Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ " kAntitatvajJAna sIrIjha-pupa 1luM , .. bhagavAna umAsvAtikRta tatvArthasUtranI - dvitIyAvRtti uparathI upUta tasvArtha praznottara dIpikA pustaka paheluM digdarzana prAjaka ane prakAraka zaMkaralAZA Saa. kApaDIsA lya rU. 20-0, prata H 2000 . . . .
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AvRtti . prataH 2000 sane 19para prakAzaka: zaMkaralAla DAhyAbhAI kApaDIA, 16pa,bAra geTa sTrITa, keTa, muMbaI muMdra: bacubhAI rAvata, kumAra prinTarI, 1454 rAyapura, amadAvAda
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja. * * * ' :om R I phUau sarpha namaH amadAvAda(dhanAsutAranI poLa, kAlupura)nivAsI zeThazrI rasikalAla mANekalAla (zAha TreDiMga kaMpanI li.vALA)nA svargastha putraratna bhAIzrI dIpakakumAranA smaraNArthe bheTa
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ * che. jo ja ka je sa ' ' ' zrI suracaMdra pu. badAmI riTAyarDa jaja sAheba
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNa zAsanaratna, zrutatAnAbhilASI, . zrI suracaMdrapu, badAmI sAheba (riTAyarDa jajaja). - muMbaI 8 saha nivedana karavAnuM ke Ape prathama mane "jana tatva sAra'-sArAMza e nAmanuM pustaka temaja hamaNAM paNa "syAdvAdamatasamIkSAnI prathabhAvRttinuM pustaka joI sudhArI tapAsI ApavAmAM je ApanA kImatI samayano bhoga Apyo che, temaja bhagavAna umAsvAtikRta "tatvArthasUtra prati ApanI apUrva zraddhA ane hArdika abhiruci nihALI A "tattvArtha-praznottara dIpikAno prathama bhAga ApanA caraNakamaLa mAM samarpaNa karatAM mane anahada AnaMda thAya che. prastuta arpaNa patrikAnA svIkAra mATe zrIyuta phatehacaMdabhAI jhaveracaMdabhAI sAthe ApazrIne vinati karavA mATe Avela ane ApazrIe ghaNI mahenate vinati svIkArI temaja mArA snehI zrIyuta kAntilAla hIrAlAla zAhanI tIvra IcchAne mAna ApyuM jethI nivedana karavAnuM ke Ape A laghu arpaNapatrikAne svIkAra karI sarvane saMtoSa Ape tethI A sthaLe Apano atyaMta AbhArI chuM. Ape ApanA vizALa jJAnanA phaLa rUpe suzrAvakanAM bAra vrata laI temaja parama kalyANakArI upadhAnatrata karI jJAnakriyAkhyAM mokSa: - e jana dharmanA amUlA sUtrane ApanA jIvanamAM vaNI eka Adarza, ajoDa pratibhAzALI vyakti tarIke je sthAna samAjamAM saMpAdana karyuM che te jaNAvatAM ati harSa thAya che.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 samaya paratve Apa zAsaneAtinA kAmamAM paNa je yathAzakti AtmaAAga tathA sAtha Ape che! te ja ApanI dharmaparAyaNatA che ane te ja ApanuM saujanyapaNuM sUcave che. ApanI ATalI jaIka avasthAe paNa ApanI kartavyaparAyaNutA tarIke Apa sadA zrutajJAnanA zravaNu, manana, vAcana ane nididhyAsanamAM tatpara raheA che; ApanA e guNeA nihALyA pachI kahyA vinA cAlatuM nathI ke ApanA jevAM zAsanaratne samAjamAM virala haze. A ja guNeA ApanuM dharma prati zraddhAna ane abhirucipaNuM sUcave che.. ApanI sAdA, sarasAi, nikhAlasapaNuM ane paropakAravRtti te ja ApanA uttama jIvananI parAkAA che. chevaTa Apa dIrdhAyuSI thAe ane ApanI dhArmika tanmayatA aheniza akhaMDa ApanA jIvananA chellA zvAseAcchavAsa lagI kAyama rahe! ane ApanuM manuSyajIvana saphaLa thAe evuM aMtarathI pachI viramuM chuM. OM zAMtiH 165, jAgeTa, sTrITa kATa, muMbai tA. 27-7-1ra : li. ApanA sadguNAnurAgI zaMkaralAla DAhyAbhAi kApaDIA
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ - : | 'samAlocanA A tasvArthAdhigamasUtra jeTaluM gaMbhIra che teTaluM ja sarvopayogI che. mahAna dhImAna paNa tenuM rahasya samajavA mATe pUrato zrama seve tyAre kAMIka prApta karI zake che, ane alpa ke jene tattva samajavA jijJAsA jAgRta thaI che te paNa A granthathI jJAna meLavI AgaLa vadhI zake che. A graMthamAM je viSayo gUMthAyA che te jotAM graMthanuM parimANu atizaya alpa che, ema kahevuM e jema atizayokti nathI, te ja pramANe A granthanA vivecanano vistAra paNa ghaNo thayo che ane thAya che, chatAM te ocho che e paNa atizayokti nathI. " sUtra svarUpe saMkaLAela A grantha kharekhara sUtranA lakSaNathI samanvita che. - A grantha evo che ke jenuM upekSA vagara adhyayana karyuM hoya to grantha pratye ja nahi, paNa tenA saMkalayitA pratye paNa bahumAna, pUjyabuddhi ane bhaktibhAva jAge, ane e sAthe jaina darzana ke je tenA vAstava arthamAM sahukoinuM Atmadarzana che tenI oLakhANa thAya. - A grantha uparanAM vivecanamAM keTalAMka vivecano bIjA saMpradAyo taraphathI evAM prasiddha thayAM che ke je vivecanoe A graMthanuM svAtaMtrya dabAvavA sArI rIte yatna sevyo che. granthane buddhi kheMce, ane grantha buddhine saMskArita kare e bemAM AkAzapAtALa jeTaluM- pUrvapazcima jeTaluM aMtara che. jyAM sudhI pitAnAM svIkRta maMtavyane A =.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ puSTa karavA mATe sAdhana tarIke AvA viziSTa pratyeno upayoga karavAnI avizuddha manovRttio sajIvana che ane raheze tyAM sudhI kheMcatANu rahevAnI ane evI khecatANa ochI karavA prayatna karavA e suNonuM kartavya che. paNa e kartavya bajAvatAM satyane jarI paNa AMca na AvavI joIe. ' e hetu jeTalA aMze saphaLa thAya teTale aMze A prastuta prakAzana jevAM prakAzananI sArthakatA ane saphaLatA che, zrI neminAthajI jaina upAzraya dhuraMdharavijaya gaNI - muMbaI-3 tA. 8-9-para
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - * - * 1 - - - - - - 1 :: * : - : *, * * * * * * * . 14 + :: : : * dara * : * , .: ', 'T * * , , ' - . . zrI kAntilAla hIrAlAla kusumagara ' (vi. bi. kusumagaranI kuM. vALA) muMbAI
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ AbhAra-darzana zrIyuta kAntilAla hIrAlAla zAhe sajjana mahAzaya, muMbaI Apane jaNAvatAM mane ati harSa thAya che ke jema keAI AjArI aMdha mANasane ghaNe vakhate AMkha maLe che ne tene jeTaleA AnaMda thAya che teTalA ja AnaMda mane ApanI sahAyathI tattvArtha-praznottara dIpikA, bhAga pahelA prakaTa karatAM thAya che, sababa ke mArI ghaNA varSanI te prati sevelI murAda pAra paDI che; A mATe Apane huM atyaMta AbhArI chuM. se huM ApanA upakArathI AkarSAine meM je tattvajJAna-sIrIjha pragaTa karavAnI thoDA samaya pahelAM zarUAta karelI che te sAthe ApanuM nAma alaMkRta karI huM kRtakRtya thAuM chuM, ane AzA rAkhu chuM ke Apa tene sAdara satkAra karazeA, ane sAthe jaNAvavA rajA lauM chuM ke A ApanI sahAyathI tattvajJAna ane sAhityavRddhinAM pustakA prakaTa karavA huM bhAgyazALI thAuM te mATe zrI zAsanadevane abhyarthanA karuM chuM. jana dharmamAM jo kAI sarvaleAkabhAgya, AgamAnA sArabhUta ane ApaNA traNe. phirakAne saraMkhI rIte mAnya pustaka haze te te bhagavAna umAsvAti kRta tattvArthasUtra ja che. A praznottara dIpikA paNa tenuM ja avataraNa che, je jaina darzananA tattvajJAnanA abhyAsIne pAyArUpa che. AvuM eka amUlya, advitIya ane anupama pustaka A rUpe
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaTa karAvI Ape janatA upara upakAra karyo che eTaluM ja nahi, paraMtu Ape ApanI gharmaniSTA ne udAratA pragaTa karI che. chevaTa, ApanA udAra ane varada hasate dharmonnatinAM ghaNAM kAme thAo, ane ApanA dharmaniSTa svargavAsI puNyavaMta panotA pitAzrIne pagale cAlI ApanI svabAhubaLe meLavelI sukRta kamAIne, sadupayoga karo evuM aMtarathI IcchI viramuM chuM. Ilama. 34 zAMtiH 165 bajAra geTa sTrITa li. Apano hAMkita - keTa, muMbaI , 1 zeralAla DAhyAbhAI kApaDIA
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ A Amukha bhagavAna zrA umAsvAti mahArAjanuM 'tattvArthAMdhigama sUtra' eTale zrI jitendra praNIta darzanane sarvamAnya sAra. A eka ja graMtha evA che ke jene jaina darzananA sarva saMpradAyeA pramANabhUta gaNI svIkAre che, e. ja A graMthanI mahattA sUcave che. enI upayeAgitA paNa ananya che. 'jaina darzana'ne prAmANika abhyAsa karavA IcchanAra jaina ke jainetara (pachI te vidyArthI hAya ke zikSaka) dareka ema pUche che ke evuM eka pustaka kayuM che ke jenA TUMkANuthI agara laMbANuthI abhyAsa karI zakAya ane jenA abhyAsathI jaina darzanamAM samAsa pAmatI . muddAnI dareka bALatanuM jJAna thAya?" e praznane uttara ApanAra tattvArtha sivAya bIjA kAI pustakane nirdeza na ja karI zake. * Ama darzanazAstranA abhyAsanI daSTie jeTalI A graMthanI mahattA ane upayeAgitA che ethI ye vizeSa enI mahattA ane upayAgitA che adhyAtmadaSTie. A mahattA zrI graMthakAra mahArAjA pAte ja A graMtha uparanI peAtAnI prazastimAM jaNAve che. ee kahe che ke:~ yastattvArthAdhigamAkhyaM jJAsyati ca kariSyate ca tatroktam / so'vyAbAdhasukhAkhyaM prApsyatyacireNa paramArtham // } je tattvArthAdhigama nAmanA zAstrane jANaze ane temAM kaheluM Acaraze te avyAbAdha sukha je mekSa te nAmanA paramArthane pAmaze.' *paM. sukhalAlajI
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 vizeSa dRSTie jotAM A lokamAM ja eka rIte zrI graMthakAra mahArAjA jaina darzanane sArarUpa sUtrano nirdeza kare che ane e sUtra te ja A graMthanuM paheluM sUtra saMkhyArcana jJAnavAritrALa mokSamA che. zrI sUryagaDAMga sUtranA pahelA lokanA pahelA pAdamAM paNa pu itiSTiA ' (jANavuM joIe ane toDavuM joIe) e zabdothI jaina darzanano e ja sAra darzAvAyo che. ane e ja sAre zrI vizeSAvazyakakAre bALiiAruM movara' e sUtrathI batAvyo che ke je Aje ApaNane jJAnAikhyAM mokSa: e sUtrathI vizeSa paricita che. A sUtrane sarvAgI abhyAsa e ja tattvArthasUtrano abhyAsa ane e ja jaina darzanano paNa abhyAsa. AvA abhyAsanA sAdhanarUpa graMthanI mahattA ane upayogitA keTalI hoI zake e to te viSayanA jJAnapipAsu abhyAsIo ja samajI zake. * * A mahAna graMtha dasa adhyAyamAM vaheMcAyelo che. . pahelA adhyAyamAM mokSamArganA sAdhanarUpa ratnatrayInuM nirUpaNa, samyagadarzana ane samyajJAna tathA tene lagatA vizenI vyAkhyA. ane prakAro, sAta tatvanAM nAmanirdeza ane tenI carcA, cAra nikSepAnuM sAmAnya svarUpa ane samajUtI tathA sAta narUpI judIjudI daSTie ane tenAM svarUpa ApyAM che. bIjA adhyAyamAM AtmA athavA jIvanA lakSaNanuM svarUpa, adhyavasAyane prakAre, ane saMsArI jIvana prakAra tathA temanI utpatti, yoni, zarIra, liMga ane AyuSya vagerenuM varNana ane samajaNa ApyAM che. trIjA adhyAyamAM sAta naraka ane temAM vasatA jIvonI saMkhyA, lezyA, parimANa, zarIra, vedanA, vikriyA, sthiti, gati ane AgatinuM varNana karyuM che. temaja madhyalokanI sthiti ane manuSya tathA tiryaMca viSenI mAhitI ApI che.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ cethA adhyAyamAM devAnA prakAra, bheda, glezyA vagerenuM varNana che ane temanA utkRSTa ane jeghanya AyuSyanI sthitinuM nirUpaNa che. pAMcamo adhyAya e vaijJAnika daSTie sauthI mahattvane adhyAya che. emAM ajIva ane tenA bheda, gati ane sthitinAM sahAyaka to, dharma ane "adharmanI vyAkhyA ane samajUtI, "AkAzane vicAra, dravyanI vyAkhyA ane samajaNa, satanI vyAkhyA ane anekAntanuM svarUpa, kALa viSe vicAra, pugalanA guNa ane paryAya vagere aneka viSaya caryA che. A adhyAya samajIne vAMcatAM ja vijJAna-dRSTi Adhunika zo sAthe sarakhAvatAM keTalI pUrNa hatI te pratIta thAya che. A adhyAyanuM jJAna thatAM bhAratane agragaNya vaijJAnika sadgata zrI praphullacaMdrarAya lakhe che ke "jaino pratye ati Avazyaka RNa temanA paramANuvAdane laIne che. emano paramANuvAda uparano lekha A pustikAmAM sAmela karavAmAM Avyo che. te - jotAM graMthakAranuM vaijJAnika jJAna kevI ucca koTinuM hatuM te samajI zakAze. chaThTho adhyAya AtmA sAthe karmane saMbaMdha zI rIte thAya che te darzAve che. " sAtamA adhyAyamAM vrata ane vatInAM svarUpa ane bheda temaja vrata ane zIlanA aticAronI saMkhyA ane varNana ApyAM che. AThamA adhyAyamAM karmabaMdhanA hetu ane svarUpa temaja prakAre ane karmanI prakRti, sthiti, anubhAga ane pradezanuM varNana karyuM che.. navamA adhyAyamAM karmane aTakAvavAnAM-saMvaranAM-svarUpa ane upAyo ApyAM che temaja nirjarAnA kAraNarUpa tapanA bhedonuM nirUpaNa karyuM che. dasamA adhyAyamAM kevalajJAna ane mokSanAM kAraNa ane svarUpa temaja muktAtmAonI gati ane sthitinuM varNana che. '
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ A badhA viSayonuM vivaraNa karatAM A mahAna graMthamAM jJAnanA vividha viSayone carcA che. sUkSma dRSTie pRthakkaraNa karatAM emAM jovA maLe che tarkazAstra ane mAnasazAstra, adhyAtmavidyA ane IzvarajJAna, manuSyazAstra, khagoLa ane bhUgoLa, padArtha-vijJAna ane rasAyaNazAstra, bhUstaravidyA ane prANuzAstra. AthI samajI zakAze ke A graMthamAM keTaluM agAdha jJAna bharyuM che. mULa graMtha sUtrAkAre che ane sUtramAM to phakta viSayanirdeza ja thaI zake eTale AvA graMthanuM vizeSa vistRta jJAna to tenI uparanAM vividha bhASya ane TIkAonA abhyAsathI ja thaI zake. graMthamAM carcAelA ane vicArAelA viSayo maulika hoI enI upara ghaNI TIkA, TippaNa, vivaraNa Adi thayAM che. temAM enI uparanAM bhAga ane siddhapi gaNInI TIkA temaja sarvArthasiddhi ane rAjavAtika mukhya che. ' AvA mahAna graMtha upara gujarAtImAM ghaNI ja vidvattApUrNa vyAkhyA lakhI 5. sukhalAlajIe viSayAbhyAsI gujarAtI janatAne ghaNI ja upakRta karI che. ema chatAM e vyAkhyA vidrogya ane UMcA staranA abhyAsIone ja vizeSa upayogamAM Ave evI lAgavAthI bhAIzrI zaMkaralAlabhAIe anya bALa abhyAsIone zrI tattvArthAdhigama sUtrane abhyAsa vizeSa saraLatAthI thaI zake e vicArathI paM. sukhalAlajInI vyAkhyAne AdhAre praznottara rUpe pahelA pAMca adhyAya pUratI A pustikAnI racanA karI che. * It deals with Logic and Psyclology, Metaphysics and Theology; Anthropology, Astronomy and Geography, Physics and Chemistry, Geology and Zoology. (See Shri J. L. Jaini's Introduction (P. XVII) to Tatvarthadhigamsutra) , ' '. : -
