિર્મિત થનાર વલ્લભ સ્મારકમાં રહ્યો અને એમની જીવનચર્યાનો સાક્ષી બન્યો.
તેઓ સાદાઈ અને સંયમી જીવનની સાક્ષાત મૂર્તિ હતાં. તેઓ ખાદીનાં વસ્ત્રો પહેરતાં હતાં અને તેઓ એવા ગૃહસ્થો પાસેથી જ ખાદી વહોરતાં કે જેઓ પોતે ખાદી પહેરતાં હોય. મેં નજરોનજર જોયું કે, આત્મા અને શરીરની ભિન્નતાને માનનાર વ્યકિત કેવી હોય છે. વાતો તો ઘણાં લોકો કરે છે, પરંતુ જીવનમાં એ ભેદને સાક્ષાત કરવો એ કઠણ કામ છે. આત્મબળ પણ શું અને કેવું હોય છે તેનો સાક્ષાત્કાર પણ મને મહત્તરા મગાવતીમાં થયો છે. આવેલ ડૉકટરને પાછા મોકલવાની તાકાત પણ એમનામાં મેં જોઈ છે. શરીર પ્રત્યે આવી નિરપેક્ષતા જોવાનું દેવોને પણ દુર્લભ છે. એ હું જયારે મહારાજીમાં જોઇ શક્યો ત્યારે મારું મન વધુ પ્રભાવિત થયું હતું.
અનેક લોકોનો તેમના પ્રત્યે ભકિતભાવ હતો, પરંતુ એમનામાં જે નમ્રતા મેં જોઇ તે અન્યત્ર દુર્લભ છે. વલ્લભ સ્મારક જેવા મહાન કાર્યના નિમિત્ત બનવા છતાં તેમનામાં અહંકારનો લેશ અણસાર પણ જોવા નહોતો મળતો. એમનું વ્યકિતત્વ કેવું અદ્ભુત હતું!
મહત્તરા શ્રી મૃગાવતીશ્રીજી
