________________
આ જીવ એક ગતિમાંથી બીજી ગતિમાં જાય ત્યારે વ્યવહારથી ખાલી હાથે જાય છે. બધા નશ્વર પદાર્થો અહિં મૂકી જાય છે. છતાં પુણ્યને પાપની સાથે જ સંજ્ઞા પણ લઈ જાય છે. સંજ્ઞા એ પણ એક જાતનું જ્ઞાન (જાણકારી) કહી શકીએ. બીજી ગતિમાં ગયા પછી એ જીવ ત્યાં ખાવા લાગે છે. ભય પામે છે. મૈથુન અને પરિગ્રહમાં ખોવાઈ જાય છે. તે ચારે સંજ્ઞાઓથી બચવા-ઘટાડવા માટે ખાસ પ્રયત્ન કરવા. શાસ્ત્રકારો કહે છે, તો જ જીવ શિવપણાને સહેલાઈથી પામશે. પઢમં જ્ઞાન તઓદયા :
જે કર્મ અજ્ઞાની જીવ ક્રોડો વર્ષે પણ ખપાવી ન શકે તે કર્મ ખપાવવા માટે જ્ઞાનીને શ્વાસોશ્વાસ જેટલો સમય પણ ઘણો કહેવાય. જેની પાસે જ્ઞાન છે એ જ્ઞાનના કારણે ઉત્તમ પ્રકારની જીવદયા-દયાધર્મને પાળી શકે છે. એમ દશવૈકાલિક આગમ ગ્રંથમાં કહ્યું છે. જૈન ધર્મ સ્યાદ્વાદને માને છે. તેથી સંસારમાં જે કાંઈ રાગ-દ્વેષવિષય-કષાય થાય છે એ મૈત્રી આદિ બાર ભાવના ભાવે તો તેના સહારે ઓછા થાય યા ન થાય. નિશ્ચયનય અને વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ પણ જ્ઞાન જીવનમાં ઘણું જ કામ આવે છે. નિશ્ચયનય ભૂત-ભવિષ્યકાળ સાથે સંકળાયેલ આગ્રહી વિચાર છે. વ્યવહારનય એ વર્તમાનકાળ માટે સમાધાન કારી વિચાર કરે છે. સમયોચિત્ત જ્ઞાન એમાંથી રસ્તો કાઢી આપે છે. નિશ્ચયનય ખોટો નથી પણ જીવે વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ.*
સંસારદાવાનલ સ્તુતિની ત્રીજી ગાથામાં જ્ઞાનનો મહિમા સારી રીતે વર્ણવેલ છે. જ્ઞાન સમુદ્ર સરખું અગાધ છે. (કેવળજ્ઞાન સંપૂર્ણ છે.) જ્ઞાન સરોવર જેવું છે. (ગણધરોનું શ્રુતજ્ઞાન મર્યાદીત છે.) જ્ઞાન કુવા-વાવડી જેવું છે. (જ્ઞાનવૃદ્ધ મુનિવરો લિમિટેડ જ્ઞાન ધરાવે છે.) જ્ઞાન-ખાબોચિયા જેવું અલ્પ છે. (તત્ત્વજિજ્ઞાસુનું જ્ઞાન) આ ઉપમાઓ જ્ઞાનના કિનારાને સમજવા માટે લખેલ છે. સંસારમાં અલ્પજ્ઞાનીને અભિમાનનું, તપસ્વીને ક્રોધનું, ક્રિયા-વિધિ કરનારને પરનિંદાનું અને ભોજનને વિશુચિકા (અપચો)નું અજીર્ણ થાય છે. તેથી એ બધું નિષ્ફળ કરે છે. માટે જ જ્ઞાન મેળવનારે હજી હું અલ્પજ્ઞાની છું એવા વિચાર હંમેશા રાખવા જોઈએ. જ્ઞાન ક્રિયાભ્યાં મોક્ષ
મનુષ્ય ક્ષણે ક્ષણે ક્રિયા-પ્રવૃત્તિ કરે જ છે. પાગલ આખો દિવસ ઘાંચીના બળદની જેમ નિરર્થક ભટકે છે. એ અર્થ વગરની ક્રિયા છે. જ્યારે જ્ઞાની વિવેકપૂર્વક સમય-શક્તિને બચાવી શાંતિથી ભાવક્રિયા કરે છે. ભાવપૂર્વકની પ્રવૃત્તિ મોક્ષ નજીક લઈ જાય છે. ધ્યાન પણ એક એવી પ્રવૃત્તિ છે કે, અજ્ઞાની આર્ત-રૌદ્ર ધ્યાન કરી નવું • (૧) તપ, (૨) નિર્ભયપણું, (૩) બ્રહ્મચર્ય, (૪) અપરિગ્રહપણું. જ નિશ્ચયનય હૃદયે ધરીજી, પાળે જે વ્યવહાર; પુણ્યવંત પ્રાણીયા, પામે ભવનો પાર.