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ . praznottara zailI sAdhAraNa rIte manamAM udabhavatA zaMkAzIla praznonuM samAdhAna karavAmAM vizeSa madadarUpa nIvaDe che. ethI e zailI abhyAsIone ane khAsa karIne zarUAta karatA abhyAsIone ' vizeSa sugama ane anukULa thaI paDaze, ane ApaNI dhArmika saMsthA" mAM jyAMjyAM A viSaya zIkhavavAmAM Avato hoya tyAMtyAM e - pAThyapustakarUpe vizeSa madadarUpa thai paDaze ema huM mAnuM chuM. * jene tatvajJAnano abhyAsa phakta jainomAM nahi paNa jenetaramAM paNa prasare e khAsa jarUrI che. jaina dharma te eka niSpakSapAtI mahAna vizvadharma che, ane sarvamAnya mAnavadharma thavAne yogya e to emAM che. enA tatvajJAnane jANavAno jIvamAtrano haka che ane sarva kaI e jJAna pAmI AcarI mokSamArga tarapha pragati sAdhI zake e dhyeya hovuM joIe. e dhyeya saphaLa karavAmAM kAraNabhUta je thaI zakAya te phakta tattvajJAnanA pracArathI ja. AvA - pracArakAryamAM A prakAranI pustikAo pAyArUpa che. jeTalI jaina dharmanA tattvajJAnaviSayI AvI puritakAo sAdI ane saraLa bhASAmAM bahAra paDe eTalI e beyane saphaLa karavAmAM sahAyabhUta nIvaDe. bhAIzrI zaMkaralAlabhAI A dhyeyathI ja prerAI AvA viSayanI pustikAo lakhavA udyata thayA che. emAM emane sarva kaI-jana ke jainetara-sagruhastho ane munio, uttejana ane protsAhana Ape ema icchuM . bhAIzrI zaMkaralAlabhAIe A pustikA atyaMta prata ane - umaMgathI lakhI che. emaNe A prayAsa pitAne A viSayanA paMDita mAnIne nahi paNa eka abhyAsI tarIke pitAne temaja parane lAbha thAye e dRSTie ja karyo che. emAM truTIo ane khalano na rahe e mATe teo ghaNA prayatnazIla rahyA che, chatAM saMbhavataH rahyAM hoya
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 te vAcakavarga ene kSantavya gaNI haMsanI jema kSIranIra nyAye eno upayoga karaze ema icchuM . . ' ' aMtamAM bhAIzrI zaMkaralAlabhAIne A stutya prayAsane mATe huM abhinaMdana ApuM chuM, ane AvA aneka viSayo upara AvI saraLa pustikAo lakhavA dIrdhAyu thAya e abhilASA sAthe viramuM chuM, tA. 19-8-para 505, senDa harTa reDa, prasannamukha suracadra badAmI muMbaI-4 . (bI.e., bIesI. bAra-eTa-leM, je. pI. jajeja) -
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ be bola zrI kalpasUtramAM hakIkata che ke zrI vIra paramAtmAe gaNadhara zrI gautama svAmIne pratibaMdha karyA pachI gautama svAmIjI pUche che ke mAd kiM. taraM? he bhagavana tatva zuM che? prabhu uttara Ape che ke suvA , vimeva ane purUvA-arthAt utpAda, vyaya ane dhruvatorUpa tripadIye A jagatamAM tattva che. A bIja rUpa -- tatva uparathI gautama svAmIjI, sudharmA svAmIjI vagere gaNadhirAne dhyaguNa-paryAyanuM vistIrNa jJAna thatAM teo dvAdazAMgI sUtra race che. prastuta tasvArtha pustaka jaina darzananI dvAdazAMgInA akarUpa che. teo jJAnakriyAnA madhura samanvayarUpa che.jana darzananA traNa anuyogo dravyAnuyoga, gaNitAnayoga ane caraNakaraNanugano saMgraha che ane kathAnuyoga - te e traNenA kathanarUpa che. A tAttvika ane ucca kaeNTino graMtha zrImad umAsvAti vAcake racela che. zrImad hemacaMdrAcAryajIe . temane siddha hemavyAkaraNamAM 3mAravAtisaMghahatAH vAkyathI saMdhyA che. A rIte zrImad umAsvAtijIe sakaLa jaina darzananA sArane saMkSipta sUtramAM saMgrahI lIdhuM che. * prastuta graMtha digaMbara vetAMbara bannene ekasarakhI rIte mAnya che. digaMbaramAM te vidyArthIone tattvArtha graMthanAM sUtre zarUAtathI ja mukhapATha karAvavAnI praNAlikA che. digaMbara tAre vacce tatvArthasUtramAM bArane badale sola devaloka vagere aneka taphAvata che; paraMtuM strIonI ane kevalI bhojananA siddhAMta vecce mukhya taphAvata che. strImukti mATe "SakhaMDAgama siddhAMta' je digaMbarane mahAna prAcIna graMtha che tenI dhavalA TIkA che ke jenI vIrasena AcArye
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ vimAnI navamI sadImAM racanA karI che. tenA 99 sUtramAM AvatA (7) zabda uparathI rIta siddha thAya che. te prati tADapatra uparanI DamaNAM ja temanA bhaMDAramAMthI bahAra AvI che. kevalI mukti bhArata adhyAya 9nA 11mA sutramAM kahe che ke zrI jinane agIAra para hAtha che jethI sudhA Adi parisaha vedanIya karmane udaya hovAthI svayameva siddhi thAya che, paraMtu digaMbara mAnyatA pramANe menanA karmane udaya sudhA nathI. caDhanAnAtrinAmA - vArtha saMkhyAne A tatvArthasUtranI bhUmikA che. molanA mArganI A bhUmikA upara tattvArthanA tranI racanA che. sAta padArtho upara zraddhArUpa AtmapariNatinI vyApti te naravAthaddAna; te jyAre samyakatva heya tyAre ja prakaTe che; tethI varataH zraddhAne e samyakatvanuM kArya che; samyagadarzanamAM mukAyela tattva zabdanuM kevaLa arthathI zraddhAna e samyagadarzananI vyAkhyA nathI. paraMtu tAzraddhAnatatvarUpa arthonI-padArthonI zraddhA e vAstavika artha che; je padAthe tasvarUpa che, vAstavika rIte pitAnA svarUpamAM rahe che te te ivaajIva, puza-pApa vagere ane svIkAravA rUpa zraddhA; zraddhAne udaya thatAM jIva ane dehanuM AbhapazI vikasAna pharI bhedajJAna thAya che. turtha guNathAna rUpa AtmaguNanA vikAsarUpa je gorava zAstramAM batAvyuM che te AvI zraddhAne avalaMbe che. AbhA zI vastu che ? AtmAne sukhaduHkhano anubhava kema thAya che? A pita ja sukhaduHkhane anubhavanuM kAraNa che ke I ane rasothI AtmAne sukhaduHkhano anubhava thAya che? kamano saMge AtmAne kema thaI zake che ? te saMsarga anedi che ke AdibAna anAdi che te tene ucheda zI rIte thaI zake? arUpI sarva prakAra 15, eka i-8-9
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 AtmAne rUpI jaDa karmanA saMbaMdha kema laTe ? karmanuM svarUpa kevA prakAranuM che? karmanA bhedAnuoda kevI rIte che? kamanA baMdha udaya sattA kevI rIte niyamabaddha che? leAkanI paristhiti zuM che? syAdvAda zuM che.? nayeA ane saptabhaMgInA jJAnanI zA mATe jarUra che? matizruta vagere. paMca jJAnanuM svarUpa zuM che? SaD dravye zuM vastu che? zraddhA ane jJAna guNane vikAsa karyA pachI dezivarati ke sarvavirati cAritra AtmAnA virati guNane vikAsa karI karmane chUTAM pADI AtmAne sarvajJe karyAMthI. kevI rIte chUTA pADI svataMtra mukti apAve che? vagere vagerene sAra A tattvArthasUtramAM che; A tattvajJAna, puruSArtha vaDe zubhAzubha karmane parAjaya karavA mATe jANavuM joie; AtmA ane tenA virodhI padArtha jaDa-bhAva-A bannenuM jJAna jANI zraddhA karI, mekSa mATe AcaraNa karavA svabhAva tarapha puruSArtha karavA e tattvArthasUtranuM rahasya che. khAsa karIne jaina darzananI racanA syAdvAda upara nirbhara che. syAdvAda eTale sarva nayeAne mukhyatA ane gauNatApUrvaka Azraya. sarva nayAne Azraya karanArA mahAtmAe nizcayamAM khecAtA nathI, vyavahArane tajI detA nathI; jJAnane sarvAMtkRSTa mAnIne svIkAre che, paNa kriyAne anAdara karatA nathI; utsargane Adare che, paNa apavAdane bhUlI jatA nathI. bhAvamAM tatpara rahe che, paNa dravyanuM nimittapaNuM yAda rAkhe che. A rIte syAdvAda-dRSTie vartanAra manuSyane puruSArtha meAkSa prati saphaLa ane che. : cetanAne . vikAsa eTale jJAna meLavavuM ane vIryanA vikAsa eTale jJAna pramANe jIvana dhaDavuM; jJAna-kriyAthI meAkSa thAya che; baMnemAMthI ekane niSedha karanAra meAkSanA sAdhaka thai zakatA nathI; kAraNa ke kriyA e vIryanI zuddhirUpa che ane jJAna e cetanAnI vizuddhirUpa che. jyAre cetanA ane vIryanI-puruSArthanI vizuddhi thAya che tyAre sarvasaMvararUpa mekSa thAya che.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 jJAna game teTaluM meLavyuM hoya paNa samyaphacAritra sivAyanuM pAMgaLuM che; jema pAMgaLo mANasa bhale dekhato hoya, paNa paga vinA baLatA agni pAsethI te ISTa sthAne pahoMcI zakatuM nathI; tema jJAnIo jJAnabaLe bhale dekhatA hoya paNa teo saMvara (cAritra) kriyArUpa paga vagara saMsArarUpa dAvAnaLathI bacI karI mukti mukAme jaI zakatA nathI-A tavAno sAra che. prastuta tasvArthasUtra upara aneka TIkAo digaMbara kavetAMbara baMnenI che. kartA zrImad umAsvAtivAcakanA astitvanI tArIkha tathA eozrI kyA gurunA ziSya hatA tene aitihAsika vidvAne cokkasa nirNaya karI zakyA nathI. digaMbara AcArya pUjyapAdanI TIkA sarvArthasiddhi jUnI TIkA che; pUjayapAdana samaya vikramano pAMcamo chaThTho seMke che, eTale te pahelAM vikramane pahelAthI cothA saikA sudhIno zrImad umAsvAtivAcakano samaya gaNI zakAya. emanA sAMsArika umA mAtA ane svAti pitA hatA e to suprasiddha hakIkata che; tatvArthasUtra tathA prazamarati prakaraNa vagere lagabhaga pAMcaso graMthonA kartA teozrI manAya che. zrIyuta zaMkaralAlabhAIe 5. sukhalAlajInA tatvArtha-vivecana uparathI prastuta pustikAnuM "vastu udhRta kareluM che. vidyArthIone vAMcavI-samajavI saraLa paDe tema praznottarI rUpe aneka sthaLe goThavaNa karelI che. mArA taraphathI yathAmati tapAsavAmAM AvI che, chatAM jaina siddhAMtAnusAra kSati rahI gaI hoya te vidvajana sucavaze to anya AvRttimAM sudhAro thaI zakaze. prastuta pustaka tatvArthasUtranA pAMca adhyAyo prathama vibhAgarUpe che. zrIyuta zaMkaralAlabhAI pAlItANA jana gurukuLanA suparinTenDeTa tarIke riTAyara thayA pachI tAtvika 1 zrI vinaMdi emanuM bIjuM nAma che.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ graMtha vidyArthIone khAsa karIne upayogI thAya te daSTie vAMcIvicArI taiyAra karavAne suMdara rasa laI rahyA che, jemAMthI syAdvAdamasamIkSA graMtha prakAzita thaI gayuM che. prastuta tasvArthane eka vibhAga prakAzita thAya che, dvitIya vibhAga prakAzita thaze temaja sAta naya ane saptabhaMgI uparanI pustikA taiyAra kare che, temanA A prazasya prayAsane abhinaMdana ApuM chuM ane teo savizeSapaNe AvAM anya tAttvika pustakonAM prakAzana karatA rahe tema IcchuM chuM. uparAMta syAdavAdamatasamIkSA tathA prastuta pustaka vidyArthIo mATe pAThazALA mAM abhyAsa mATe calAvAya te mATe namra sUcanA karuM chuM. ane zrImad umAsvAtivAcakajI kRta tattvArthanI pajJa kArikAmAMthI tatvArthanA paramArthane sUcavata maMgalamaya zloka sAdara karI viramuM chuM. ... janmani karmaklezairanubaddhe'smiMstathA prayatitavyam / ... karmaklezA'bhAvo yathAbhavatyeSa paramArthaH / / - "karmorUpa kalezothI saMkalita A mAnavajanmamAM evI rIte puruvArtha karo jethI karma kalezana (saMpUrNa) abhAva thAya-A paramArtha che." muMbaI * saM. 2008 bhAdrapada zukala ekAdazI kahuceda jhaverabhAI sva. jagadaguru zrImad hIravijayasUrijI - svargArohaNa maMgalamaya tithi
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ , nivedana : jayAre koI vastu astitvamAM mukAya che tyAre tenI pAchaLa kaI ne kaMI paNa ghaTanA rahelI che. A tasvArtha praznottara dIpikAnA aMge paNa tevI ja ghaTanA che. huM pAlItANA zrI yazovijayajI jaina gurukuLa choDI amadAvAda, gayo hato, tyAM zeTha mehanalAla choTAlAlane tyAM raheto hato. teozrIe mArI kAmagIrI sAthe jhAMpaDAnI poLamAM temanI jana pAThazALA cAlatI hatI tenI dekharekha rAkhavAnuM kAma paNa mane soMpyuM. hatuM. mArA kahevAthI teozrIe bhaNataranI sAthe sIvaNu, gUMthaNa. ane bharatano udyoga vibhAga paNa kholyo hato. AthI jaina dharmamAM . evuM sArAmAM sAruM kayuM pustaka che ke jemAM sarva viSayane samAveza. thato hoya, tattvajJAna-preraka hoya ane sarvane sarakhI rIte mAnya hoya ke je pAThazALAmAM calAvI zakAya tevuM pustaka jANavAnI mane abhilASA uddabhavI.AthI huM gurjara graMtharatna kAryAlayamAM gayo ane tenA vidvAna vyavasthApakane vAta karI. tyAre temaNe te arasAmAM gujarAta vidyApITha. taraphathI tattvArthasUtranI dvitIyAvRtti pragaTa thaI hatI te vAMcavAnI bhalAmaNa karI. (je uparathI meM A tattvArtha praznottara dIpikA prakaTa karI che.) AthI te pustaka meM kharIdyuM ane vAgyuM. vAMcyA bAda - ati AhalAda thaye ane te pAThazALAmAM calAvavA abhilASA prakaTI. paraMtu tevAmAM mArI tabIata bagaDI ane te nAdurasta tabIatane kAraNe huM amadAvAda choDI muMbAImAM AvyuM.. atre AvyA bAda amuka samaye zrIyuta phatehacaMdabhAI jhaveracaMde . jAsudabAI pAThazALA(zeTha jIvatalAla pratApazI taraphathI .
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 cAlatI)nI vArSika parIkSA levAnuM mane kahyuM, ane meM tene sAkAra karyo. parIkSA lIdhA pachI je AgaLa abhyAsavALI pAMcasAta bahene hatI te AvaDatavALI ane bhaNavAmAM cIvaTa ane khetavALI lAgI. AthI tasvArthanuM atre zikSaNa ApavAnI mArI IcchA udbhavI; jethI saMsthAnI heDazikSikA jemanuM nAma bAI caMpA che, ummaramAM paNa AdheDa che, emanuM jIvana paNa Adarza tulya che, dhArmika abhyAsa paNa ghaNo sAro che ane anubhavI che, tema heDazikSikA tarIke je kaDapa ane zistanA niyamonuM pAlana joIe te paNa temanAmAM lAgyuM. AthI mArI IcchA prathama meM temane jaNAvI ane kahyuM ke "tamArI saMmati hoya te dara aThavADIe eka kalAka tamArI pAThazALAmAM tattvArtha zIkhavavA AvavAnI mArI IcchA che. tyAre temaNe kahyuM ke, uparIonI icchA hoya te mane to temAM ghaNI khuzI Upaje che. temano abhiprAya jANyA bAda meM zrIyuta phatecaMdabhAI jhaveracaMda jeo te zALAnA saMcAlaka che temane vAta karI. temaNe paNa temanI te prati prasannatA dAkhavI ane mane kahyuM ke A bAbata ApaNe zeTha jIvatalAlabhAIne vAta karIe. AthI huM ane teo eka divasa zeTha jIvatalAlabhAI pratApazIbhAI pAse gayA, ane temaNe mArI IcchA temane jaNAvI. tyAre temaNe kahyuM ke "AvA valaMTiyara bhaNAvanAra maLe te te bahu sArI vAta che. tyArathI meM pAThazALAmAM javAnuM cAlu karyuM te adyApi paryata jAuM chuM. zarUAtamAM. huM dara ravivAre barane bethI traNanA TAImamAM jato hato. paraMtu ravivArane divasa hovAthI, tema huM keTamAM rahetA hovAthI, tema pAThazALA baMdha thavAne TAIma traNa vAge hovAthI mane ghaNuM agavaDa paDavA lAgI; tethI zeTha maNilAla vADIlAla nANAvaTI jemane tyAM huM rahuM chuM temane meM te agavaDo jaNAvI. tyAre temaNe kahyuM ke tame ravivAre na jatAM dara zukravAre ApaNuM krisanA TAImamAM bethI traNa khuzIthI bhaNA |
