________________
વ્યવહારમાં રોડ ઉપર લાલ, પીળો, લીલા સિગ્નલ હોય છે. સાઈકલ સ્કુટરરીક્ષા-મોટર-ખટારો કે પ્લેનમાં ચલાવનાર પાસે બ્રેકની સગવડતા હોય છે. પોલીસ કે હોમગાર્ડ પોતાના હાથ ઉંચા-નીચા કરી વહાણને આવવા-ઉભા રહેવાનો સંકત આપે છે. લડાઈ વિગેરેમાં ફલેગ-ઝંડા દ્વારા મૂક સૂચના અપાય છે. આ બધાની પાછળ સંયમ (કંટ્રોલ) રાખો નહિં તો એકસીડન્ટ-આપઘાત કે તેવી કોઈ નાનીમોટી ઈજા થશે. જો વ્યવહારમાં સંમય-(કંટ્રોલ)નું આટલી બધી કિંમત હોય તો ધર્મમાં જીવનમાં કેટલી હોવી જોઈએ ?
સામાયિકાદિ ચારિત્ર-સંયમની ઉપાસના સમાધિ-શાંતિ-સુખ માટે છે. સુખ બીજાને પ્રાપ્ત થાઓ એ ભાવના અથવા બીજાની ઉપર દયા કરુણા કરવી તે દ્રવ્ય સમાધિ* જ્યારે જીવમાત્રને શાસનના ધર્મના રાગી બનાવવા ધર્મના પંથે વાળવા તે ભાવસમાધિ. ભાવસમાધિ ભવને સુધારે. ચારિત્ર સંયમ લેનાર આત્મામાં પાત્રતા યોગ્યતા જોઈએ. (૧) ભ. મહાવીરે ગૌતમ ગણધરને હાલિક ખેડૂતને પ્રતિબોધવા મોલાવેલ. ગણધર ભ. ખેડૂતને પ્રતિબોધી દીક્ષા પણ આપી. પરંતુ ભ. મહાવીરને જોઈ ખેડૂત ભાગી ગયો. કારણ પૂર્વ જન્મનું વે૨/કર્મનું કારણ. (૨) ભ. મહાવીરે નદીષેણ રાજપુત્રને દીક્ષાનો ઉદય નથી, થોડા સમય પછી લેજો એમ કહ્યું છતાં નંદીષેણે દીક્ષા લીધી ને ગણિકાના ઘરે ૧૦ વર્ષ રહેવું પણ પડ્યું. (૩) સંપ્રતિરાજાએ પૂર્વ ભવે ખાવા માટે દીક્ષા લીધી હતી. બીજા ભવે અગણિત જિનમંદિર-મૂર્તિ ભરાવી પણ ચારિત્ર ન લઈ શક્યા. (૪) ભ. મહાવીરના આત્મા મરીચિએ ભ. ઋષભદેવ પાસે સંયમ લીધું પણ કાયાની માયાના કારણે સંવેગી દીક્ષા છોડી ત્રિદંડીપણું કર્મના કારણે સ્વીકારી જન્મ-મરણ વધાર્યા.
દીવસ રાત આરાધક આત્માએ નજર સામે સંયમ-ચારિત્ર-બાધા જેવું રાખવું જોઈએ. બાધા એટલે ત્યાગ કરવો. એ પણ અરિહંત-સિદ્ધ-સાધુ-દેવ અને આત્માની સાક્ષીએ સંકલ્પ-(બાધા) કરાય છે. રોજ છ આવશ્યક પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ. અને ૧૪ નિયમો સ્વીકા૨વા જોઈએ. યથા શક્તિ તપ-પચ્ચક્ખાણ લેવા જોઈએ. આ નિયમો પણ સંયમમાં આગળ વધારે ધર્મમાં સ્થિર કરે છે.
પ્રાચીન કાળમાં જિનકલ્પી અને સ્થવિરકલ્પી બે શ્રમણ પરંપરા (પ્રકાર) હતી. જિનેશ્વર જેવા આચાર પાળે તે જિનકલ્પી અને સ્થવિરોના દર્શાવેલા આચારને પાળનારા સ્થવિરકલ્પી. તે ઉપરાંત કરપાત્રી અને નિર્વસ્ત્રી એવી જિનકલ્પી પરંપરા છે. આ બધા સંયમ-ચારિત્રમાં દ્રઢ હોય અને નગરી બહાર જ ઉદ્યાનમાં નિવાસ કરનારા હોય જેથી આચાર-વિચારમાં સુલભતા રહે.
* સવિ જીવ કરું શાસન રસિ એસિ ભાવ દયા દીલમાં વિસ.
૧૪૫
