________________
જ્ઞાન
ભેદ | ઉપસ્થિતિ
કાળ સ્થિતિ મતિજ્ઞાન ૨૪ (૩૨), ઈન્દ્રિય-મનથી થાય. ઉત્કૃષ્ટથી શ્રુતજ્ઞાન ૧૪ (૨૦)| શબ્દને સાંભળવાથી થાય. ૬૬ સાગરોપમ અવધિજ્ઞાન
ક્ષેત્રની મર્યાદામાં થાય ૬૬ સાગરોપમ
દેવ-નરકને જન્મથી હોય ૬૬ સાગરોપમ મન:પર્યવજ્ઞાન ૨ મનના ભાવને જેના દ્વારા દેશ ઉણી પૂર્વ જાણી શકાય
કોટી વર્ષ કેવળજ્ઞાન | ૧ | ચરાચર પદાર્થનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન સાદિ અનંતકાળ સુધી
આ સંસારમાં જે કાંઈ પદાર્થો છે તેને જ્ઞાની પુરુષોએ ૩ વિભાગમાં છૂટા પાડયા છે. ૧. હેય - જાણવા લાયક, ૨. જોય - ત્યવા લાયક, ૩. ઉપાદેય - સ્વીકારવા લાયક છે. તેજ રીતે ગણધર ભગવંતો સર્વ પ્રથમ તીર્થંકર પરમાત્માને ત્રણ વખત વિનયપૂર્વક પ્રશ્ન પૂછે - હે પ્રભુ! “કિં તત્ત્વ'. કેવળજ્ઞાની પ્રભુ વર્તમાન કાળ બહુજ સૂક્ષ્મ હોવાથી પ્રથમ ક્ષણે જવાબ આપે, ઉપજોઈવા - ઉત્પન્ન થાય છે. બીજી વખત જવાબ આપે, વિગમેઈવ - વિલીન (નાશ) થાય છે. જ્યારે ત્રીજી વખત જવાબ આપે, ધુવેઈવા - અમુક સમય સુધી એ સ્થિર (કાયમ) રહે. આ પ્રશ્નોત્તરીના કારણે ગણધરો દ્વાદશાંગીની રચના કરે છે. કેવા પ્રશ્ન કેવા ઉત્તર અને કેવું તેનું પરિણામ !
પૂ. ઉમાસ્વાતિ મ. પ્રશમરતિ ગ્રંથમાં શ્રુતજ્ઞાનની સુલભતા જ્ઞાનીના સંપર્કથી (નિશ્રા) અને જ્ઞાન પ્રાપ્તિના ઉદ્યમમાં છૂપાઈ છે. એમ જણાવી જ્ઞાનને જાપ દ્વારા, ખમાસમણ દ્વારા, કાર્યોત્સર્ગ દ્વારા જ્ઞાનના બહુમાન (પૂજન) દ્વારા, જ્ઞાનની આરાધના કરવાની પ્રેરણા આપી છે. સામાન્ય રીતે જે વસ્તુ મેળવવી હોય તે વસ્તુ (જ્ઞાન)ના પ્રત્યે અહોભાવ અત્યંત જરૂર છે. જ્ઞાનાચારના આઠ અતિચારનો સાર ઉપરના બે પદમાં સમાઈ જાય છે, સમાવી શકાય છે.
કેવળજ્ઞાની એટલે સંપૂર્ણ જ્ઞાની. હવે તેઓ કોઈ પણ પદાર્થના દ્રવ્ય-ગુણપર્યાયથી અજ્ઞાની નથી. કેવળજ્ઞાની એટલે જ ઘાતી કર્મનો ક્ષય જેમણે કર્યો છે તે. હવે તેમાં કેટલાક આત્મા “અંતકૃત કેવળી' હોય છે એટલે ઘાતકર્મ ખમાવી કેવળી થઈ અંતર્મુહૂર્તમાં* (અલ્પ સમયમાં) ચાર અઘાતી કર્મનો પણ ક્ષય કરી નિર્વાણ પામી મોક્ષે જાય. (૨) બીજા કેટલાક આત્માઓ “સામાન્ય કેવળી' હોય છે. અર્થાત્ • કાલે, વિનય, બહુમાન, ઉપધાન, ગુરુને ઓળવવા નહિ, સૂત્ર શુદ્ધ બોલવા, અર્થ શુદ્ધ
કરવા, સૂત્ર અર્થને શુદ્ધ ભણવો. * મરૂદેવામાતા