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 thavA jajo, paNa zikSa gu cAlu rAkhajo. A mATe zeTha maNibhAi vADIlAla nANAvaTInA upakAra ghaTe che. have A pustaka ema ne ema te bahenene zIkhavavAnuM ghaNuM muzkela hatuM; kAraNa ke A kaMi sAdhAraNa pustaka te! nathI. AthI temane ke huM je adhyAya zIkhavatA tenI praznottarInA rUpamAM neTa karI zIkhavatA. khAreka mAsa pachI sadarahu baheneAnI prathamanA e adhyAyanI vArSika parIkSA levaDAvavAnI mane zrIyuta phatecaMdrasAI jhaveracaMde vAta karI. meM kahyuM tame khuzIthI parIkSA levaDAve. AthI temaNe temanI parIkSA zrIyuta suracaMdra pu. badAmIsAheba, jee riTAyarDa jaja che ane tattvArthanA te te AMga abhyAsI che temanI pAse levarAvI. A prasaMge zezrI jIvatalAla pratApazIbhAi tathA tenI dhArmika samitinA saMcAlaka zrIyuta phatehacaMdabhAI ane tenA sabhyA hAjara hatA.zrIyuta badAmIsAhebe ukta baheneAnI temanI badhAnI hAjarImAM doDha kalAka parIkSA lIdhI ane pariNAme abhiprAyamAM peAtAnA saMtASa jAhera karyAM, A anubhavathI mane vicAra thaye! ke AvI rItanI tamAma adhyAyanI praznottarInA rUpamAM neTa karI janatA samakSa mUkavAmAM Ave te te abhyAsI Alamane AzIrvAdarUpa thaI zake. AthI kAI udAracitta dharmaniSTha te chapAvanAra maLe tenI huM tajavIjamAM hatA. evAmAM eka vakhata mArA snehI zrIyuta kAntilAla hIrAlAla(vI. bI. kusumagaranI kaMpanIvALA)ne te vAta meM jaNAvI ane tattvArtha ApaNAmAM eka mahAna pustaka che vagere sadhaLI hakIkata samajAvI. tethI temaNe mArI mAgaNInA satkAra karyAM, jenA sadbhAve atyAre * A pustikA huM janatA samakSa mUkavA bhAgyazALI thayeA chuM. AnA mATe zrIyuta kAMtilAlabhAinA jeTaleA upakAra mAnuM teTalA ehe che. pustaka taiyAra karyAM pachI dhArmika jJAnanA niSNAta zrIyuta phatehacaMdrabhAine meM te pustaka vaMcAvyuM, temaNe te athathI te iti sudhI
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAMcI sudhArA karavAnA sthaLe sudhArA karyA hatA. A mATe tema A. pustaka aMge be bAla lakhavA mATe huM temane ghaNo AbhArI chuM. AvI rIte ane tethI mArA AvA dareka kAmamAM pUratI madada kare che. ane bhAre nagna satya tarIke jaNAvavuM joIe ke AvA kAryomAM mane temanI hUMpha nA heta to atyAre je kaMI yatkiMcita tattvajJAnanA pradezamAM huM pragati karI rahyo chuM te bhAgye ja karI zakata. A mATe temane punaH AbhArI chuM. pustakanA amuka pharmA chapAyA bAda te laI huM zrIyuta prasannamukha badAmIsAheba-jaja, je.pI., jeo dhArmika jJAnanA niSNAta che, saMskRtamAM DuM jJAna dharAve che. A tattvArtha to temaNe saMskRta TIkA sAthe ghaNI vakhata vAMcyuM che. vaLI tattvArtha jyAre mahAvIra vidyAlayamAM cAlatuM tyAre temaNe keTalI. e vakhate tenI parIkSA paNa lIdhI che. temanI pAse jaI Amukha lakhavA vijJapti karI tyAre temaNe te bAbata khuzIthI hA pADI; ane Amukha lakhyuM che je mananapUrvaka vAMcavA huM vAcakavRMdane vinavuM chuM. jemane eka samayanI paNa kiMmata che, temanA jevAe Amukha lakhI ApyuM tenAthI adhika AnaMda mane bIjo kayo hoI zake ? A mATe teozrIne A sthaLe AbhAra pradarzita karuM chuM. teozrIe chApelA pharyA vAMcyA bAda je kaMI amalI sUcanAo karI che. te zuddhipatrakamAM mUkelI che, te mATe paNa teo sAhebano AbhAra mAnuM chuM. parama pUjya zAsanarana paM. dhuraMdharavijayajI gaNuM prakhara jJAnI paramazrata zAsanaprabhAvake paNa mane AmAM potAnA jJAnano phALo Ape che te jaNAvatAM ati harSa thAya che. pustaka AdithI aMta sudhI vAMcI je kaMI sudhAraNa sUcavela te zuddhipatrakamAM prakaTa karela che. jethI teo sAhebane upakAra mAnuM chuM. - ' zAsanaTadhAraka pUjyazrI haMsasAgarajI mahArAjane A pustakanA
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 badhA phorma mekalAvI ApelA te teozrIe zrama laI kALajIpUrvaka tapAsI sudhArI mokalAvI Apela che te mATe teo sAhebano A sthaLe AbhAra vyakta karuM chuM. ane temanA taraphathI je lakhANa ane abhiprAya Avyo che te A nIce prakaTa karela cheH sthala taNasA, tA. 26-9-para * tattvagaSaka, jJAnopAsaka suzrAvaka zrI zaMkaralAla DAhyAbhAI ' yogya lAgaNIpUrvaka dharmalAbha vAMcazo. * * - , 'tatvArthasUtra-praznottara dIpikA" tamee mokalela badhA pharmA sudhArIne mokalAvela che, te pramANe zuddhipatrakamAM lezo. tamAre jJAnasevAno A prayAsa vAraMvAra stutya che. tattvajJAnanA phelAvA mATe A prayAsa vidvAnamAtrane anumodanIya gaNAya. UMDA tattvajJAnanA AvA sulabha badhI prayAsa badala tamone mArA taraphathI te abhinaMdana ja che, paraMtu sauI tattvapipAsue abhinaMdana pAThavavA ghaTe che. - ' mAre abhiprAya "tatvArthasUtra-praznottara dIpikA" nAmaka A pustakamAMnI * viThagya praznottarI vAMcI anahada AnaMda thayo che. dazapUrvadhara * bhagavaMta zrI umAsvAti viracita zrI tatvArthasUtra jevA dravyAnuyoganA ati gahana graMthamAMnA ekeka sutranA prauDha, gaMbhIra ane vizALa arthone uttama koTinI sAva sahelI bhASAmAM sarala praznottarInuM uttama svarUpa ApavApUrvaka bAlabhogya paNa banAvI devAnuM mAna khATavAmAM tamAre naMbara prathama ja haze, ema mAruM namra maMtavya che. - tattvArtha jevA gaMbhIra ane sarvamAnya divyAnuyogane AvI suMdara ane saraLa paddhatie pIrasIne A pustakaratnamAM tame UMDI anubhavakuzaLatAnuM pradarzana bharyuM che, jJAnapipAsuone amRta pIrasyuM che, vidyArthI Alamane AzIrvAda varasAvyA che ane dareka jaina saMsthA - - ane pAThazALAonI bhUkha bhAMgI che, ema mane aMtarathI bhAse che.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 tamArI racelI A praznottarIthI abhyAsI duniyAne apUrva lAbha thaze. tamArA A kAryamAM uttejana ApanAra.....................te dilanA bhUriori abhinaMdana che.'' muni haMsasAgara dareka jijJAsu vAcaka baMdhuone zuddhipatraka vAMcavA vijJapti karuM chuM. A pustakanA chApelA karyAM badhA pUjya vidvatna AcArya zrI vijayadharmasurIzvarajIne meAkalAvI ApyA hatA. temaNe tenA riNAme je abhiprAya lakhI meAkalyA che tenI A nIce noMdha lIdhI che. duniyAe jyAre jaDavAdanI gartA tarapha doTa mUkI che tevA samaye caitanyavAdanI lAlabattI karatA zrI tattvArthasUtra jevA pavitra ane amUlya graMtha uparathI praznottarIyukta prayAsa ugatI prajA mATe khUba ja upayegI nIvaDe ane samyag jJAnanA pracAra mATenA samyag puruSArtha saphaLa nIvaDe e ja zubhecchA.' A mATe pUjya AcAryavara gurudevane AbhAra mAnuM chuM. A pustakanuM nAma 'tattvArthAdhigama sUtra che' paraMtu paMDitajIe tene tattvArthanA nAmathI lakhyuM che jethI meM paNa te ja nAma cAluM rAkhyuM che. A pustaka e vibhAgamAM paMDitajIe vibhakta karyuM che, jemAMnA meM kaivaLa sUtra vibhAganA bhAga ja A pustakamAM lIdheA che. kAkAI sthaLe paMDitajIe digaMAra AmnAya saMbaMdhamAM ullekha karela che, paraMtu mane temane(digaMbara AmnAyane)anubhava nahi hAvAthI me' te ullekha lIdhela nathI. A pustakamAM kulle daza adhyAya che jemAMthI A prathama bhAgamAM pAMca adhyAya lIdhela che. bAkI tenA khInne bhAga samaya paratve prakaTa karIza. A pustakamAM paMDitavarya mukhalAlajIe peAtAnuM dhaNuM jJAna zAstrAnusAra ThAlavyuM che. tenA aMge je kaMI mAna dhaTatuM hoya te badhuM temane ja dhaTe che. khAkI me te mAtra abhyAsI Alamane thADA parizrame
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 ane thoDA samayamAM kema sAre lAbha maLe temAM ja mAruM saghaLuM dhyAna kendrita karyuM che. A pustakamAM keTalAka viSayamAM eTale ke naya, pramANa, saptabhagImAM cheDe vadhAro karI tenA gauravamAM vadhAro karyo che, tema dravyamImAMsA ane paramANuvAdanA be lekho sAthe vadhAremAM mUkela che. aMdara je paramANuvAdano lekha che jenA saMbaMdhI AmukhamAM tenA vidvAna lekhaka mahAzaye vAcakavRMdanuM dhyAna kheMcyuM che ane huM paNa kharuM chuM. te janonI gauravagAthA che. * A prathama bhAgamAM je pAMca adhyAyo che temAM trIjo ane cotho adhyAya anukrame naraka ane svargano che, te bhaugolika hovAthI | meM temAM kazo pheraphAra karyo nathI ane che temaja rahevA dIdhA che. - bAkInA adhyAyanI ja praznottarI karI che. . - pUjya abhayasAgarajI mahArAje zrI sudharmAsvAmIjInI kaLA mUrtinA keTAnI na mane ApI hatI tenA uparathI ArTisTe bhagavAna umAsvAtinI kalAmUrti banAvI che. A mATe pU. abhayasAgarajI mahArAjano AbhAra mAnuM chuM. parama pUjya munimahArAja, sAdhvIjI mahArAjane A pustakano na bane teTalo phelAvo karavA huM vinati karuM chuM tathA saMsthAnA saMcAlakone - tene pAThya pustaka tarIke calAvavA huM vinavuM chuM. A "tatvArtha praznottara dIpikA' bhAga pahelo prakaTa karavAmAM , meM mArI bane teTalI kALajI rAkhI che. sAthe zuddhipatraka paNa ApyuM che, chatAM temAM kaMI kSati jaNAya to vAcakavRMda mane jaNAvI AbhAragrasta | karaze. Ilama OM zAMtiH - 16pa, bajArageTa sTrITa, li. saMghane sevaka ke keTa, muMbaI - zaMkaralAla DAhyAbhAI kApaDIA tA. 27-8-para
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-darzana prathama adhyAya pRSTha 1 thI 59 sudhI prathama adhyAyamAM jJAna sAthe saMbaMdha rAkhanArI mukhya bAbato ATha cheH (1) naya ane pramANurUpe jJAnano vibhAga, (2) mati Adi Agama prasiddha pAMca jJAna ane temanI pratyakSa-parokSa be pramANamAM vaheMcaNI, (3) matijJAnanI utpattinAM sAdhano, temano bheda, prabheda ane temanI utpattine krama sucavatA prakAro, (4) jana paraMparAmAM pramANa manAtA AgamazAstranuM zrutajJAnarUpe varNana, (5) avadhi Adi traNa divya pratyakSo ane temanA bheda-prabheda tathA pArasparika aMtara, (6) e pAMca jJAnanuM tAratamya jaNAvato temane viSayanirdeza ane temanI ekasAthe saMbhavanIyatA, (7) keTalAMka jJAna bhramAtmaka paNa hoI zake che, ane jJAnanI yathArthatA tathA athArthatAnAM kAraNe, (8) nayanA bheda-prabhedo. adhyAya re pRSTha 60 thI 114 sudhI bIjA adhyAyamAM (1) jIvatattvanuM svarUpa. (2) saMsArI jIvana prakAre, (3) indriyanAM bheda-prabhedo, temanAM nAma, temanA viSayo ane jIvarAzimAM IndriyonI vaheMcaNI. (4) mRtyu ane janma vaccenI sthiti. (5) janmanA ane tenAM sthAnonA prakAro tathA temanI jAtivAra vaheMcaNI. (6)zarIranA prakAre, temanuM tAratamya, temanA svAmIe ane ekasAthe temano saMbhava, (7) jAtiono liMga-vibhAga ane na tUTI zake evA AyuSyane bhegavanArAone nirdeza. . .
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 ayAdhya 3jo ane 4thA pRSTa 115 thI 173 sudhI trIjA ane ceAthA adhyAyamAM (1) adheAlAkanA vibhAge, temAM vasatA nAraka jIve ane temanI dazA tathA jIvanamaryAdA vagere. (2) dvIpa, samudra, parvata, kSetra Adi dvArA madhyakSeAkanuM bhaugeAlika varNana, tathA temAM vasatA manuSya, pazu, pakSI AdinA jIvanakAla. (3) devanI vividha jAti, temaneA parivAra, bhAga, sthAna, samRddhi, jIvanakAla ane jyeAtimaMDaLa dvArA khageALanuM varNana. adhyAya mA pRSTa 174thI 235 sudhI adhyAya pAMcamAmAM (1) dravyanA prakArA, temanuM paraspara sAdharyuMvaidharmsa, temanuM sthitikSetra ane te darekanuM kArya. (2) pudgalanuM svarUpa, tenA prakAra ane tenI utpattinAM kAraNeA. (3) sat ane nityanuM sahetuka svarUpa. (4) paudgalika baMdhanI yeAgyatA ane ayeAgyatA. (5) dravya sAmAnyanuM lakSaNa, kAlane dravya mAnanAra matAMtara ane tenI STie kALanuM svarUpa. (6) guNa ane pariNAmanAM lakSaNA ane pariNAmanA prakAra.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna umAsvAti svaracita prazasti "vAcakamukhyasya zivazriyaH prakAzayazasaH prshissyenn| . . ziSyeNa ghoSanandikSamaNasyaikAdazAGgavidaH // 1 // vAcanayA ca mhaavaackkssmnnmunnddpaadshissysy| ziSyeNa vAcakAcAryamUlanAmnaH prathitakIrteH / / 2 / / nyagrodhikAprasUtena viharatA puravare kusumanAmni / kaubhISaNinA svAtitanayena vAtsIsutenAya'm // 3 // ahaMdvayanaM samyaggurukrameNAgataM smupdhaary| duHkhAtaM ca durAgamavihatamati lokamavalokya / / 4 / / idamuccai garavAcakena sattvAnukampayA dRbdham / tattvArthAdhigamAkhyaM spaSTamumAsvAtinA zAstram // 5 // yastattvAdhigamAkhyaM jJAsyati ca kariSyate ca tatroktam / so'vyAbAdhasukhAkhya prApsyatyacireNa paramArtham" // 6 //
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ jemanA dIkSAguru agiyAra aganA dhArakanaMdIkSamaNa hatA, ane praguru arthAta gurunA guru vAcakamukhya zivazrI' hatA; vAcanAthI eTale vidyAgrahaNanI daSTie jemanA guru mUla" nAmaka vAcakAcArya ane praguru mahAvAcaka "muMDapAi kSamaNa hatA; jeo gAtre "kabhIpaNi hatA; jeo "svAti pitA ane "vAsI' mAtAnA putra hatA; jemano janma "nyAdhikAramAM thayo hato; jeo "unAgara' zAkhAnA hatA, te umAsvAti vAcake gusparaMparAthI prApta thayela zreSTha AhaMta upadezane barAbara dhAraNa karI temaja tuccha zA vaDe haNAyela buddhivALA ane duHkhita lokone joIne, prANIonI anukaMpAthI prerAI, A spaSTatAvALuM "tattvArthAdhigama nAmanuM zAstra vihAra karatAM karatAM "kusumapura (pATaliputra) nAmanA mahAnagaramAM racyuM. je A tasvArthazAstrane jANaze, ane temAM kaheluM Acaraze, te mokSanAmaka paramArthane jaladI meLavaze." .. ' tatvArtha praznottara dIpikA pustaka paheluM kiMmata rUA. 20-0 prAptisthAna : megharAja jaina pustakabhaMDAra , bukaselara enDa pablizara, kIkA svITa suMbai naM. 2
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ - a zuddhipatraka pRSTha paMkti - azuddha. ( 3 3 baMdhanAM kAraNono abhAva te pUrvakarmonI-udaya ane mekSa che. sattAthI-samasta prakAre nirjaro ane baMdhanAM kAra Nono abhAva te mokSa che : : 5 parAkASThA e ja mokSa che parAkASThA tenuM nAma kaiva lyadazA che, ane te dazAthI sadAne mATe mukta dazAno anubhava e ja mekSa che. ramaNatA thAya te samyapha ramaNatA thAya te yathA cAritra kahevAya. khyAta nAme samyapha cA ritra kahevAya. paripUrNa rUpamAM prApta thAya paripUrNa rUpamAM prApta thAya - tyAre ja saMpUrNa sukhane tyAre ja kevaLajJAna thAya saMbhava che. che ane te pachI mekSa prApta thAya che - 15 prAptikAlamAM hoya te ja prAptikAlamAM heya ane. sabhyanuM jJAna samajavuM. samyaphevanI hayAti sudhI mAM jeTalo bedha hoya te ja samyak jJAna samajavuM. '' 4 26 siddha avasthAnI kevalI ke siddha avasthAnI 5 1 rUpa mekSa rUpa kaivalya. 5 2 siddhane mATe kevaLI ke siddhane mATe .. 1pa. , 19
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha paMkti ya 21 >> f same 8 1 19 1 11 11 15 1. 24 6 10 12 ka 10 1 1 h 24 azuddha darzana - nisarga samyaga darzana tene adhigama samyag darzana kahe che. 34 anubhava karatAMkaratAM kAi vAra evI pariNAma taiya'eve che. jema athavA pharata prApa na apA 2 sabhya mana:paryAya jJAna manana zuddha. 13 sAmAnya jJAna samyak tave prati sahaja Adara=pariNAma=svabhAva=para padeza temaja kAi pratimAM Aphri dhArmika vastuonA mAtra avalAkanathI prApta kare adhigama che tene samyag darzana kahe che. anubhava yathA prakRttikaNe karatAMkaratAM kAI vAra saheja tathA evI pariNAma neya aneupAdeya evA che jemAM athavA bhaviSyamAM kara nAra pudgala ats sparzana. apArTa samyag manaHryAya jJAna aDhI dvIpamAMnA sarva sarji paMcadriya prANInA matanA ..
