________________
ઉપાંગસૂત્રોના જાણનારા છે. પોતે ભણે છે અને શિષ્યોને પણ નવપલ્લવિત કરે
છે. ૧
અર્થ અને સૂત્ર કહેવાના વિભાગથી આચાર્ય અને ઉપાધ્યાય કહેવાય છે. અર્થાત્ આચાર્ય અર્થ કહે છે અને ઉપાધ્યાય મૂળ સૂત્ર ભણાવે છે. આચાર્યરૂપ રાજાની પાસે ઉપાધ્યાય યુવરાજ જેવા હોય છે અને ત્રીજે ભવે અવિનાશી સુખ-મોક્ષ મેળવે છે. ૨
ચૌદ પ્રકારના દોષથી ભરેલા અવિનીત શિષ્યને પણ જેઓ પંદર ગુણવાળા કરે છે. ગ્રહણ અને આસેવન એ બંને પ્રકારનું શિક્ષણ આપે છે અને અનેકાંત સિદ્ધાંતને તેઓ જાણે છે. ૩
વાંદણાના પચીશ આવશ્યક શિષ્યોને શીખવે છે, ત્યાગ કરવા યોગ્ય પચીશ ક્રિયાનો ત્યાગ કરાવે છે, પાંચ મહાવ્રતની પચીશ ભાવનાઓ ભાવે છે. શુભ એવા પચવીશ ગુણના રાગી હોય છે. ૪
દૂધથી ભરેલો દક્ષિણાવર્ત શંખ જેમ શોભે છે તેમ જે નય, ભાવ અને પ્રમાણમાં પ્રવીણ હોવાથી ઉપાધ્યાય મહારાજ શોભે છે. તેમજ જેઓ ૧ હાથી, ૨ ઘોડો, ૩ વૃષભ અને ૪ સિંહની ઉપમાને યોગ્ય છે. તેમજ પરવાદીના અભિમાનને અદનપણે ટાળનારા છે. ૫
વળી એ ઉપાધ્યાયજીને ૫ વાસુદેવ-નરદેવ, ૬ ઈંદ્ર, ૭ સૂર્ય, ૮ ચંદ્ર, ૯ ભંડારી (કુબેર), ૧૦ જંબૂવૃક્ષ, ૧૧ સીતા-નદી, ૧૨ મેરુપર્વત, ૧૩ સ્વયંભૂરમણ, ૧૪ સમુદ્ર, ૧૫ રત્ન તેમજ ૧૬ ભૂપની ઉપમાઓ ઘટી શકે છે. ૬
એ સોળ ઉપમાઓ બહુશ્રુત એવા ઉપાધ્યાયને શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં ઘટાવેલી છે. એ ઉપાધ્યાયપદને સેવવાથી મહીંદ્રપાળ તીર્થકર થયેલ છે અને સુવિશાળ સૌભાગ્યલક્ષ્મી પામ્યા છે. ૭
હાથીને મણ, કીડીને કણ બરાબર છે. (વિવરણ :]
શરીરના કારણે હાથી અને કીડીના ખોરાકમાં ફરક છે. તેમ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયોપશમના કારણે ઉપાધ્યાય ને સાધુના જ્ઞાનમાં એક જ્ઞાની તો બીજા જ્ઞાનના સાધક છે. ઉપાધ્યાયનું કાર્યક્ષેત્ર આચાર્યના કાર્યોમાં સાથ આપવાનું ને સાધુના માટે સારણા-વાયણા-ચોયણા-પડીચોયણા દ્વારા દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રમાં સ્થિર કરવાનું છે. બીજા શબ્દમાં ગચ્છ-સમુદાયની સંભાળ રાખવી એ મુખ્ય પ્રવૃત્તિ છે. ઉપાધ્યાયજીને ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં હાથી, ઘોડા, ઋષભ, સિંહ, વાસુદેવ,
૪૫
