________________
તપ: ભવ આલોચના રૂપે, જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રની વિરાધના સંબંધિ પ્રાયચ્છિત્ત રૂપે, દેવસિય પ્રાયશ્મિત્ત રૂપે, રત્નત્રયીની શુભ આરાધના રૂપે, વિનય-વિવેકસંસ્કારની અભિવૃદ્ધિ રૂપે (બાહ્ય-અત્યંતર) એમ અનેક પ્રકારે જીવે કરવાના હોય છે. તેમાં બુદ્ધિશાળી આરાધક આત્મા પ્રાયશ્મિત્ત રૂપે જે આલોચના આવેલી હોય તે સર્વ પ્રથમ પૂરી કરવા પ્રયત્ન કરે છે. કદાચ આલોચના પૂર્ણ કર્યા વગર આયુષ્ય પૂર્ણ થાય અથવા શારીરિક પ્રતિકુળતા ઊભી થાય તો એ દેવું માથા પર રહી જાય. રત્નત્રયીની આરાધના બીજી રીતે પણ થઈ શકે છે.
શાસ્ત્રકારોએ પરમ ઉપકાર કરી દિવસ દરમ્યાન જે સામુહિક પાપનો બંધ કર્યો હોય તે માટે વ્યક્તિગત રીતે પણ આલોચના-પ્રાયશ્મિત્ત દર્શાવેલ છે. અને તેથી જ રોજ કર્મક્ષય નિમિત્તે ૧૦/૨૦ લોગ્ગસ્સનો કાઉસ્સગ્ગ મુદ્દસિ-ગંઠસિ જેવા પચ્ચક્કાણ કરી ટીપે ટીપે પ્રાયશ્મિત્તનું સરોવર ખાલી કરવાનું કહ્યું છે.
ઘણાંની એવી માન્યતા છે કે, તપ કરવાથી શરીરનું વજન ઘટે છે. પારણાં પછી હોસ્પિટલ કે ડૉક્ટરની સેવા લેવી પડે છે. તપ દેખાદેખીથી અથવા લોભથી થાય છે. પણ હકીકતમાં આ બધી અજ્ઞાનતા ભરી માન્યતા છે. ખરી રીતે તપ કરનાર પારણામાં વિવેક રાખે તો કાંઈજ તકલીફ થતી નથી. ઉલટું શરીર નિરોગી-સ્વસ્થફુર્તિવાળું બને છે. એક વાત એટલી જ સાચી છે કે, નામકર્મ અને વેદનીય કર્મ જેવું બાંધેલું હોય તેવું જ ઉદયકાળ અનુભવવું પડે છે.
સતી દમયંતિજીએ આયંબિલ તપ દ્વારા આરાધના કરી તીર્થકર નામકર્મ બાંધેલ. ભરત ચક્રવર્તીનું સ્ત્રીરત્ન સતીસુંદરીએ ૬૦ હજાર વર્ષ સુધી સર્વવિરતિ પ્રાપ્ત કરવા માટે ખાસ આયંબિલની તપસ્યા કરેલ. જે અંતે ભરત ચક્રવર્તીએ ચારિત્ર લેવાની રજા આપી તે કારણે ફળી.
તપ: (૧) વીર્ય (શક્તિ) છૂપાવી કરો, વિયતરાય કર્મ બંધાશે. (૨) સુખશીલતાથી કરો અશાતાવેદનીય કર્મ બંધાશે. (૩) પ્રમાદ-આળસથી કરો ચારિત્ર મોહનીય કર્મ બંધાશે. (૪) દેહ-શરીરની મૂર્છાથી કરો પરિગ્રહનું પાપ લાગશે. અને (૫) શક્તિ-સામગ્રી-સાનુકૂળતા છતાં ન કરો તો માયા કરી કહેવાશે. માટે જ તપ નિષ્કામ બુદ્ધિથી નિયાણું કર્યા વગર કર્મક્ષય માટે કરવું શ્રેયસ્કર છે.
તપસ્વી ક્યારે તપસ્વી કહેવાય ? જ્યારે તેણે ન ખાવાના પચ્ચકખાણ સમયની ધારણાથી કર્યા હોય ત્યારે. આ જીવ ૪ પ્રકારનો આહાર, અશન-પાનખાદિમ-સ્વાદિમ ગ્રહણ કરે છે. બીજા શબ્દમાં લોમઆહાર, ઓજઆહાર અને કવલઆહાર પણ શાસ્ત્રમાં કહ્યો છે. ચાર ગતિના જીવોમાં દેવગતિના જીવોને આયુષ્ય ઘણું હોય પણ તે આહાર મનુષ્યની જેમ દિવસમાં અનેક વખત કરતા નથી.
૧૨૩