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 | pRSTha paMkti azuddha . 9 kevaLajJAna e pratyakSa jJAna kevaLajJAna e spaSTa jJAna " che eTale pratyakSajJAna che. saMdeyukta samaja. saMdehayuktaartha samajavo.' 31 6 vyaMjanA vyaMjananA kAyama rahe che. kAyama sAthe rahe che. vizeSata: - taphAvata jJAna hoya che. A badhA jJAna hoya che. kevaLajJAna sivAyanAM A badhAM samyaka samyaga * 50 1. ekarUpe saMkelI le che ekarUpe sAMkaLI le che. 50 24 saMgaha saMgraha 57 15-16 adhirohen adhirohaNa 61 8 mizra - 63 * 10 pAraNAmono pariNAmeno - 64 - 2 , AtmAnuM AtmAne 65 12-13 kevaLadarzanAvaraNathI kevaLadarzanAvaraNanA kSayathI cha3 21 vAyukAya ane dviIdriya ' vAyukAya gati trasa che. ane kiMIdriya 78 12 prakAranuM prakArano je Iki je buddhi idisaMnI manavALAM saMjJI prANuo manavALAM 84 24 kema kahI zakAya? kema na kahI zakAya? . nAraka, garbhaja nAraka tathA garbhaja mizra
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 azuddha pRSTha paMkti 86 23 vigraha cArathI 86 23 traNa sudhI [88 25 , be vAra thAya 88 26 gematrikA kahevAya che. vigraha cAra tattvArthamatethI . traNa samaya sudhI be vAra bhaMga thAya gomUtrikA kahevAya che [varAchuM phumAvanA, svajiLo e bahata saMgraha : NInI gAthA 188nI TIkA mujaba sarala . rekhAne cAra vakhata bhaMga thAya tene paNa gomUtrikA kahevAya che.] traNacAra vAMka : cAra, dvitIya mate pAMca samayanuM samayanuM ane jemane cAra vAMka che tenuM pAMca sama- " yanuM samajavuM gatimAM anAhAra dizA rahe che ane eka eka vigraha gatimAM bIje samaye AhAraka dazA , ra6 3 traNa vAMka cAra samayanuM " 89 7 samayanuM samajavuM gatimAM ane eka eka vigraha gatimAM A hAraka dazA ja rahe che . , 18 trivigraha gatimAM trivigraha cau vigraha gatimAM
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 aMDa pRSTha paMkti azuddha : 99 24 phakta kArpaNa phakta tejasa ane kArpaNa - 94 16 , jarAyuja jarAyu - 95 6 aMDaja '), 14. kahevAya che. devazayyAno kahevAya che. upapAta e Tale prAdurbhAva,janma deva zadhyAne upara 6 - labdhithI zarIra labdhithI vaikriya zarIra ,, 9. paraMtu enAthI zarIra paraMtu enAthI AhAraka zarIra 107 : 3 * saMbaMdhu saMbaddha - 110 8 napuMsaka vikAra napuMsaka vedano vikAra hovAthI banne hovAthI tene bane - 113 5 asaMkhyAtavajavI keTalA- asaMkhyAta varSanI yuga kamanuSya lika manuSya - 5 manuSyo ane keTalAka manuSyo(devo tathA nArake tiye ja hoya che. paNa asaMkhya varSAyu che chatAM te aupapAtika temaja siddhine agya hovAthI te sivAyanA) ane akarma bhUminA ti ja hoya che teo sopakrama caramadehI sopakrama - 12 AyuSyavALA hoya che. te AyuSyavALA hoya che. sivAya uttama puruSo nispakrama eTale anAvartanIya AyuSyavALA hoya che ane te sivAya che 11
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTa paMkti 115 14 116 19 117 6 128 25 130 18 131 134 24 20 1 34 - 38 azuddha . vizati virAti utkRSTa prANIonI nArAnI haimavatavarSa, videhavarSa haimavatavarSa, harivarSa, ' videhavarSa paraMtu bahAranA paraMtu navANu hajAra jana bahAranA moTuM karatAM meru moTuM karatAM DAbI * bAjue meru saMbhava kyAreya paNa hoto saMbhava kyAreya paNa nathI, jema haimavata : heto nathI tethI te daza kSetra paNa akarma bhUmi che. haimavata Adi zArIrika varNa che. pravacana sAradvAramAM varNa havAno niSedha che. juo mudrita pR. 338 sAdharma saudharma prakIrNa prakIrNa tArA vAtro . bahmaloka sUrya caMdranI lakSa yojana- " 50000 ejana - enI upara ' e kalpanA vimAnanI dhajA jeTalI uMcAIe [bahasaMgrahaNanI gAthA 14nI TIkAmAM to samaNie hevAno paNa ullekha che.] 138 7 141 146 19 19 147 152 sUrya 152 153
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 39 | pRSTha paMkti azuddha 155 20 : bhavana sudhI - bhavananI dhajA sudhI 155 rara, saMpUrNa lekanAlIne potAnAM vimAnanI dhajA thI UMce nahi joI zakatA hovAthI saMpUrNa lekanAlImAM teTalA ochA bhAgane [pravacana sArodhAra pRSTha 338nI bIjI puThI paMkti 9] 156 20 ' navamAthI bAramA sudhImAM navamAthI dasamAmAM cA ra ane agIyAramAthI bAramA sudhImAM traNa , so maLIne '157 4 saMbaMdhamAM saMbaMdhamAM bhASyakAra kahe che te 158 11 A paNa badhuM lokAnubhAva- e badhuM zubhakarmanAM kalanuM ja kArya che. thI, udayathI athavA le kAnubhAvathI ja thAya che. 158 24-25 zarIravarNapa dravyalezyAne zrI pajavaNajImAM devamATe ja che, ne bAhya varNa alaga jaNAvela hovAthI A dravyalezyA kRSNAdidravya rUpa ja samajavI, bAhya varNarUpe nahi pravacana sAroddhAra pRSTha ka78nI , pelI puThI paMkti 3-4 *
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha paMkti 160 20 160 23 ke 161 7 azuddha zuddha vukSa vuduM . 'yujjhAhi vujhAhi' laI mela * laI eka ke sAta A Tha bhavamAM mAla [madArarttriyaa vasaMti, logaMtiyA murA tesiN| sattabhavamavaMtA, gijhaMti eme hiM nAme fhRAA pravacanasAre dhAra pRSTha 420 mULa.] batAvyA che; digaMbara batAvyA che; te cAre sUtrapATha pramANe paNa bAju brahmadevalokane - ATha ja saMkhyA jaNAya cheDe rahenArA te deva nA bhedo jaNAvyA che, madhyamAM rahelA "ariSTa nAmanA devane 1 bheda bhASyakAre sUtramAM lIdhela nathI, ema tattvAthanI TIkAmAM spaSTa khulAso che. digaMbara sUtrapATha pramANe ATha saMkhyA jaNAya che, temAM mane ullekha che, paNa temAM mastano nathI. alabatta, ThANAMga ullekha nathI; chatAM zrI Adi sUtromAM - ThANAMga(navamuM adhyayana, trIjo udeza, sUtra 6 84] Adi sUtromAM sArAca * 161 8
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - pRSTha pakti azuddha zuddha mADyA xxx AikyA veva udAya" e mujabanA spaSTa pATha hovAthI. 10 che, tethI ema jaNAya che che) tethI ema jaNAya che ke mULa sUtramAM "to' pATha kadigaMbarIya mULa sUtramAM prakSipta thaelo "maphata" pATha chUTI gaelo 15 16 vijJAnI bhadhikAni 165 17 ayyatanI aSNutathI - 166 kuTaneTa che. juo A adhyAyanA che. A adhyAyanA sUtra 1nI sU. 4ranuM bhASya. 4ranA bhASyamAM paNa 'paMkti te pATha che; paraMtu te pATha-"kAuMsamAM hovAthI temaja TIkAkAra te pAThane sparyA paNa nahi hovAthI tathA prathama 38mA sUtranA bhAgyamAM . bhASyakAre pote te vijayAdi cAra vimAnamAM utkRSTa sthiti batrIsa sAgarepamanI ja jaNAvela hovAthI prakSipta manAya. . * 'atrAgneyAH saMjJAntarato maruto'pyabhidhIyante' iti lokaprakAze, pravacanasArA ddhArasyottarabhAge tu 'avyAvAdhA 7 AgneyA 8 ete saMjJAntarato maruto'pyabhi- .. . dhIyante, riSTAzceti 9 / ' ityuktvA tadaSTamabhedasya 'maruto' nAmAntaramantaHkRtvaiva . padyAnnavoAi : towAniterA nanaiva me | trIjI
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha paMkti 174 23 179 18 azuddha nidijALi buddhithI paNa thaI zakatI nathI. 25 189 ra0 dharmAdhama 19ra 2 Avaze 196 15 tapoyota ka 18 udyotavantaH 197 udyotavanta kapAya, tUra, khATe 199 5 vivarta 202 17 Agapa 205 10-11 kaDavo, tIkha, madhura, tUro ane khAro 205 21 umAsvAtI 207 1 umAsvAtI 228 23, 24 25 vikapya 230 22 sUtrAze (38) zuddha niSkriyANi buddhi paNa vyakta karI che zakatI nathI dharmAdharma Ave tapodyota udyotavantaH udyotvntkaSAya, khATo vivarta Agama kaDavo, tIkhA, tUre, khATo ane madhura umAsvAti umAsvAti vidhya ekatvAcAryA vyAcakSate-kA rovindrathati. (bhASyakAra) "tirgamati ! apaNNattA? goyamA chdvyaapittA, taMvA-dhamayi [, amesthitApa, mAgaassthikaae, puggalatthikAe, jiivsthikaae,addhaasmag" e pramANeTIkAkAre
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha paMkti azuddha Agamane paNa pATha jaNAvIne TIkAmAM cha dravya siddha karela che. TIkAkAra sApha kahe che ke bhASyakAra- * ne "su" zabda chaThThA kALadravyane nakakI karanAra che.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' ja namaH zrI tattvArthasUtra-praznottara dIpikA " bhAga 1 lo - adhyAya 1 prazna: tattvArtha eTale zuM? uttara: tatvArtha eTale tattvabhUta padArtha. tattvArtha zabda tatva ane artha e be zabdo maLIne bole che. temAM tattva eTale anAdi anantabhAva, svataMtrabhAva ane artha eTale divya. arthAta je anAdi ananta jaDa ane cetanasvarUpa paddha te tasvArtha che. A prazna artha kahevAthI paNa paddho samajI zakAya che to pachI tattva kahevAnuM prayojana zuM che? uttaraH artha zabdanA aneka arthe che. artha zabdArtha, dhana, prayojana ane padArtha ityAdi. eTale arthasUtra e pramANe kahevAthI arthane arthamAM bAha thavAne saMbhava che. te na thAya mATe tattva zabda che. eTale utpAda, vyaya ne dhrauvya jemAM che te tattvArtha che vAstapaNe e paddha ja che. tIrthasthApanA samaye mukhya gaNadhara traNa vakhata pradakSiNApUrvaka bhagavaMtane prazna kare che ke maya vitta? uttaramAM bhagavaMta traNa vakhata anukrame 3jovA, virAmerUMvA ane yuvA e uttare Ape che. temAM paNa tattva zuM che? tene spaSTa uttara che.' jyAM utpAda, vyaya ne dhrogya nathI te tattva nathI, temAM tattva nathI.. " - praznaH tyAre zuM atarvabhUta paNa padArtho che? uttaraH hA, keTalAeka dArzanikoe sAmAnya, vizeSa, samavAya,
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA .. pratItyasatya, mAyA vagere kAlpanika padArthone paNa vAstava tarIke gaNAvyA che tethI koI paNa prakAranuM prayojana saratuM nathI tene nirAsa karavA mATe tattvabhUta eTale vAstavika artha e tattvArtha e pramANe kahyuM che. ' . . . . prazna: tattvArthasUtrane uddeza zuM che? .. uttara: teno uddeza mokSasukha meLavavAno che. prANImAtra saukAIne sukha game che. temAM sAcuM ke svAdhIna sukha kayuM, ane ke parAdhIna sukha karyuM tenI ghaNA cheDAne khabara paDe che, jethI mekSAthae te prazna jANavAnI AvazyakatA che. sukhone mukhya be prakAra che: (1) bAhya ane (2) AtyaMtara, ikiyAdi viSayane viSe- je sukhanuM bhAna thAya che te kSaNika che ane bAhya sukha che, te sukhAbhAsa che ane te parAdhIna sukha che; kAraNa ke te vAsanA ke IcchAne AdhIna che, jyAre AtyaMtara sukha te Atmika AnaMda gaNAya che. te dharmathI utpanna thAya che. te svAdhIna ane zAzvata sukha che ane tenAthI ja meMkSasukha pamAya che mATe te ja sAcuM sukha che. mokSanAM sAdhano - samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH / 1 / / (sabhya+darzana+jJAnaizvaritrana+mokSa+mA) A zabdArtha --satya-vizuddha -tattvanA yathArtha vivekanI - ' abhirUci , jJAna-jJAna . . . , cAritra -svarUpa-ramaNatA : mokSa-mukti * mA-rasto sUtrArtha samyagadarzana, samyagrajJAna ane samyapha cAritra e. * traNe maLI mekSanuM sAdhana che. * * * *
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthasUtra-praznottara dIpikA - ' vizeSArtha-samajutI praznaH mokSanuM svarUpa zuM che? , ' uttaraH baMdhanAM kAraNono abhAva te mokSa che. tethI Atma- vikAsa paripUrNa thAya che. TUMkANamAM jJAna ane vItarAga bhAvanI - parAkASThA e ja mokSa che. ' prazna : samyaga darzana eTale zuM? - uttara: jenAthI tattvanI arthAta satyanI pratIti thAya, jenAthI heya eTale choDI devA gya ane upAdeya eTale AdaravA gya- tatvanA yathArtha vivekanI abhiruci thAya tene samyaga darzana kahe che.' . prazna : samyaga jJAna eTale zuM? ' . ' . ' uttaraH naya ane pramANathI thanAruM chAdi tatvonuM yathArtha . jJAna te samyaga jJAna kahevAya che. : praznaH samyapha cAritra eTale zuM? . uttaraH rAga, dveSa ane peginI nivRtti thavAthI je svara * : ramaNatA thAya te samyapha cAritra kahevAya. . . - ' - praznaH jJAna, darzana ane cAritranA sahasAthe rahevApaNuM)" thI zuM prApta thAya che? uttara : uparokta traNe sAdhano (jJAna, darzana ane cAritro jyAre paripUrNa rUpamAM prApta thAya tyAre je saMpUrNa mokSano saMbhava che. praznaH zelezI avasthA eTale zuM?... " - uttaraH zilezI avasthA eTale AtmAnI eka evI avasthA " ke jemAM dhyAnanI parAkASThA(aMtima paristhiti)ne kAraNathI mera - sarakhI niSkapatA ke nizcalatA Ave tene. zailezI avasthA kahe che. ' prazna : yoga eTale zuM? uttara : yoga eTale mAnasika, vAcika ane kAyika kriyA. :
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA prazna: teramAM guNasthAnamAM vItarAga bhAvarUpa caritra to pUrNa che chatAM apUrNatA kema kahevAmAM Ave che? uttara: teramA guNasthAnamAM vItarAga bhAvarUpa cAritra to che, paraMtu temAM ayogA (mana-vacana-kAyAnI) nathI tethI apUrNa kahevAmAM Ave che. pUrNatA A mAnIne ja gaNAya che. praza: samyapha cAritra mATe kevo niyama che ? uttara : tenA mATe evo niyama che ke jyAM samyapha cAritra hoya tyAM tenI pUrvanAM samyaga darzana Adi banne sAdhana avazya hoya che. praznaH darzana ane jJAnane avazya sahakArI mAnanAra pakSano zeTha Azaya che? uttara temano Azaya e che ke darzana-prApti pahelAM je mati Adi ajJAnarUpe jIvomAM hoya che te samyagu darzananI utpatti thatAM samyagU rUpamAM pariNata thaI jAya che ane te mati Adi jJAna kahevAya che. A mata pramANe je ane jeTaluM vizeSa bedha samyakatvaprApti-kAlamAM hoya te ja samya jJAna samajavuM. praznaH amuka pakSadarzana ane jJAnanuM avazya bhAvi sAhacarya na. bhAnatAM vaikalpika sAhacarya mAne che te kevIrIte?' ' uttaraH darzanakAlamAM jJAna na paNa hoya eno artha evo che ke - samyakatva prApta thayA chatAM deva, nAraka, tiryaMcone ane keTalAka manuSyone paNa viziSTa zrutajJAna eTale ke AcArAdi aMgenuM jJAna hotuM nathI. A mata pramANe darzananA samaye jJAna na hovAno artha e che ke te samaye viziSTa vyuta jJAna hotuM nathI. - praznaH mosa-sAdhya ane sabhya5 dazana Adi rananaya enuM - sAdhana e sAdhyasAdhanabhAva kevI rIte samaje? ' uttara: ratnatrayane sAthe-sAdhanabhAva sAdhaka avasthAnI apekSAo samaje, siddha avasthAnI apekSAe nahi; kAraNa ke sAdhakanuM sAdhya
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtra-praznottara dIpikA paripUrNa ratnatraya rUpa mokSa hovA chatAM paNa enI prApti ene ratnatrayanA - krimika vikAsathI ja thAya che, je sAdhakane mATe ja che, siddhane mATe nathI. tethI je atre sAdhakane mATe upayogI evA sAtha-sAdhananA bhedanuM ja kaMthana karyuM che. * prazaH saMsAramAM dhana, strI AdithI sukha maLe che to pachI te cheDI mokSanA parokSa sukha mATe zA mATe upadeza ApavAmAM Ave che? uttara: mokSanA sukhano upadeza eTalA mATe che ke tethI sAcuM * * sukha maLe che. saMsAramAM je sukha maLe che te sAcuM sukha nathI, paNa sukhAbhAsa che. . praznaH saMsArI sukhamAM vRpti zAthI nathI thatI? uttara: saMsArI sukha vAsanAo-IcchAothI utpanna thAya che * ane irachAono evo svabhAva che ke eka pUrI thAya na thAya teTalAmAM ' to bIjI seMkaDo icchAo utpanna thaI jAya che, jethI tenI tRpti cavAne saMbhava ja nathI. AthI ja saMsAranA sukhane sAcuM sukha na gaNatAM tene sukhAbhAsa kahyuM che. samyagU darzananuM lakSaNa : - tAryazraddhA sabhyAna rA - - (tasvAdhe-trana+cIna) - 1 . 1 " " * * * * * * * * ' taravArthatattva te dravya-paryAya zraddhAna[-zraddhA athavA pratIti saca--satya . nam~darzana. svArthaH yathArtha rUpathI padArthone nizcaya karavAnI je ci te '' . samyagU darzana che. ' ' - samyagadarzananI utpattinAM nimitte '' kriAdhAma iriA
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthasUtra praznottara dIpikA (tata+ nitavijamAta+kSA) * zabdArtha che tatte -te nita nisargathI eTale pariNAmamAtrathI. sarvimAta -adhigamathI eTale ke bAhya nimittathI vA-athavA sUtrArtha te (samya darzana) nisargathI eTale ke pariNAmamAtrathI athavA adhigamathI eTale ke bAhya nimittathI utpanna thAya che. vizeSArtha samajAtI prazna: sabhya darzana eTale zuM? ' ' . ' uttara: je tattva-nizcayanI ruci phakata AtmAnI tRpti mATe AdhyAtmika vikAsane mATe thAya che te samyaga darzana che. pazna: samyaktva eTale zuM?.. . ' ' ' uttara: AdhyAtmika vikAsathI utpanna thayela eka prakArano AtmAne pariNAma te nizcaya-samyakSetra che; arthAt rAgadepanI tIvratA maTI jatAM AtmA satyane mATe jAgRta banI jAya che. A AdhyAtmika jAgaraNa e ja samatva che, tathA sacinA baLathI utpanna thatI dharmatattvaniSTIe vyavahAra samyaktva che. A prazna samyaphatvanAM liMga (cihno) samajAvo? . ' uttaraH samyaktvanAM liMge jevAM ke (1) prazama, (2) saM - nirveda, (4) anukaMpA ane (5) Astikya. A prazama tattvanA mithyA pakSapAtathI utpanna thatA kadAgraha Adi | doSone upazama e ja prazama che. " , " saMga: mokSanI abhilASA. - nirveda: saMsAra upara kheda , ' , ' ' anukaMpA. du:khI prANuonuM duHkha dUra karavAnI icchA. : Astikya AtmA Adi parokSa kintu yuktipramANathI siddha padArthono svIkAra. ' '
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA prazna: nisarga samyag darzana eTale zuM? uttara: je koI pratimA Adi dhArmika vastuonA mAtra avaleAkanathI samyak darzana prApta kare che tene nisarga samyag darzana kahe che. prazna : adhigama samyagdarzana eTale zuM? "uttara: koi gurune upadeza sAMbhaLI, kAi zAstrA bhaNIne, ane koi satsaMgathI samyak darzana prApta kare che tene adhigama samyag darzana kahe che. prazna: apUrva karaNa eTale zuM? uttara : saMsAranAM tarehatarehanAM du:khAnA anubhava karatAMkaratAM yeAgya AtmAmAM kAI vAra evI pariNAma-zuddhi thaI jAya che. je e ArbhAne te kSaNa mATe apUrva ja che. e pariNAma-zuddhine apUrva karaNa kahe che. tattvAnA nAmanirdeza jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam // 4 // (nIyA-ajJIvaJAiva+vadha-saMvara+nirgarA-mokSA:-tattvam ) zabdArtha nIrjIva Ahava--navAM karmanuM AvavuM saMvar----navA karmane aTakAvavuM mokSAH----saMpUrNa karmathI mukAvuM 7. kSatrIva~~ajIva . canha--baMdhAvuM . nirdrA--deza thakI karmanA kSaya tavar----tattvA trArthaH jIva, ajIva, Asava, baMdha, saMvara, nirjarA ane meAkSa e tattva che. vizeSAtha-samajUtI prazna : sAta tattva kevI rIte thAya?
