________________
CA
જિનશાસનની અનન્ય વિભૂતિ મહત્તરા સાધ્વીશ્રી મૃગાવતીજી
પં. હીરાલાલ દુગ્ગડ
જૈન ધર્મમાં જાતિ, વર્ણ, દેશ, કે જન્મ સ્થળનું કોઇ મહત્ત્વ નથી. એમાં તો સમ્યગ્-દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર અને તપોમય જીવનની મર્યાદાઓ આત્મસાત્ કરી અધ્યાત્મ જીવનને ઉત્કૃષ્ટ બનાવવાનું જ મહત્ત્વ છે.
સાધ્વી મૃગાવતીજી પોતાની વિલક્ષણ પ્રતિભાને કારણે જૈન દર્શનના જ્ઞાન અને સ્વાધ્યાયના ક્ષેત્રમાં અવિરત પ્રગતિ કરવા લાગ્યાં. અમદાવાદમાં શેઠ કસ્તુરભાઇ લાલભાઇના સહયોગથી છોટેલાલ શાસ્ત્રી, પંડિત બેચરદાસ દોશી, પંડિત સુખલાલજી અને આગમ પ્રભાકર મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજ જેવા પ્રકાંડ વિદ્વાનો પાસે ભગવતી સૂત્ર વગેરે ૪૫ આગમોનો તલસ્પર્શી અભ્યાસ કર્યો. મહત્તરાજી હમેશાં ઉચ્ચસ્તરના અભ્યાસ માટે વિદ્વાનો સાથે સંપર્કમાં રહેતાં જ હતાં. અન્ય સંપ્રદાયના મનીષી વિદ્વાનો પાસેથી પણ તેઓ નિ:સંકોચ જ્ઞાનાર્જન કરતાં હતાં.
ઇ.સ. ૧૯૫૭માં એમનું ચોમાસું લુધિયાણામાં હતું. તે સમયે પંજાબમાં સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયના આચાર્યશ્રી આત્મારામજી જૈન આગમોના પ્રકાંડ વિદ્વાન માનવામાં આવતા હતા. મૃગાવતીજી શાસ્ત્રાભ્યાસ માટે એમની પાસે સ્થાનકમાં જઇ જ્ઞાન ગ્રહણ કરતાં હતાં. ચૈત્ય (જિન પ્રતિમા)નો આગમોમાં નિર્દેશ હોવાથી આચાર્યશ્રીની માન્યતા એના અન્ય અર્થોથી વિપરીત હોવાથી બન્ને વચ્ચે ચર્ચા થતી. એ રીતે ગહન ગંભીર વિષયોની જિજ્ઞાસાઓનું સ્પષ્ટીકરણ થતું રહેતું. મૃગાવતીજીની વિલક્ષણ બુદ્ધિથી પ્રભાવિત થઇ આચાર્યશ્રી એમને ‘જૈન ભારતી’ના નામે સંબોધન કરતા. અને આચાર્યશ્રીના આગમજ્ઞાનથી પ્રભાવિત થઇ મૃગાવતીજી એમને ‘આગમમૂર્તિ'ના નામે સંબોધન કરતા.
(નોંધ:- આજે એવી માન્યતા દ્દઢ થઇ ગઇ છે કે, જૈન સાધ્વી આગમોનો અભ્યાસ ન કરી શકે. પરંતુ જયારે આપણે પ્રાચીન જૈન સાહિત્ય જોઇએ છીએ તો જાણવા મળે છે કે, સાધ્વીઓ અગિયાર અંગોનો સ્વાધ્યાય કરતી હતી અને એ સાંભળતાં સાંભળતાં પાસે પારણામાં ઝૂલતા બાળક વજ્રને અગિયાર અંગોનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થઇ ગયું હતું. આગમોમાં આવતા વર્ણન પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે, સાધ્વીઓ પણ આગમનો અભ્યાસ કરતી હતી.)
મૃગાવતીજી માત્ર જૈનદર્શનનાં જ જ્ઞાતા ન હતાં. બ્રાહ્મણ, બૌદ્ધ, ખ્રિસ્તી, શિખ, ઇસ્લામ વગેરે ધર્મોના’સાહિત્યની જાણકારી પણ એમણે મેળવી હતી. ધાર્મિક, સામાજિક અને રાષ્ટ્રીય અખબારો અને સામયિકોનું ધ્યાનપૂર્વક વાંચન
તેઓ કરતાં હતાં.
તેઓ બપોરના એક વાગ્યાથી સાંજના ચાર વાગ્યા સુધી એકાંતમાં મૌનપૂર્વક સ્વાધ્યાયમાં લીન રહેતાં હતાં. આવા આચરણથી એમનું જ્ઞાન સૂર્યપ્રકાશની જેમ પ્રકાશિત થતું ગયું, જેથી એમનું જન્મનામ ‘ભાનુમતી’ સાર્થક થયું. એમની જ્ઞાનગરિમા અને નિરતિચાર ચારિત્ર-પાલનથી પ્રભાવિત થઇ શાંતમૂર્તિ વિજય સમુદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજે એમને ‘જૈનભારતી’ની પદવીથી વિભૂષિત કર્યાં હતાં.
વિભિન્ન ધર્મો, ધર્મ દૃષ્ટિઓ, લોકવ્યવહાર, રાષ્ટ્રીય ગતિવિધિ વગેરેનો વિસ્તૃત અભ્યાસ તથા ચિંતન કરવાથી એમની દૃષ્ટિમાં વિશાળતા આવી હતી.
સમન્વય સાધનાર અનેકાન્ત દૃષ્ટિની કળા એમને પ્રાપ્ત થઇ હતી. એના પરિણામ રૂપે એમનામાં અકાન્ત કે કદાગ્રહના સ્થાન પર સમદષ્ટિ-સમતાભાવ જાગૃત થયાં હતાં. રાગ-દ્વેષ દૂર થઇ ગયા હતા. મૃગાવતીજીની માન્યતા હતી કે મતમતાંતર, કદાગ્રહ, તત્ત્વવાદની ખેંચતાણ કે તર્ક-વિતર્કના વિતંડાવાદમાં આત્મકલ્યાણ નથી. કષાય અને રાગ-દ્વેષને ત્યજી દેવાથી અને સમતાભાવને ધારણ કરવાથી આત્મકલ્યાણ થાય છે.
મહત્તરા શ્રી મૃગાવતીશ્રીજી
૨૩