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA uttaraH puNya ane pApa bane to Asrava athavA baMdha tavamAM aMtarbhAva karIe to sAta to thAya. ' praH puNya ane pApa baMnene dravya ane bhAvarUpathI samajAvo. . uttaraH zubha kamaMpudgala dravyapuNya che, azubha karmapudgala dravyapApa che. dravyapuNyanuM kAraNa zubha adhyavasAya je bhAvapurNa kahevAya che, ane azubha adhyavasAya te bhAvapApa kahevAya che. , praznaH tatva zabdano artha zo? uttaraH anAdi anaMta (svataMtra bhAva). prazna: AsavathI laI mokSa sudhInAM pAMca to jIva-AjIvanI mAphaka svataMtra nathI, te pachI temane tavamAM gaNavAnuM zuM kAraNa? uttaraH ahIM tatva zabdano artha anAdi, anaMta ane svataMtra bhAva nathI kintu mokSaprAptimAM upayogI thAya evuM 'ya' evo che. ane A zAstrano mukhya viSaya paNa mokSano che, jethI menA viSayamAM pakSanA jijJAsuo mATe je vastuonuM jJAna Avazyaka che e ja vastuone ahIM tatva tarIke gaNAvI che. prazna: sAte tothI zuM sUcita thAya che ? " uttara : jIva tattvathI mokSanA adhikArIne nirdeza thAya che. ajIva jaDa hovAthI ema sUcita thAya che ke te mokSamArganA upadezanuM adhikArI nathI, baMdhatattvathI mekSano virodhI bhAva, ane Asrava tattvathI e virodhI bhAvanuM kAraNa batAvyuM che. saMvara nirjarA tattvathI mokSano krama batAvyo che. nikSepAne nAmaniza naamsthaapnaadrvymaavtstnnyaasH|5| (nAma+pAvanArU-mAvataHkatattamacAra)
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ A tattvArthasUtra-praznottara dIpikA . zabdArtha - rAma-nAma . sthApanA-citra, chabI ke pratikRti relve-dravya mAvata:-jemAM vyutpattinimitta ke pravRtti nimitta ghaTatuM hoya te. - tatta--te cAra-vibhAga - sUtrArtha: nAma, sthApanA, dravya ane bhAvarUpathI emano eTale . ke samya darzana Adi ane jIva Adino nyAsa eTale ke vibhAga thAya che. vizeSArtha-samajAtI . praznaH nikSepa-nyAsa eTale zuM? uttaraH eka ja zabda prayojana athavA prasaMga pramANe aneka arthamAM vaparAya che. dareka zabdanA ochAmAM ochA cAra artha jovAmAM Ave che. e ja cAra artha e zabdanA arthasAmAnyanA cAra vibhAga che. ane e vibhAgane ja "nikSepa" yA to "jAsa" kahevAmAM Ave che. . prazna : nikSepa jANavAthI zuM phAyado che? uttaraH tethI tAtparya samajavAmAM saraLatA thAya che. enAthI che. eTaluM pRthakkaraNa thaI jaze ke mokSamArgarUpe samya darzana Adi - artha ane tattvarUpe jIvAjIvAdi artha amuka prakAranA levA joIe, - bIjA prakAranA nahi. - praznaH nAma-nikSepa kone kahe? ' uttaraH je artha vyutpattisiddha nathI, paNa phakta mAtApitA aithavA bIjA lokonA saMketa baLathI jANuM zakAya che te. artha nAma-nikSepa che. ' - dAkhalA tarIke koI eka evI vyakti che, jenAmAM sevaka gya kaI paNa guNa nathI, paNa keIe enuM nAma sevaka rAkhyuM che. A - nAma-sevaka che. ' . '
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 - tattvArthasUtra-praznottara dIpikA praznaH sthApanA-nikSepa eTale zuM? . uttara : je vastu mULa, vastunI pratikRti, mUrti athavA citra hoya athavA jema mULa vastuno Aropa karAyo hoya te sthApanAnikSepa che. jemake koI sevakanuM citra, chabI athavA mUrti e sthApanA-sevaka che. . : : - prakSaka dravya-nikSepa kone kahe ? ' uttara: je artha bhAva-nikSepano pUrvarUpa athavA uttararUpa. hoya te dravyanikSepa che, jemake eka evI vyakti hoya ke je vartamAnamAM sevAkArya karatI nathI, paNa jeNe kAM to bhUtakALamAM sevA karI che ? athavA karanAra che. te dravya-sevaka che. ' prazna bhAva-nikSepa kone kahe? ' uttaraH je arthamAM zabdanuM vyutpatti-nimitta ke pravRtti-nimitta . barAbara ghaTatuM hoya te bhAva-nikSepa che. jemake eka evI vyakti che ke je sevaka yogya kArya kare che te bhAva-nikSepa kahevAya che. - prazna : samya darzana Adi mokSamArganA ane jIva ajIva Adi tattavonA je cAra vibhAga-nikSepa saMbhave che te atre kevA levA ? - uttaraH cAlu prakaraNamAM te bhAvarUpe samajavAnA che. A prazna : TUMkamAM nAma saMbaMdhI hakIkata samajAvo. . * uttaraH nAmo be jAtanAM che. yaugika ane rUDha. rAIo, kalaIgara vagere yaugika che. gAya, ghoDe vagere rUDha zabdo che. yaugika ' . zabdo e vyutpatti-nimitta che ane rUDha zabdo e pravRtti-nimitta che. kAraNa ke, tene artha rUDhi pramANe thAya che. tavane jANavAnA upAya ' . ' (mALa++adhim).
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA zabdArtha pramA-pramANa : -naya vaDe - ami -jJAna " satrArtha : pramANa ane nayothI jJAna thAya che. vizeSArtha-samajAtI prazna: nama ane pramANano taphAvata samajAvo. uttara: naya ane pramANa bane jJAna che, paraMtu temAM taphAvata e che ke "ya vastunA eka aMzano bodha kare che, ane pramANa aneka aMzeno kare che. vastumAM aneka dharmo hoya che emAMthI jyAre kaI eka dharma dvArA vastuno nizcaya karavAmAM Ave tyAre te "naye kahevAya che. jemake nitya dharma dvArA AtmA athavA pradIpa nitya che e nizcaya ane jyAre aneka dharma dvArA vastuno aneka rUpathI 'nizcaya karavAmAM Ave tyAre te pramANu kahevAya che. jemake nityatva, anityatve Adi dharmo dvArA AtmA athavA pradIpa Adi vastuo nityanitya Adi anekarUpa che evo nizcaya; athavA bIjA zabdomAM na, kahIe to niya' e pramANano mAtra eka aMza che ane pramANu e aneka no samUha che; kemake naya vastune eka dRSTie grahaNa kare che. ane pramANa ene aneka dRSTiothI grahaNa kare che. ' tAnA vistRta jJAnane mATe keTalAMka vicAraNA-dvAre : nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH / ': satsaMkhyAkSetraspazanakAlAntarabhAvAlpabahutvaizca / 8 / / . (nirdeza-visAvadhArA+sthiti+vidhAnata:) .. (whyA+kSetra+vana++mattara+mA+ wgY).. . . . . . . zabdArtha , - , - 'nirdeza- svarUpa svAmi-adhikAritva ' * * * * * * * * -* * * *
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1ra tatvArthasUtra praznottara dIpikA sAdhana-kAraNa dhara-AdhAra , sthiti_kALamaryAdA vidhAnataH-prakArathI sa-sattA saMdayA-saMkhyA kSetra-kAkAza sparzana-nivAsasthAnarUpa-sparzAvelA jA -samaya mAtara--virahAkAla mAva-avasthA vizeSa 3ghaag -ochAvattApaNA vaDe " -ane sUtrArthaH (7) nirdeza, svAmitva, sAdhana, adhikaraNa, sthiti ane vidhAnathI tathA (8) sata, saMkhyA, kSetra, sparzana, kALa, aMtara, bhAva ane alpabadutvathI samyaga darzanAdi viSAnuM jJAna thAya che. . * vizeSArtha-samajUtI praznaH vicAraNA dvAra eTale zuM? uttaraH zAstromAM temane anugadvAra kahyAM che. keI paNa vastunA prazno pUchavAthI ane praznonA anukULa javAba maLavAthI te vastumAM praveza thAya che. AthI uparokta vicAraNA-dhAro batAvyAM che. anuyogane artha e che ke anuyoga eTale vyAkhyA ke vivaraNa ane tenAM dvAre te prazno. praznaH A anuyAga-dhAre vigatathI samajAvo uttara : nirdezaH eTale svarUpa. tatva tarapha ci e samyam - darzananuM svarUpa che. ' . . - svAmitva: AdhikAritva. samyaga darzanano adhikArI chavuM ja che, ajIva nahi; kemake te jIvanane ja guNa che. sAdhanaH kAraNa darzana mehanIya karmano upazama, kSayopazama ane kSaya-e traNe samyaga darzananAM aMtaraMga kAraNo che. tenAM bahiraMga kAraNo aneka che. jevA ke zAstrajJAna, jAtismaraNa, pratibhAdarzana, satsaMga ItyAdi.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 13 - adhikaraNaH AdhAra. samya darzanano AdhAra chava ja che; kemake e eno pariNAma hovAthI emAM ja rahe che. svAmI ane - adhikaraNanuM pRthakkaraNa karatAM eka jIvane svAmI koI bIjo jIva paNa hoya, paNa tenuM adhikaraNanuM keI sthAna athavA zarIra nA kahevAya. sthiti: kALamaryAdA samyagga darzananI jadhanya sthiti, aMta| muhUrtanI ane utkRSTa sthiti sAdi anaMta che. samyagU darzanane sAdi sAta ane sAdi anaMta samajavuM joIe. ' '. sata sattA. samyaphatvaguNa sattArUpathI badhA jIvomAM hayAta Lii che. te paNa teno AvirbhAva phakta bhavya jIvomAM che. " saMkhyAH samya darzana saMkhyAmAM anaMta che, kAraNa ke Aja 1 sudhImAM tethI anaMta jIvone lAbha thayo che. A kSetraH lokAkAza, samyaga darzananuM kSetra lokane asaMkhyAta bhAga samajavo joIe, kemake badhAya samyaga darzanavALA jInuM ( nivAsakSetra paNa lokano asaMkhyAtame bhAga ja che. sparzanaH nivAsasthAnarUpa, AkAzanA cAre bAjunA pradezane aDakavuM e ja sparzana che. kSetramAM AdhArarUpa AkAza levAya che, ane : sparzanamAM AdhArakSetranA cAre bAjunA AkAza-pradeza jene aDa... -kIne Adheya raheluM hoya te paNa levAya che. A ja kSetra ane sparzana taphAvata che. samyagR darzananuM sparza sthAna paNa lokane asaMkhya ke tame bhAga ja samajo, | koLaH samaya eka jIvanI apekSAe samya darzanano kALa vicArIe to te sAdi sAta, athavA sAdi anaMta thAya! . antaraH virahakALa. eka jIvane laIne samyagu darzananA | viraha kALane vicAra karIe to te jaghanya aMtarmuhUrta ane utkRSTa
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 - tavArthasUtra praznottara dIpikA apAddha pugala parAvartana samajavo joIe; kemake samyaktva cuta, (dara) thaI gayA pachI pharIthI te jaladImAM jaladI aMtamaMdUrtamAM prApta karI zakAya che ane ema nA thAya to chevaTe apAddha pugala parAvartana : pachI avazya prApta thAya che, paraMtu vividha jIvanI apekSAe to virahakALa bilakula hoto nathI, kemake vividha mAM to kAI ane koIne samyagU darzana prApta thatuM ja rahe che. " , " . prazna: pudgala parAvarta eTale zuM? . uttaraH jIva pudgalone grahaNa karI zarIra bhASA, mana ane zvAsocchavAsarUpe pariNabhAve che. jyAre koI eka jIva jagatamAMnA samagra pugala paramANuone AhAraka zarIra sivAya bIja zarIrerUpa tathA bhASA zvAsozvAsa rUpe pariNumAMvI pariNAvI mUkI de ane emAM eTale kALa lAge te pudgala parAvarta samajavuM joIe... praznaH aupazamika karatAM kSApazamikane zuddha kahyuM che tenuM " kAraNa zuM? - - - - * : uttaraH te pariNAmanI apekSAe zuddha nathI paraMtu sthitinI. - apekSAe kaheluM che, kAraNa ke pariNAmanI daSTie to aupazamika ja ! vadhAre zuddha che, lApazamika samyakatva vakhate mithyAtvane pradezodaya hAya che jyAre pathamika samyakatva vakhate to koI paNa jAtane mithyAtva mohanIyano udaya hotA nathI chatAM pamika . karatAM kSApazamiznI sthiti ghaNI lAMbI che eTale ene e apekSA. e vizuddha paNa kahI zakAya. * * * * * . . praznaH aMtarmurta kone kahe " - uttara: nava samayathI mAMDI be ghaDI 48 miniTamAM eka sabhya ocho hoya tyAM sudhInA vakhatane aMtarta kahe che. nava samaya e jaghanya aMtarmuhUrta ane eka samaya ochI be ghaDI e utkRSTa aMtarmurta. vacalA badhA samaye madhyama aMtarmuhUrta.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ . tattvArthasUtra-praznottara dIpikA A praznaH apAddha pugala parAvarta eTale zuM? uttara: ardha pugala parAvartimAM thoDe kALa ocho hoya te apAddha pugala parAvarta che. - praznaH bhAva eTale zuM? uttara avasthA vizeSa. samyaktva aupathamika, kSAyopathamika ane kSAyika e traNa avasthAvALuM hoya che. e bhAva samyaphavanA AvaraNabhUta darzana mehanIya karmanA upazama, kSayapazama ane kSayathI utpanna thAya che. e bhAva vaDe samyaktvanI zuddhinuM tAratamya jANuM. zakAya che. pazamika karatAM sthitinI apekSAe lAyopathamika ane kSApazamika karatAM kSAyika bhAvavALuM sammaphata uttarottara vizuddha ane vizuddhatara hoya che. uparanA traNa bhAva uparAMta bIjA be bhAvo paNa che. audayika ane pariNAmika. A bhAvomAM samyaphatva - hAtuM nathI. arthAta darzana mehanIyanI udayAvasthAmAM samyaphatvano AvirbhAva thaI zakato nathI. evI rIte samyaktva anAdikALathI , jIvanI peThe anAvRta avasthAmAM prApta thatuM na hovAthI pAriNamika eTale svAbhAvikapaNuM nathI.' A prazna : alpa bahurva eTale zuM ? . : uttara ochAvattApaNuM. pUrvokta samyapha kahyA temAM, aupazamika samyaktva sauthI ochuM che. aupazamika samyaktvathI-lAyopa- zamika samyaktva asaMkhyAtagaNuM ane kSApazamika samyaktvathI sAyika samyaktva anaMtagaNuM che. kSAyika samyaphatva anaMtagaNuM hovAnuM kAraNa e che ke e samyatva samasta mukta jIvomAM hoya che, ane e mukta jIvo anaMta che. ' - samyaga jJAnanA bhedo : '' matizrutAvadhimanaHparyAyakevalAni jJAnam / 9 / ',
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtra-praznottara dIpikA (mati+hyuta-vadhi+mana:paryAyavAni+jJAnam) ti-matijJAna (manana karAve te mati) brutajJAna-butajJAna-akSarajJAna va-avadhijJAna : -mana:paryAya jJAna vijJAna-kevaLajJAna (trikAlajJAna) jJAnamU-jJAna sUtrArthaH mati, mRta, avadhi, mana paryAya ane kevaLa e pAMca jJAna che. vizeSArtha samajAtI. prazna : samyaga jJAna kayAre kahevAya? uttara : mANasamAM koIpaNa prakAranuM jJAna te heya che, ane e jJAnamAM samyaktvano AvirbhAva thatAM ja samyagU jJAna kahevAya che. praznaH samya jJAnanI vyAkhyA kaho. * * uttara : je jJAnathI AdhyAtmika utkrApti thAya te samyaphatva jJAna che. prazna : asamyaga jJAna kone kahe? 1 uttaraH jenAthI saMsAravRddhi ane AdhyAtmika patana thAya tene mithyAtva jJAna kahe che, pramANacarcA prabhALe ? Aye prokssm| 11 / pratyakSazva7 I62 * zabdArtha la-te (pAMca prakAranuM jJAna) pramANe e pramANe bA-prathamanAM be - parokSa-parokSa kacakSam--pratyakSa cata-~bIjuM
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtra-praznottara dIpikA ' ' sUtrArtha (10) te (eTale ke pAMca prakAranuM jJAna) be pramANarUpa che. ' (11) prathamanAM be jJAna parokSa pramANa che. - , (12) bAkI badhAM jJAne pratyakSa pramANa che. ' ' - vizeSArtha-samajatI ' ': prazna : pratyakSa ane parokSa jJAna kone kahevAya ? ' : uttaraH je jJAna prakriya ane mananI sahAyatA sivAya ja phakata AtmAnI matAnA baLathI utpanna thAya che te pratyakSa che ane - je jJAna Idriya ane mananI sahAyatAthI utpanna thAya che te . ' pakSa jJAna che. . ! prazna: parakSa kyAM jJAna che? uttara : mati ane zruta banne parokSa jJAna che. '' - praznaH pratyakSathI kayAM jJAna che ' : - uttara: avadhi, mana:paryAya ane kevaLajJAna e pratyakSa jJAna che. ' . prazna : nayacakrasAra(zrImadda devacaMdrajI kRta)nA AdhAre pramANanuM " svarUpa kaho. ' ' . . . . . . - uttaraH sarvanayanA svarUpane grahaNa karanAra tema sarva dharmanuM jANu- . paNuM jemAM che evuM je jJAna tene pramANa kahIe. . ; pramANe je che te mApavAnuM nAma che. traNa jagatanA sarve prameya* * ne mApavAnuM pramANa te jJAna che, ane te pramANane kartA AtmA " te pramAtA che, ane te pratyakSa Adi pramANe siddha che. pramANanA mULa be bheda che : eka pratyakSa ane bIjuM parokSa. temAM je spaSTa A jJAna che te pratyakSa che ane aspaSTa jJAna che te parela che. AtmA nA upayogathI indriyanI pravRtti vinA je jJAna thAya che te pratyakSa " che. tenA be bheda che. (1) dezapratyakSa ane (2) sarvapratyakSa. avadhi jJAna tathA mana paryAya jJAna te dezapratyakSa che. avadhi jJAna pugalanA
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. tattvArthasUtra-praznottara dIpikA keTalAka paryAyane jANe che, ane mana:paryAya jJAna mananA sarve paryAyate pratyakSathI jANe, paNa bIjAM dravyane na jANe mATe A baMne jJAnane dezapratyakSa kahyuM che, kAraNa ke te dezathI vastune jANe che, sarvathI niha kevaLajJAna, jIva tathA ajIva, rUpI tathA arUpI sarva lAMkAleAkanA traNa kAlanA bhAvane pratyakSathI jANe mATe sarvapratyakSa kahIe. matijJAna tathA zruta-jJAna e meM aspaSTa jJAna che, eTale parAkSa jJAna che tathA kevaLajJAna e pratyakSa jJAna che. parokSa pramANanA cAra bheda che: (1) anumAna, (2) upamAnapramANa, (3) Agama-pramANa ane (4) arthapatti-pramANa, " cihna karIne je padArthane eALakhA tene liMga kahIe. tenAthI (liMgathI) je jJAna thAya te anumAna-pramANa jANavuM, arthAt liMgane dekhIne je vastunA nirdhAra karavA te anumAna-pramANa che. dAkhalA tarIke giri jhahira(gukA)ne viSe dhUtra(dhumADA)nI rekhA jeSTha anumAna karavuM ke parvataH agni sahita che. te pakSa tathA sAdhya kahevA. AmAM pakSa te parvata che ane sAghya te agni che. jema rasaDAne viSe raseAe dhUmra tathA agnine bheLAM dIThAM, tyAM nizcethI agni ja che evI vyApti nirdhArIne nAna karavuM te zuddha anumAna-pramANa kahIe, sarakhAvelapaNe ajANI vastunuM je jANapaNuM thAya tene upamAna pramANa jANavuM. jema geA kahetAM khaLada tema gavayava kahetAM gave (gAya) e ge sarakhuM je gavayavanuM jJAna thayuM te upamA-pramANa jANavuM. kAI kuLarUpa liMge karIne je ajANyA padArthane nirdhAra karIe: te arthapatti-pramANa kahIe. jema devadattanuM zarIra puSTa che, paNa te devadatta divasane jamate nathI te mATe arthapattithI jANIe ke te rAtre jamatA haze tethI zarIra paNa che.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' taravArthasUtra-praznottara dIpikA . pra. naiyAyika dRSTie pramANanuM svarUpa kaho! : ' uttaraH "mIte neti pramANa" je vaDe vastu tattvane bara- * * " bAra nizcaya thAya che te pramANa che. tenA be bheda cheH (1) pratyakSa ane (2) pakSa mana sahita je cakSu Adi IthiI bhaLAya che - te pratyakSa che. ane je pratyakSathI ulaTuM che te pakSa jJAna che. parokSa - A viSayone avadha pakSa pramANathI thAya che. pratyakSane aglizamAM - Direct ane pakSane Indirect kahe che, pakSanA pAMca bhedo che: (1) smaraNa, (2) pratyabhijJAna, (3) - tarka, (4) anumAna ane (5) Agama. maraNa: pUrve anubhava karelI vastunI yAdI thavI te smaraNa che. pratyabhijJAna : evAI gayelI vastu jyAre hAtha, Ave che ? ' ' tyAre "te ja A" evuM je jJAna kure che te pratyabhijJAna che. smaraNa thavAmAM pUrve thayelo anubhava ja kAraNabhUta che jyAre - pratyabhijJAna thavAmAM anubhava ane smaraNa e bane samAyelAM che; pheI vyakti joyelI hoya te sAmI maLe tyAre kahIe ke A ja vyakti meM joI hatI, arthAta emAM anubhava ane smaraNa samAyelAM che." : - tarka: je vastu jenAthI judI paDatI nathI, je vastu jenA - - vagara rahetI nathI te vastuno tenI sAthe je sahabhAva (sAthe rahevArUpa) saMbaMdha che te saMbaMdhano nizcaya karI ApanAra tarka che. dAkhalA tarIke dhUma asi vinA hoto nathI, te vinA rahetuM nathI, . A saMbaMdhane anubhava karavAmAM Ave che tyAre tene zAstramAM vyAti kahe che. dhUmane saMbaMdha prathama agni sAthe dekhyo nA hoya tyAM sudhI dhUma dekhAvA chatAM paNa agninuM anumAna thaI zake nahi. - anumAna anumAna eTale je vastunuM anumAna karavuM hoya te vastune cheDI nahi rahenAra teno hetu dAkhalA tarIke bhagavo * * *
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20. ' ' tatvArthasUtra-praznottara dIpikA jhaDe jeI kahevuM ke A mahAdevanuM maMdira che, arthAta hetune laIne. vastu nakakI thAya te anumAna-pramANa kahevAmAM Ave che. ' Agama: sadbuddhivALA yathArtha upade jemane Ata' kahevAmAM Ave che, AvA "Akha" puruSanA kathanane Agama pramANu kahevAmAM Ave che. (jaina darzana) * . . matijJAnanA samAnArthaka zabda " ; matiH smRtiH saMjJA cintA'bhinivodha ityanarthAntaram / 13. (mati+skRtiH laMg+cintA+minivo itimAnarthamttara) ' zabdArtha : " ti-mati-jJAna smRti yAdadAstI, smaraNuM : ' : saMjJA--saMketa che. cittA-bhaviSyanA viSayanI vicAraNuM mini -sAmAnya jJAna ti-e pramANe anarthAtara-ekAryavAcaka ' . . . sUtrArtha-mati, smRti, saMjJA, cintA, abhinibodha e zabda paryAya-ekAryavAcaka che - ' - * . vizeSArtha-samajUtI : prazna: kayA jJAnane matijJAna kahe? uttara je jJAna vartamAna-viSayaka hoya tene matijJAna kahe che, prazna: smRti, saMjJA, cintA ane abhinibodhane samajAvo, uttara: smRti: pUrvamAM anubhavelI vastunA smaraNanuM nAma mRti che. AthI te atIta-viSayaka che. ' ' saMjJA : pUrvamAM anubhavelI ane vartamAnamAM anubhavAtI vastunI ekatAnA anusaMdhAnanuM nAma saMjJA athavA pratyabhijJAna che. AthI te atIta ane vartamAna ubhaya viSayake che.'
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 21 cintA: cintA te bhaviSyanA viSayanI vicAraNAnuM nAma che tethI te anAgata-viSayaka che. prazna: abhiniAdhanA zA artha jANavA? uttara : abhiniSedha zabda sAmAnya che. te mati, smRti, saMjJA ane ciMtA e badhAM nAnA mATe vaparAya che. prazna: Ama hovAthI mati, smRti Adi paryAya zabdo thaI zakatA nathI, kAraNa temanAM artha judA che. uttara: viSayabheda ane kaMIka nimittabheda heAvA chatAM paNa mati, smRti Adi jJAnanuM je aMtara`ga kAraNa matijJAnAvaraNIyane je kSayeApazama che te ja ahIM sAmAnyarUpe vikSita che. A abhiprAyathI ahIM mati, smRti Adi zabdone paryAya kahyA che. matijJAnanuM svarUpa tadindriyAnindriyanimittam / 14 / (tat|ndriya+ganindriya+nimittam ) zabdArtha sar--te anindriya - mana phendriya indriya nimittan----nimittathI svArtha : te arthAt matijJAna, iMdriya ane aniMdriyarUpa nimittathI utpanna thAya che. vizeSArtha-samajAtI prazna: matijJAna zAthI thAya che ? uttara: tenAM iMdriya ane aniMdriya khe kAraNeA che. prazna H aniMdriyanA ze! artha che? uttara : 'tenA artha mana thAya che, prazna: cakSu, mana Adi badhAM matijJAnanAM kAraNA che, te
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthasUtra-praznottara dIpikA ekane Idriya ane bIjAne aniMkiya kahevAnuM kAraNuM zuM? uttaraH cakSu Adi bAhya sAdhana che ane mana e AMtarika sAdhanarUpa che mATe. matijJAnanA bheda vahevAvALA ja 1 , . (yavahAvA-dhArA:) . : - A zabdArtha ' ' vaghaTTa-avyakta jJAna " hA-vastudharmanI vicAraNA . avAra-nizcaya dhAraNAdhArI rAkhavuM. sutrArtha : avagraha, IhA, avAya ane dhAraNA e cAra bhedA atijJAnanA che. ' ' | vizeSArtha-samajUtI prazna : matijJAnanA covIza bheda samaja. 1 . uttaraH pratyeka Idiyajanya ane manojanya matijJAnanA cAra : bhedo saMbhave che, tethI pAMca indriyo ane eka mana ema chanA. avagraha Adi cAra cAra bheda gaNatAM covIse bheda matijJAnanA.. thAya che, te nIce pramANe - sparzanI avagraha ' ' jahAM '' .avAya dhAraNa rasana. ss : ghANa netra zrotra . . . mana praznaH avagraha, ihA, avAya ane dhAraNanAM svarUpa kaho. uttaraH avagrahaH nAma jAti AdinI vizeSa kalpanAthI rahita ;
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtra-praznottara dIpikA mAtra je sAmAnya jJAna hoya tene avagraha kahe che. aMdhakAramAM kAMIka sparza thatAM "A kAMIka che evuM jJAna te avagraha kahevAya che, AthI tene avyakta jJAna kahevAya che. '' '' bahAra avagrahathI grahaNa karelA sAmAnya viSayane vizeSarUpe - nizcaya karavA mATe je vicAraNA thAya che arthAta jene dharmanI vicAraNA te IhA che. ' - avAya: IhA dvArA grahaNa karelA viSayano kAMIka adhika nizcaya te avAya che. ' dhAraNA avAyarUpa nizcaya karyo pachI dhArI rAkhavuM te dhAraNA che. A prazna uparanI bAbata, dAkhale ApI samajAvo. ' '' uttara : avagrahamAM jyAre koI cIjano sparza thAya che tyAre vicAraNA thAya che ke A kaI cIjano sparza che. IhAmAM te sparza doraDAno che ke sarpane evo vicAra thAya che; kAraNa ke sarpa hoya to - hAle, A kaMI hAlatuM nathI. evAmAM te doraDAno sparza che, sarpane nathI evo nizcaya thAya che. dhAraNAmAM te nizcayane amuka samaya sudhI dhArI rAkhave te che. ' prazna : uparane je krama Apyo che te nihaMtuka che ke sahetuka che?, uttara: sahetuka che, kAraNa ke te kramathI ja avagraha AdinI * utpatti thAya che. A - avagraha adinA bhedo - bahu bahuvidha kSiprAnizcitAsaMdigdha dhruvANAM setarANAm / 16 / (bahu bahuvidha+kSipra anizcita asaMdigdha+dhruyANAm+setarANAm ) / ' ' : - : . zabdArtha var--ghaNuM ' kSi--jaladIthI '' ravighaNuM prakAre . nizvita zaMkAyukta
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 tatvArthasUtra-praznottara dIpikA sari-zaikA vinAnuM - chetarAmU-pratipakSa sahita. : ' sutrArtha setara (pratipakSa saMhita) evA bahu, bahuvidha, kSipra, anizcita, asaMdigdha, ane dhruvanAM avagraha, hA, avAya ane dhAraNArUpa matijJAna hoya che. bahuhIM cha avagraha cha IhA cha avAya che dhAraNa alpagrAhI , , , , , bahuvidhagrAhI ekavidhagrahI - simagrAhI [, akSipragrAhI anizcitagrAhI ;, - nizcitagrAhI. - asaMdigdhagrAhI . y: saMdigdhagrAhI . ' dhavagrAhI che ke, adhUvagrAhI . , praznaH avagraha AdinA bhedo vigatavAra samajAvo. uttara: (1bahane artha aneka che ane alpano artha eka che. eTale bahugrAhI avagraha eTale bahugrAhI avagraha, bahuzAhI davA, bahugrAhI avAya ane bahugrAhI dhAraNa kahevAya. daSTAMta tarIke bahumAM be ke tethI adhika pustakAnuM jANapaNuM levuM ane alpamAM upara pramANe eka pustakanuM jANuparNa levuM. ' . . ' " (2) bahuvidha: bahuvidhano artha aneka prakAra ane ekavidhano artha eka prakAra. arthAta bahuvidhamAM AkAra, prakAra, rUpa, raMga tathA jADAI AdimAM vividhatAvALAM pustakonuM jJAna levuM ane
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 25. - ekavidhamAM eTale eka prakAramAM eka AkAra, rUpa, raMga AdinuM - jJAna levuM. (3) kSipragrAhI: kSipratrAhImAM kSacepazamane lIdhe jaldIthI jJAna prApta kare che, jyAre akSipragrAhImAM matimaMdane lIdhe vilaMbathI jJAna prApta kare che. { (4) anizcitagrAhI : anizritatrAhImAM hetudrArA anirNita (nirNaya vinAne) artha samajavA ane nizcitamAM hetuthI nirNaya--arthe samajavA. (5) asaMdigdhagrAhI: asaMdigdhagrAhImAM nizcita artha samajavA.dAkhalA tarIke A caMdananA sparze che, phUlanA nahi. je saMdehayukta hoya te badhAM anizcita samajavAM. praznaH anizcita ane asaMdigdhamAM ze phera samajave? uttara : anizritamAM hetukArA anirNita artha samajavA, asaMdigdhamAM asaMdehayukta samajavA: J (6) dhruvagrAhI : dhruvagrAhImAM dhruvanA artha avasyuM bhAvI che ane aMdhavanA artha kadAcita bhAvI samajavA. sAmagrI prApta thaye viSayane avazya jANanArAM ukta cAre jJAna dhruvAhI avagraha Adi kahevAya che ane kSayeApazamanI maMdatAnA lIdhe jyAre kAI vAra grahaNa kare ane koI vAra na kare tyAre te avagrAhI kahevAya. uparokta bAra bhedezane A pramANe avagraha, hA, avAya ane dhAraNA joDavAM ane te pramANe jJAnanI taratamatA samajavI. prazna: uparokta bheda paikI bheda-viSayanI vividhatA upara uMTalA bheda avalaMbita che ane kSaye|pazamanI vividhatA upara keTalA bheda avalaMbata che? uttara : mahu, alpa, bahuvidha ane alpavidha e cAra bheda
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 tatvArthasUtra-praznottara dIpikA viSayanI vividhatA upara avalaMbita che jyAre bAkInA ATha eTale kSipragrAhI, akSiprazAhI, anizcitagrAhI, nizcitagrAhI, asaMdigdhagrAhI, saMdigdhagrAhI, kUvagrAhI, apUvagrAhIM e kSayopazamanI vividhatA upara avalaMbita che. ' . praznaH kula bheda keTalA ane kevI rIte? uttaraH base aTTayAsI kula bheda che. te pAMca Idriya ane mananAM avagraha Adi cAra cAra bheda gaNavAthI covIza thAya ane bahu alpa Adi ukta bAra prakAranI sAthe cAvIsane guNavAthI base aphaghAsI thAya. ? ' sAmAnyarUpe avagraha Adine vidhya che. arthaca 27ii ' . sutrArtha avagraha, IhA, avAya ane dhAraNa e cAra matijJAna arthane (dravyane) grahaNa kare che. te ' vizeSArtha-samajUtI :A prazna avagraha, Iha Adi jJAna mukhyapaNe kene grahaNa kare che? uttara: te paryAyane grahaNa kare che. saMpUrNa dravyane nahi. bAkI ' dravyane e paryAyaThariA jANe kharA. paryAya divyano eka aMza che jethI avagraha, IhA Adi jJAnadvArA jyAre idiye ke mane potapitAne viSayabhUta paryAyane jANe che tyAre te te paryAyathI dravyane paNa aMzapaNe jANe che, kAraNa ke dravyane choDIne paryAya rahI zakato nathI. dAkhalA tarIke cakSue eka kerI je. AthI kerInA rUpa, AkAra Adi jANI kerI kahI kharI, paraMtu kerImAM to bIjA rasa, gaMdha, Adi aneka guNo rahelA che te netrakriya zI rIte kalpI zake ? 'AthI samajavuM ke AMkhathI karI dekhAI, bAkI dhyAnamAM rAkhavuM " joIe ke Akhe AkhI kerInuM grahaNa karyuM nathI. A pramANe tamAma
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA IdhinA viSaya paratve samajavuM ke Idriyajanya ane manojanya. avagraha, IhA Adi cAre jJAna paryAyone ja mukhyapaNe grahaNa kare che; saMpUrNa dravyane nahi. bAkI te paryAyakArA dravyane aMzata: jANI zake kharAM.. ' . avagrahane avAra bhedo ' cannanacAvaH 28. : ''' ' na cakSuniciAcAn 188 . * * ( nara+mavagraha.) . . - (na+vasu:+anizviyAkhyAm) zabdArtha kacanara-upakaraNa ikriyaviSayanI sAthe saMgamavaghaH-avyakta jJAna : te ja -cakSuthI maniyAkhyAE-aniMdiyathI . *: , . sUtrArtha H (18) vyaMjana (upakaraNa indriyano viSayanI sAthe A saMga) thatAM avagraha ja thAya che: * : (19) netra ane mana vaDe vyaMjana dvArA avagraha thatuM ja nathI. : ' ' vizeSArtha-samajUtI 3 prazna : Idriya ane manadhArA jJAnadhArAno je AvirbhAvano . - dama che te keTalA prakArano che ane te prakAre vigatathI samajAvo. * , uttaraH ici ane manadvArA je jJAna thAya che teno krama be prakArano che. (1) maMdakrama ane (ra) pahukrama. maMdakramamAM grAhya viSayanI sAthe te te viSayanI grAhaka upakaraNe driyano saMyoga-vyaMjana-thatAM ja... jJAnane AMvirbhAva thAya che.. . . . . . . prAraMbhamAM jJAnanI mAtrA eTalI alpa hoya che ke tethI A " - kaMIka che e sAmAnya baMdha paNa thato nathI, paraMtu jemajema ? viSaya ane Iyine saMyoga puSTa thato jAya che tematema jJAnanI
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 tattvArthasUtra-praznottara dIpikA mAtrA paNa vadhatI jAya che, ane tethI theDA samaya pachI A kaMIka'' che evA viSayanA sAmAnya medha 'arthAvagraha' thAya che. A arthAvagrahanA pUrvavartI jJAnavyApAra je ukta vyaMjanathI utpanna thAya che ane e vyaMjananI puSTinI sAthe ja . kramazaH puSTa thatA jAya che te badhA vyaMjanAvagraha kahevAya che; paraMtu te jJAnavyApAra uttarAttara puSTa thavA chatAM paNa te eTaleA alpa hoya che ke enAthI viSayanA sAmAnya khAdha paNa thatA nathI, AthI tene avyaktatama, avyaktatara ane avyakta jJAna kahe che. arthAvagraha che te paNa eka vyaMjanAna vagrahano eka chelle puSTa aMza ja che. vyaMjanAvagrahathI arthAvagrahane alaga karavAnuM kAraNa ke arthAvagrahamAM 'A kaMIka' che eve chelle sAmAnya jJAnamAdha thaI zake che, je vyaMjanAvagrahamAM thatA nathI. te avyakta jJAna che. prazna: maMdakrama karyAM sudhI samajave ? uttaraH saMkramamAM je upakaraNadriya ane viSayanA saMyeAganI apekSA batAvI che te vyaMjanAvagrahanA aMtima aMza arthAvagraha sudhI ja che; ihA AdimAM nahi. arthAvagraha pachI jJAnanI kramathI vizeSa dhArA thAya te kramamAM Ave che. prazna: paTukrama eTale zuM? uttara : paTukramamAM upakaraNuMdriya ane viSayanA saMceAganI apekSA nathI. ceAgya sAdhana maLatAM iMdriya e viSayane grahaNa karI le che, ane grahaNa thatAM ja zarUAtamAM arthAvagrahapa sAmAnya jJAna utpanna thAya che. sArAMzamAM kahevAnuM ke paTukramamAM iMdriyanI sAthe grAhya viSayane saMyeAga thayA vinA ja jJAnadhArAne AvirbhAva thAya che jene prathama aMza arthAvagraha ane aMtima aMza smRtirUpa dhAraNA che. praznaH jJAnanA aMzAneA krama kevI rIte che?
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 29 - tatvArthasUtra-praznIttara dIpikA , uttara jJAnane prathama aMza vyaMjanAvagraha nAmanuM jJAna che, bIjo aMza arthAvagraharUpa jJAna che ane chevaTane aMza smRtirUpa dhAraNajJAna che. * ka praznaH A bAbata daSTAMta ApI samajA. uttara: eka zakarAnuM dRSTAMta lo. jema bhaThThImAMthI tarata bahAra ' kADhelA atizaya rUkSa zarAvamAM pANInuM eka TIpuM nAMkhyuM hoya to te zarAva tarata ja tene zodhI le che ane te eTale sudhI ke tenuM kaMI nAmanizAna rahetuM nathI. A rIte pachI paNa ekaeka nAMkhelAM pANInAM aneka TIpAMne zarAva zoSI le che, paraMtu aMtamAM evo samaya '', Ave che ke jyAre te pANInAM TIpAMne zodhavA asamartha bane che ane enAthI bhIMjAI jAya che tyAre temAM nAMkhelAM jalakaNu samUharUpe ekaThAM . thaI dekhAvA lAge che. A uparathI joI zakAze ke jyAre bhInAza dekhAvA lAgI te pahelAM zarAvamAM pANI to hatuM ja. te zarAve zoSaNa " kareluM hovAthI AMkhethI dekhI zakAtuM nathI, paraMtu avazya pANI to hatuM ja. tevI ja rIte koI UMghatA mANasane ghAMTo pADavAmAM Ave ' tyAre te zabda tenA kAnamAM samAI jAya che. becAra vAra buma mAra viAthI enA kAnamAM jyAre paulika zabdo pUratA pramANamAM sakArA' ne pANInI peThe bharAI jAya che tyAre te zabdone te sAmAnyarUpe , - jANavAne samartha thAya che. A zuM che? e ja sAmAnya jJAna che ke * je zabdane skuTa rIte jANe che ane tyAra pachI vizeSa jJAnano krama zarU thAya che. " . ' praznaH vyaMjanAvagraha kaIkaI dithI thAya che ane kaI kaIthI ' ' thato nathI.? : - uttara: netra ane manathI thatuM nathI, bAMkI badhI ikiyothI : " thAya che. netra ane mana goga vinA mAtra yogya avadhAnathI (kriyA)
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 -- tatvArthasUtra-praznottara dIpikA pitApitAnA grAhya viSayone jANe che. dUradUra rahelAM vRkSa, parvata Adine netra grahaNa kare che ane mane paNa dUravartI vastunuM ciMtana kare che. AthI netra tathA mane aprApyakArI mamAyAM che. e to se. koIno anubhava che ke jyAM sudhI zAda kAnamAM na paDe, sAkara jIbhane na aDake, puSpanAM rajakaNuM nAkamAM nuM pese ane pANI, zarIrane na aDake, tyAM sudhI zabda nahi saMbhaLAya, sAkarano svAda nahi Ave, phUlanI sugaMdha nahi jaNAya ane pANI ThaMDu ke garama enI khabara nahi paDe. AthI netra ane mana aprApyakArI che jyAre bIjI badhI - indriyo prApyakArI che. - praznaH matijJAnanAM kula keTalA bheda thayA ane te kevI rIte? - uttara : kula 336. te pAMca Idriyo ane mana e chane artha vagraha Adi cAracAra bhedae guNatAM covIza thAya, emAM cAra prAyakArI ikiyenA cAra, vyaMjanAvagraha umeravAthI 28 thAya. e 28 ne bahu, alpa, bahuvidha, alpavidha Adi bAra bAra bhedathI guNatAM 336 ; ' thAya. A bhedonI gaNatarI skUla draSTithI che, bAkI vAstavika rIte to prakAza AMdinI skuTatA, aTatA viSayonI vividhatA ane [kSapazamanI vicitratAne lIdhe taratama bhAvavALAasaMkhya bhedo thAya che. ja prazna bahu alpa Adi je bAra bheda che te te viSayanA " ' viSayomAM ja lAgu paDe che. to pachI arthAvagrahane viSaya te mAtra * sAmAnya che tethI temAM zI rIte lAgu paDI zake? . ' . - uttara athavagraha be prakAranuM mAnavAmAM Ave che: (1) vyAvahArika ane (2) nizcayika. AthI bahu, alpa Adi je bAra - bhado kahyA che te vyAvahArika arthAvagrahanI ja samajavA, nirvikanA " nahi. . . . . . . . ' prazna : vyAvahArika ane naiyikamAM zuM taphAvata che ? .
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA - 31 . uttaraH je avagraha prathama ja sAmAnya mAtranuM grahaNa kare ' che te nizayika che ane je vizeSagrAhI ihA, avAya Adi kramika vikAsa-jJAnavAhI che te vyAvahArika arthAvagraha che. * prazna athavagrahane bahu, alpa Adi ukta bAra bhedonAM saMbaMdhamAM kahyuM ke te vyAvahArika arthAvagrahane samajavA, to prazna e upasthita thAya che ke 28 prakAromAM te 4 vyaMjanI avagraha paNa Ave che, je naiyika arthAvagrahanA paNa pUrvavanI hovAthI atyaMta AvyA che. AthI tene bAra bAra eTale 48 bhede kADhI nAMkhavA paDaze? - uttara H upara je kahyuM che ke arthAvagrahamAM te vyAvahArikane laIne bAra bAra bhedo ghaTI zake che te sthUla daSTie tene uttara simajavo. bAkI vAstavika rIte te kArya-kAraNatAnI samAnatAnA . siddhAMtanA AdhAre taithayika aMrthAvagraha ane tenA pUrvavartI vyaMjanavigrahanA paNa bAra-bAra bhedo samajI levA joIe. arthAvagrahamAM bahu, alpa Adi viSayagata viSayono to pratibhAsa thAya che ane vyaMjanAvagrahamAM thatuM nathI. A mATe samajavuM ke skuTa hoya athavA askuTa : hoya. bAkI ahIM to phakta saMbhAvanI apekSAe ukata bAra-bAra. bhedo gaNavA joIe. kRtajJAnanuM svarUpa ane enA bheda " kRtaM ripUrva cadazame 20 . (ghutamatipUrvamudri+ne+dAraza+mem) ' zabdArtha ' ' * aMtarmu-kRta jJAna - gatipUrva -matipUrvaka ne-ghaNA : dvArA-bara mema-bhede che,
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA sutrArtha H zruta-jJAna atipUrvaka thAya che. te bAra prakAranuM che je aneka prakAranuM ne bAra prakAranuM hoya che. . vizeSArtha-samajAtI prazna : mRta-jJAnane matipUrvaka kahevAnuM kAraNa zuM? ' uttara : matinA kAraNa che ane zrutajJAna kArya che, kemake matijJAnathI bhUta-jJAna utpanna thAya che. AthI taM-jJAnane atipUrvaka kahyuM che. je viSayanuM mRta-zAna karavAnuM hoya e viSayanuM matijJAna - pahelAM avazya thavuM joIe. AthI matijJAna zruta-jJAnanuM pAlana karavAvALuM ane pUrNa karavAvALuM kahevAya che. matijJAna e zruta-jJAnanuM . kAraNa che, paNa te bahiraMga kAraNa che, tenuM aMtaraMga kAraNa to bhuta jJAnAvaraNano pazama che; kAraNa ke koI viSayanuM matijJAna thayA * chatAM paNa je ukta pazama nA hoya to e viSayanuM zrutajJAna na thaI zakatuM nathI. . ' : prazna : matijJAnanI mAphaka thata-jJAnanI utpattimAM paNa ikiya . ' ane mananI madada apekSita che to pachI bannemAM taphAvata zo ? * A bheda na jANI zakAya tyAM sudhI mRta-jJAna matipUrvaka che e kathanano " kaMI artha nathI. matijJAnanuM kAraNa matijJAnAvaraNIya karmane - : pazama ane zruta-jJAnanuM kAraNa zruta-jJAnAvaraNIya. kamano pazama ' che. A kathanathI paNa bannene bheda dhyAnamAM Avato nathI, kemake kSapazamano bheda sAdhAraNa buddhine gamyuM nathI. : uttara: matijJAna vidyamAna vastumAM pravRtta thAya che ane zrata- ' jJAna atIta, vidyamAna ane bhAvi e trikAlika viSayamAM pravRtta thAya che. matijJAnamAM zabda haito nathI, ane pratajJAnamAM hoya che. AthI evuM siddha thAya che ke je indriyajanya ane manejanya hovA chatAM za llekha sahita hoya te mRta-jJAna ane je '';
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 33 zabdAllekha rahita hoya te matijJAna. mati karatAM zrutanA viSaya paNa adhika che ane spaSTatA paNa adhika che, kemake zrutajJAnamAM maneAvyApAranI pradhAnatA heAvAthI te adhika ane spaSTa thAya che ane pUrvAparanuM anusaMdhAna paNa rahe che. vaLI ema paNa kahI zakAya ke je jJAna bhASAmAM utArI zakAya te zrutajJAna ane evA paripAkane prApta thayuM na hoya te matijJAna. zrunajJAnane je khIra kahIe te matijJAnane dUdha kahI zakAya. { prazna : zrutanA che ane e darekanA anukrame aneka prakAra kevI rIte che? uttara 'aMgabAhya' ane 'aMgapraviSTa'rUpe zrutajJAnanA khe prakAra che. emAMthI aMgbAa zruta, utkAlika, kAlika evA bheddAthI aneka prakAranuM che ane aMgapraviSTa zruta, AcArAMga, sUtrakRtAMga, AdirUpe mAra prakAranuM che. prazna : aMgabAhya ane aMgapraviSTanA taphAvata kaI daSTie che? uttara: vaktAnA bhedanI dRSTie. tIrthaMkaro dvArA prakAzita jJAnane emanA buddhimAna sAkSAt ziSya gaNadharAe grahaNa karI e jJAnane dvAdazAMgIrUpe sutrabaddha karyuM te 'aMgapraviSTa' ane gaNadhara pachInA zuddhabuddhi AcAryae je zAstro racyAM te aMgabAla' che. prazna: khAra aMgeA kayA kayA ane anekavidha aMgamANamAM mukhyapaNe kayA kayA prAcInagraMthe! gaNAya che? uttaraH AcAra, sUtrakRta, sthAna, samavAya, vyAkhyA pravrupti athavA bhagavatItra, jJAtAdharmakathA; upAsaka dezAdhyayana, aMtakRdazA, anuttarauSapAtikA, prazna vyAkaraNa, vipAkasUtra ane dRSTivAda e 12 aMgeA che. sAmAyika, carttavaMzati stava, vadanaka, pratikramaNa, kAryAsarga ane pratyAkhyAna e cha Avazyaka tathA dazavaikAlika uttarArdhya
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- 34. tattvArthasUtra-praznottara dIpikA yana, dazAzrutaskaMdha, kalpa, vyavahAra, nizItha ane RSibhASita Adi zAstrone aMgabAhyamAM samAveza thAya che. prazna: uparanA zAstranA je bheda batAvyA che ATalAM ja. zAtre haze? . . . . . . . . . ' uttara: nahi; zAstra te aneka che ane hatA, ane te badhAM zruta jJAnanI aMdara ja AvI jAya che. ahIM te phakata eTalAM je gaNAvyAM che ke jemanA upara pradhAnapaNe jaina zAsanano AdhAra che. paraMtu bIjI aneka zAstra banyAM che ane banatAM jAya che, e badhAno aMgabAhyamAM samAveza karI levo joIe. phakta banelAM ane banatAM zAstro zuddhabuddhi ane samabhAvapUrvaka racAyelAM hovAM joIe. ' : praznaH zruta e jJAna che te pachI bhASA ane jenA para te lakhAya che te kAgaLa vagerene zruta jJAna kahevAnuM kAraNa zuM? - uttaraH kAgaLa vagere paNa bhASAne lipibaddha karI vyavasthita * rAkhavAnuM sAdhana che. A kAraNathI bhASA agara kAgaLa vagerene paNa buta kahevAmAM Ave che. bhASA e paNa jJAna prakAzita karavAnuM sAdhana che. ' ' . avadhijJAnanA prakAra ane tenA svAmI . . . divighoDadhaH . 22 1 - satramavakasyo nAravAnAm 22 " , - - 2 (dvivighagha) : - (tatramavAcAra-vanAmU ) , , zabdArtha , , , " dvi-be ' vigha-prakAra " avadhimaryAdA rUpI jJAna tatra-temAM ' ' . . * 1. pratyeka buddha Adi traSioe kaheluM hoya che te RSibhASita. jemake uttarAdhyayananuM AThamuM kapilIya adhyayana vagere. . . : -
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthasUtra-praznottara dIpikA makA -janmatAMnI sAthe vAra-nArakI " . " utpanna thAya te- devAnAma-devanuM , , mUtrArtha (21) avadhijJAna be prakAranuM che. (ra) e bemAMthI bhavapratyaya, nAka ane devone thAya che. . thonimittaH ser=: pAnAm 23 . - - (yo+nimitta+visa:+vALAmu) zabdArtha " co--ghaTatAM nimitta -nimittothI ' vagi :- prakAranuM zALAmuM-bAkInAonuM - , vizeSArtha samajUtI * prazna avadhijJAna keTalA prakAranuM che te kahe. - uttara: avadhijJAnanA bhavapratyaya ane guNapratyaya evA be bheda thAya che. prazna : bhavapratyaya ane guNapratyaya eTale zuM? - - uttara: je avadhijJAna janmatAMnI sAthe ja utpanna thAya che te bhavapratyaya che ane jenA AvirbhAvane mATe vrata-niyama Adi anuSThAna karavA paDe te guNapratyaya athavA kSapazama janya kahevAya che. 1. prazna : saMsArI jIvonA keTalA varga karI zakAya? temAM kone bhavapratyaya ane kene guNapratyaya che te samajAve.' uttaraH saMsArI jIvonA cAra varga karI zakAyaH (1) nAraka, (2) deva,(3) tiryaMca ane (4) manuSya. temAM nAraka ane devane bhavapratyaya eTale janmasiddha avadhijJAna thAya che ane pachInA be vargomAM guNapratyaya eTale guNothI avadhijJAna thAya che. praznaH tiryaMca ane manuSyamAM maLI AvatA avadhijJAnanA keTalA bheda che te vigatavAra samajA. ,
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA, uttaraH avadhijJAnanA cha bheda cheH (1) AnuMvAmika, (2) anAnugAmika, (3) vardhamAna, (4) hIyamAna, (5) avasthita, (6) , anavasthita. : : . . AsugAmika: je avadhijJAna utpattinA kSetrane choDIne bIjI jagyA upara javA chatAM paNa kAyama rahe che te AnugAmika che - anAnugAmikaH je avadhijJAna potAnuM utpattisthAna chUTI jatAM kAyama rahetuM nathI tene anAnugAmika avadhijJAna kahe che. A vardhamAna je avadhijJAna utpattikALamAM alpa-viSayaka hovA chatAM paNa pariNAmazuddhi vadhavAnI sAthe ja kramapUrvaka adhika adhika vivALuM thatuM jAya che te vardhamAna kahevAya che. hIyamAna je avadhijJAna utpattinA samayamAM adhika viSayavALuM hovA chatAM paNa pariNAmazuddhi kamI thatAM kramazaH aha5. alpa viSayavALuM thatuM jAya che te hIyamAna kahevAya che. - avasthita je avadhijJAna bIje janma thavA chatAM AtmAmAM - kAyama rahe che athavA kevaLajJAnanI utpatti pate kiMvA jIvana paryaMta * sthira rahe che te avasthita che. : anavasthita: je avadhijJAne jiMdagI sudhI kAyama rahetuM nathI tene anavasthita kahe che. ' ! mana:paryAyanA bheda ane temano taphAvata : - gvapumatI mana:paryAyaH 24 .. . vizuddhayapratipAtAbhyAM tadvizeSaH / 25 / / " (Rgu+vipumatI+mana:paryA:) :. (vizuddhi+mapratipAtAma++viro:). " * . ' zabdArtha gu-sAmAnya . vipumatI-vizeSa jJAna
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA mana:paryAya:. mana:paryAya jJAna vizudri vizuddhi pratipAtA cAmu--punaH patananA abhAvathI i ~~~~ te 37 vizeva:--vizeSataH sUtrArtha : (24) klumati ane vipulamati e e mana:paryAya che, (25) vizuddhithI ane puna: patananA abhAvathI te bannemAM taphAvata che. vizeSArtha-samajAtI prazna : mana:paryAya. jJAna eTale zuM? uttara : mAnasika vicAranI AkRtiene sAkSAt jANavAvALuM jJAna te mana:paryAya che. e jJAnanA baLathI ciMtanazIla mananI AkRtio jaNAya che, paraMtu ciMtanIya vastu jANI zakAtI nathI. prazna : teA pachI zuM ciMtanIya vastuaine mana:paryAya jJAnI jANI zakatA nathI ? uttara: jANI zake che, paraMtu pachIthI anumAna dvArA. prazna : te kevI rIte ? uttaraH .jema kAI kuzaLa mANasa sAmAne caherA beIne tenA hAvabhAva joI tenA uparathI tenA maneAgata bhAve ane sAmarthyanuM jJAna anumAnarthI kahI zake che tevI rIte mana:paryAya jJAnI mana:paryAya jJAna vaDe kAInA mananI AkRtie joI pachIthI abhyAsane lIdhe evuM anumAna karI le che, ke, A vyaktie amuka vastunuM ciMtana karyuM che; kemake enuM mana e vastunA ciMtananA samaye avazya thanArI amuka prakAranI AkRtiothI yukta che, ra prazna : Rjumati ane vipulamatine artha kahe? * uttara : viSayane je, sAmAnyarUpe jANe che te Rjumati manaHparyAya che, ane je vizeSa rUpathI jANe che te vipulamati manaH- - 4 paryAya che,
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA prazna : jo Rjumati sAmAnyagrAhI che te te darzana ja thayuM kahevAya, ane'jJAna zA mATe kahe che? 38 uttara : te sAmAnyagrAhI che, enA artha eTalo ja che ke te vizeSe jANe che, paraMtu vipulamati jeTalA vizeSe te jANatuM nathI, prazna : Rjumati ane vipulatamAM zuM taphAvata che? uttara : *nnumatinI apekSAe vipulamati vizuddhatara che, vaLI sUkSmatara che ane adhika viSayene spuTa rIte jANI zake che. vaLI te sivAya paNa bIjo e taphAvata che ke Rjumati thayA pachI cAlI paNa jAya che, paraMtu vipulamati cAlyuM jatuM nathI ane kevaLa jJAnanI prApti sudhI avazya rahe che. avidha ane mana:paryAyane taphAvata. vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhimanaH paryAyayoH / 26 / ' (vizuddhikSetra-vAmivivayamsa:+Adhi+mana:paryAyo:) zabdArtha kSetra-kSetra viSayaHcaH--viSaya dvArA mana:paryAco:mana:paryAya jJAnane sUtrArtha: vizuddhi, kSetra, svAmi, ane viSaya dvArA avidha ane mana:paryAyane takAvata jANavA, vizeSArtha samajAtI viddhi-vizuddhi svAmi" mAlika avadha avadhijJAna prazna : avadhi ane mana:paryAyane takAvata kaheA. uttara : te bannemAM vizuddhikRta, kSetrakRta, svAmikRta ane viSayakRtamAM taphAvata che. prazna : te vigatavAra samajAve.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ - taravArthasUtra-praznottara dIpikA 39 uttara : vizuddhikRta eTale mana:paryAya jJAna avadhijJAnanI akSiAe pitAnA viSayane bahu spaSTarUpe jANe che tethI te vizuddhatara che. ' . ' kSetrakRtaH eTale avadhijJAnanuM kSetra aMgulanA asaMkhyAtamAM ' bhAgathI te AkhA loka sudhI che, jyAre mana:paryAya jJAnanuM kSetra to mAnuSettara parvata paryata ja che. - svAmikRtaH eTale avadhijJAnano svAmI cAra gativALe hAI zake che, paraMtu mana:paryAya jJAnano svAmI phakata saMta manuSya hAI . - * viSayakRtaH eTale avadhino viSaya keTalAka po sAthe - saMpUrNarUpI dravya che paraMtu mana:paryAya jJAna viSaya te phakta ene - anaMta bhAga che. ' : " praznaH viSaya ocho hovA chatAM mana:paryAya avadhithI vizuddhatara manAyuM che tenuM kAraNa zuM? uttara: vizuddhine AdhAra viSayanI jUnAdhikatA upara nathI kintu viSayamAM rahelI cUnAdhika sUkSmatAone jANavA upara che. dAkhalA , F' tarIke eka mANasa eka zAstra jANe che ane eka, ghaNAM jANe che. ' have je aneka zAstro karatAM eka zAstra jANatI vyakti potAnA viSayanI sUkSmatAone adhika jANatI hoya che, to enuM jJAna pahelI vyakti karatAM vizuddha gaNAya. * pAMce pAnanA grAhya viSayo matizrutayornibandhaH sarvadravyeSvasarvaparyAyepu / 27 / . .. ravi vava 28 ! tattama manAya . 21 saMvadravyaparyAyeSu kevalasya / 30 / . (tizruta:+nivara:+sarvapurAvapu)
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - tattvArthasUtra-praznottara dIpikA . (vipuwache.) - (tatta+ganattamAne+mana:paryAya) . (sarvavyApu+vaccha) zabdArtha : tti--matijJAna ' tayo -butajJAnanI , . . niva-pravRtti - sancepu-sarva dravyane viSe - ghaDui-paryAyane viSe viSe-rUpI dravyone viSe. ' sava -avadhijJAnanI tatte ' ' sanattamA-anantabhA bhAge . mana:paryAya -mana:paryAya jJAnanI sarvadraSya-sarvadravya 'varyA -paryAyane viSe .. vastra-kevaLajJAnanI sUtrArtha (27) mati ane zrutajJAnanI pravRtti-grAhyatA sarvaparyAya rahita arthAta parimita paryAyothI yukta sarva dravyomAM hoya che. (28) avadhijJAnanI pravRtti saMparyAya rahita phakta rUpI-mUrta dravyomAM hoya che. ' (29) mana paryAya jJAnanI pravRtti e rUpI kavyanA sarvaparyAya rahita anatamA bhAgamAM hoya che. ' ' ' ' ' . (3) kevaLajJAnanI pravRtti badhAM dravyomAM ane badhA paryAyamAM hoya che. . " , . vizeSArtha-samajAtI , prazna: matijJAna ane zrutajJAnathI zuM jANI zakAya che? . uttara : te dvArA rUpI ane arUpI badhAM dravyo jANI zakAya, paNa tenA paryAya te keTalAka ja jANI zakAya che, badhA nahi. praznaH tyAre zuM temanAmAM jUnAdhikatA nathI , , uttaraH dravya rUpagrAhyanI daSTie te bannenA viSAmAM jUnA '
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtra-praznottara dIpikA - dhikatAM nathI, paraMtu paryAya rU5-grAhyanI apekSAe banenA viSayomAM jUnAdhikatA avazya hoya che. matijJAna vartamAnagrAhI hovAthI IdriyonI zakti ane AtmAnI gyatA pramANe dravyanA keTalAka vartamAna - paryAyane grAhya karI zake che, paraMtu zrutajJAna trikALagrAhI hovAthI traNe kALanA paryAyone thoDA ghaNA pramANamAM grahaNa karI zake che. * prazna: matijJAna cakSu Adi IdriyothI pedA thAya che, ane dimAM phakta mUrta-dravyone grahaNa karavAnuM sAmarthya hoya che, te * pachI badhAM dravyo matijJAnanAM grAhaka kevI rIte gaNAya? : - uttaraH matijJAna indriyanI mAphaka manathI paNa thAya che, ane mana mUrti ane amUrta dravyonuM ciMtana kare che. AthI manojanya matijJAnanI apekSAe badhAM dravyone matijJAnanAM grAhya mAnavAmAM kAMI virodha nathI. praznaH zAstrabuta viSayomAM mananI dvArA matijJAna paNa thAya che ane zruta paNa thAya che, te mAM pharaka zo? uttara: jyAre mAnasika ciMtana zollekha sahita hoya tyAre = cutajJAna ane jyAre enAthI rahita hoya tyAre matijJAna samajavuM. A prazna paramAvadhinuM sAmarthya keTaluM che? uttara : te alokamAM paNuM loka-pramANu asaMkhyAta khaMDone = " jANavAnuM sAmarthya dharAve che. paNa phakta mUrta dravyono sAkSAtkAra karI . zake che, amUno nahi; temaja te mUrta dravyono paNa samagra paryAyone [, jANI zakatuM nathI... . . prazna mana:paryAya jJAna dvArA kyAM dravyone sAkSAtkAra thAya che? uttara: mana:paryAya jJAna dvArA sAkSAtkAra phakta ciMtanazIla sUrta ' mana thAya che, chatAM pachI thanAra anumAnathI to e mana dvArA ciMtana karelAM mUrta-amUrta badhAM ne jANa zakAya che.. retir1 **
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' . tattvArthasUtra-praznottara dIpikA - prazna: mana:paryAya jJAna kayAM dravyono sAkSAtkAra kare che? ' uttara: te. paNa mUrta dravyono ja sAkSAtkAra karI zake che, paraMtu avadhijJAna jeTalo nahi; kAraNa ke avadhijJAna dvArA sarva prakAranAM pudgala dravya grahaNa karI zakAya che, paraMtu mane paryAya jJAna dvArA te phakta manarU5 banelAM pugala ane te paNa mAnuSettara kSetranI aMtargata ja grahaNa karI zakAya che, tethI manaH paryAya jJAna viSaya avadhi- - - jJAnanA viSayano anaMtame bhAga kahyo che. . . . prazna: kevaLajJAna pUrNa zAthI kahevAya che ane te kayAre prakaTa thAya che? - - uttara: kaI paNa evI vastu nathI athavA evo bhAva paNa nathI ke je enI dvArA pratyakSa jANI na zakAya. e kAraNathI kevaLa jJAnanI pravRtti badhAM dravya ane badhA paryAyomAM manAI che mATe te pUrNa jJAna kahevAya che. . . . . . eka AtmAmAM ekasAthe prApta thatAM jJAna , . ' hAphIni mAM cAni susminnA-caturthaH 1 rU? ! (patrAni+mAthAnapurAvAminAvaturvyU:) ' ' zabdArtha gwvIni--ekathI laIne mAcAra-vikalpathI guNava-ekIsAthe rimana-eka AtmAmAM vAvaturve-cAra sudhI . " sutrArthaH eka AtmAmAM ekIsAthe ekathI laI cAre sudhI jJAna bhajanAthI aniyatarUpa thAya che.' - ' vizeSArtha-samajAtI " prazna : eka, be, traNa, cAra jJAna hoya tyAre kayAM kyAM jJAna samajavAM?
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ I ,'. tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 43 - uttara: eka hoya to kevaLajJAna, be hoya to matijJAna ane yutajJAna, traNa hoya to mati, bhuta tathA avadhijJAna athavA mati, ' buta ane mana:paryAya jJAna hoya che. jyAre cAra hoya tyAre mati, zrata, avadhi ane mana:paryAya jJAna hoya che. A badhAM ja pUrNa avasthAnAM jJAna hoya che. -. prazna : kevaLajJAna vakhate kayAM jJAna hoya che? - * uttaraH keTalAka AcArya kahe che ke kevaLajJAnane samaye mati Adi cAre jJAna-zaktio hoya che; paraMtu te sUryanA prakAza samaye graha, nakSatra AdinA prakAzanI mAphaka kevaLajJAnanI pravRttithI dabAI javAne lIdhe potAnuM jJAnarUpa kArya karI zakatI nathI. tethI zaktio hovA chatAM paNa kevaLajJAnanA samaye ati Adi jJAnaparyAyo : hotA nathI.' bIjA AcAryonuM kathana evuM che ke, mati Adi cAre jJAnazaktio AtmAmAM svAbhAvika nathI; paraMtu karmanA kSayopazama hovAthI pAdhika arthAta karma sApekSa che. ethI jJAnAvaraNIya karmane sarvathA abhAva thaI gayA bAda eTale ke jyAre kevaLajJAna prakaTa thAya che - tyAre te pAdhika zaktiono saMbhava ja heto nathI. ene lIdhe kevaLajJAna vakhate kaivalya zakti sivAya nathI hotI anya koI jJAna zaktio ke nathI hotuM teonuM mati Adi jJAna-paryAyarUpa kArya. - viparyaya jJAnanuM nirdhAraNa ane viparyayatAnAM nimittA ' je mazritAvo viparca 1 rU2 ! sadasatoraMvizeSAd yadRcchopalavdherunmattavat / 33 / / - ' (matiRttatravadha:* vicaR) * (+mAto vizevAtacarachArUpe bharavata)
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44. - tattvArthasUtra-praznottara dIpikA - zabdArtha : aMtimatijJAna thata-thata jJAna avadhi-avadhijJAna - viparyayaH--ajJAnarUpI - satta-vAstavikano asaMto avAstavika vizeSata-taphAvata na jANavAthI co :-vicArazanya upaunmattavat -unmattanI peThe . labdhinA kAraNathI sUtrArthaH (32) mati, mRta ane avadhi e traNa viparyaya ' eTale ajJAnarUpa paNa hoya che. (33) vAstavika ane avAstavikano taphAvata na jANavAthI yado palabdhi-vicArazanya upalabdhinA kAraNathI unmattanI peThe - jJAna paNa ajJAna ja hoya che. .. ' vizeSArtha samajutI prazna : mati, mRta Adi jJAna e zuM che? uttara: e badhAM cetanA-zaktino paryAya che ane temanuM kArya piotapotAnA viSayane prakAzita karavo e che, ethI e badhAM jJAna, ' kahevAya che. . . . . . . " . praznaH mati, cuta ane avadhi e traNa paryAya piotapotAnA | vipayana badhuM karAvatA hovAthI jJAna kahevAya che, to pachI emane - ajJAna kema kahevAmAM Ave che? ' ' uttara: alabatta, e traNe paryAya laukika saMketa pramANe jJAna . to che ja, paraMtu ahIM emane jJAna ane ajJAnarUpa kahyAM che te zAstrIya saMketa pramANe. AdhyAtmika zAstrano e saMketa che ke mithyAdaSTinAM mati, mRta ane avadhi-traNe jJAnAtmaka paryAyo - ajJAna ja che ane samyakdaSTinA ukta traNe paryAyo jJAna ja - mAnavAM joIe. ' ' . . . . . . . : :
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 tattvArthasUtra praznottara dIpikA " praznaH miththodaSTi eTale zuM? - uttara mithyAdaSTivALo AtmA rAgadveSanI tIvratA ane AtmA viSenA ajJAnane lIdhe potAnA vizALa jJAnarAzino upayoga hovA che chatAM paNa saMsArAbhimukha AtmA kahevAya che. praznaH AdhyAtmika draSTi eTale zuM? - uttara: samyakdaSTivALo AtmA rAgadveSanI tIvratA ne , hovAthI ane AtmajJAna hovAthI potAnA thoDAka paNa laukika jJAnano upayoga AtmAnI dIptimAM kare che, ethI enA jJAnane - jJAna kahe che. AnuM nAma AdhyAtmika dRSTi che ane te mekSAbhi- mukha AtmA kahevAya che. '. naya-vibhAga saimasaMDyavahAranusUtro yAra ! rU4 5 / - sAcA digrime rU C. (+saMghaz+SyavahAra+RtumUtra+zavA nnayA:). . (vAcakamitrame) - 2 - zabdArtha vima-nagama naya saMgharuM-saMgraha naya gravAra-navyavahAra naya guhU-jusUtra ya rAjA-zabdo ! cA -nayo cA-prathamanA 6i-be . . tri--traNa me -bhedo . . vizeSArtha-samajAtI A praznanaya e zuM che ? . . . uttara: naya vastunA eka aMzanI vikSA kare che ane viva- - kSita aMzanuM vivecana karatAM te bIjA aMzenI avasya apekSA rAkhe. .
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 47. tatvArthasUtra-praznottara dIpikA koI paNa eka dharma sApekSapaNe laI vastunuM pratipAdana karavuM tene naya ke kahe che. AthI jeTalA jeTalAM vacananA prakAre che, teTalA naya thaI zake ane tenA ekathI laI asaMkhyAta bheda hoI zake. bAkI, sAmAnyathI tenA sAti bheda karavAmAM AvyA che : (1) naigama, (2) saMgraha, (3) vyavahAra, (4) RjusUtra, (5) zabda, (6) samaMbhirUDha ane (7) evaMbhUta. e prakAre sAta no che. tenA TUMkANamAM be bhedo pADavAmAM AvyA cheH (1) dravyArthika ane (2) paryAyarthika. * dravyArthika naya : dravyArthika naya sAmAnya-grAhI che. sAmAnya aMza eTale kALa ane avasthAnAM citro tarapha dhyAna na ApatAM mAtra zuddha cetanA tarapha dhyAna apAya tyAre te dravyArthika naya kahevAya che. . . * * payArthika nayaH paryAyArthika nI vizeSa aMzagrAhI che. cetanA uparanI dezakALAdita vidhavidha dazAo tarapha dhyAna jAya tyAre paryAyArthika naya samaja. paryAyane artha e che ke utpatti vinAzane je prApta thAya che te paryAya kahevAya che. - uparokta sAta no piMkI traNa naigama, saMgraha ane vyavahAra e dravyArthika nayane lagatA che ane bAkInA cAra RjusUtra nya, zabdana, samabhirUDha naya ane evaMbhUta naye e paryAyArthika nayane | lagatA che. , . . . . . - - ''. nigama naya . - nathI ekagamo (abhiprAya jeno te nigama naya che, arthAta tenA aneka vikalpa-bheda che. A naya sAmAnya-vizeSa ubhaya dharmane grahaNa kare che. sAmAnya dharmathI vastumAM ekAkAra buddhi thAya che ane vizepa - dharmathI sva-parano bheda mAlUma paDe che. eno vyutpatti artha jo namo : eTale jene ekagama-vikalpa nathI. ' '
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46. tattvArthasUtra-praznottara dIpikA che. nirapekSa avasthAmAM te naya nathI, paNa nayAbhAsa che. eTale vidhi(asti)nI vivakSAmAM pratiSedha(nAsti)nI sApekSatA che ja, ane pratiSedhanI sApekSatAmAM vidhinI apekSA e paNa Avazyaka che. A pramANe nayanA mukhya be bheda nizcaya ane vyavahAra che ane temanAmAM paraspara sApekSatA che ja nayAnuM nirUpaNa nayeAnuM nirUpaNa eTale vicArAnuM vargIkaraNa, nayavAda eTale vicArene samanvaya karanAra zAstra. A vAdamAM vicArAnAM kAraNA, tenAM pariNAmeA, ke tenA viSayeAnI carcA nathI AvatI, paraMtu temAM paraspara virAdhI dekhAtA chatAM vAstavika rIte avirAdhIpaNAnAM kAraNeAnuM gaveSaNa (khyAna) mukhyapaNe hAya che; tethI TUMkANamAM nayanI vyAkhyA ema ApI zakAya ke virAdhI dekhAtA vicArAnA vAstavika avirAdhanuM mULa tapAsanAra ane tema karI tenA vicArone samanvaya karanAra zAstra." nayanI jarUra :manuSyanI jJAnavRtti sAmAnya rIte adhUrI hoya che ane dhamaMDa vizeSa hAya che. AthI karIne peAtAnA karelA vicArAne suMThanA gAMgaDe gAMdhImAM khapavAnI mAphaka pUrNa mAne che ane chevaTanamAM mAne che. AthI karI bIjAnA vicAra samajavAnI dhIraja khAI bese che ane chevaTe potAnA AMzika jJAnamAM saMpUrNatAne AreApa kare che; AthI pariNAma e Ave che ke AvA Arepane lIdhe eka ja vastu paratve sAcA paNa judAjuddha vicAra dharAvanArA pratye tene aNagamA utpanna thAya che ane tethI karIne tenA- mATe pUrNa ane satya jJAnanuM dvAra baMdha thaI jAya che. A mATe ja nayajJAnanI AvazyakatA che. nayanA prakAro, vastunA anaMta dharmomAMthI eka samayamAM
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 - tavArthasUtra praznottara dIpikA tene, traNa bheda cheH (1) Arapa, (2) aMza ane (3) saMkalpa.. tema vizeSAvazyakamAM tene ce bheda upacArapaNe kahela che. : : ApanA cAra bheda che: (1) vyAropa, (ra) guNApa, (3) kAlAropa ane (4) kAraNadyAropa (kAraNadi A5). dvavyApa guNAdikane viSe dravyapaNuM mAnavuM te dravyAropa. jema vartanA pariNAma te paMcAstikAyane pariNamana dharma che. tene kAlavya kahI bolAvavuM, kALA e bhinna piMDarUpa , dravya nathI, paNa Apa dravya kahyuM che, mATe dravyApa. . . . guNApaH dravyane viSe guNano Aropa karavo. jema jJAna guNa che paNa jJAna te ja AtmA ema jJAnane AtmA kahyo te guNano Aropa karyo, mATe guNaropa. kAlApa; jema zrI vIra nirvANa thaye ghaNo kALa che, paNa divALInA divase viranuM nirvANa che ema kahIe chIe, te kAlAropa che. vartamAnamAM atIta kAlano Aropa karyo. ' '! A kAraNadyAropaH kAraNa viSe kAryano Aropa karo. jemake zrI tIrthakara mokSanuM kAraNa che tethI temane tArayALa kahIe chIe, te kAraNane viSe kartApaNAne Are che. , , vaLI saMkalpanagamanA be bheda che: (1) svapariNAmarUpa vIrya cetanAne je nona thopazama te le. (2) kArya tare nevena - kAryo navo no upayoga thAya te te be bheda thayA, tathA aMza-nagamanA, paNa be bheda cheH (1) bhinnaza te judo aMza. aMdhAdikano bIjo : abhinnAMza te je AtmAnA pradeza tathA guNanA avibhAga ItyAdika. - e sarve naigama nayanA bheda jANavA. .. " . nigama nayano viSaya sauthI vizALa che; kAraNa ke te sAmAnya vize bannene lokaDhi pramANe kyAreka gauNabhAve ane kyAreka mukhya
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ che tavArthasUtra-praznottara dIpikA 49 5. bhAve avalaMbe che. tenA nAma ane prastha be daSTAMta dAda maMjarI'mAM kahyA che. nIlamano artha nivAsasthAna, ane prasthano artha pAMca zera dhAnya bharavAnI pAlI, nivAsasthAnanA dAkhalA mATe lakhavAnuM ke huM koIe pUchayuM ke "tamo kyAM rahe che ?" tyAre sAmo javAba Ape che ke muMbaImAM." tyAre sAmo tene pUche che ke muMbaImAM kyAM te AgaLa?" tyAre te kahe che ke "jhaverI bajAramAM.' tyAre sAme tene karI pUche che ke, "jhaverI bajAramAM kyAM AgaLa?" tyAre te kahe che ke "mammAdevI AgaLa." A pramANe TheTha ghara sudhInA javAba tenI jANamAM hoya che te Ape che. AmAM sAmAnya eka vakhata gauNa ane eka vakhata vizeSa bane che. arthAt sAmAnyanuM vizeSa bane che ane vizenuM sAmAnya bane che. A sAmAnya vizeSano dAkhalo che. neTa-nagama nayanA saMbaMdhamAM ziya gurune pUche che ke "naigama naya jyAre vastune sAmAnya-vizeghavALI mAne che tyAre te samyagadaSTi kema na gaNAya?' tyAre guru javAba Ape che ke "te samyagraSTi gaNAya nahi; kAraNa ke te dravya ane paryAya bannene sAmAnya-vizeSa yukta mAne che. samyagdaSTi tene kahI zakAya ke je padArthamAtrane sAmAnya. vizeSarUpa mAne che, temAM dravyathI sAmAnya ane paryAyathI vizeSa ' mAne che te ja samyagadaSTi che. prasthanA saMbaMdhamAM lakhavAnuM ke koIe pUchayuM ke "tame kyAM jAo che?" jo ke haju to te lAkaDuM kApavA mATe hAthamAM kuhADe laI jato hoya che to e kahe che ke prastha levA jAuM chuM.', sArAMzamAM kahevAnuM ke, je vicAra laukika rUDhi ane laukika A saMskAranA anusaraNamAMthI janme che. te naigama naya che. saMgraha naya je vicAre judIjudI aneka prakAranI vastuone ane aneka . vyaktione koI paNa jAtanA sAmAnya tattvanI bhUmikA upara goThavI
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 , . tattvArthasUtra-praznottara dIpikA e badhAMne ekarUpe saMkelI le che te saMgraha naya che. vaLI bIjI rIte kahIe te potAnI jAtino virodha na karatAM aneka viSayanA ekapaNAmAM je grahaNa kare che tene saMgraha na kahe che. vaLI sAmAnya mULa sarva-dravya vyApaka nityasvAdika sattApaNe rahyA je dharma teno je saMgraha kare te saMgraha naya kahIe. . A naya vastunA sAmAnya dharmane svIkAre che ane sAmAnya sattA vizeSa dharmane saMgraha kare che. jema jIva e asaMkhya pradezavAna che. (zabdamAM tamAma jAtinA jIva) ahIM chava aMtargata thAya che. tenA be bheda cheH (1) sAmAnya saMgraha ane (2) vizepa saMgraha, sAmAnya saMgrahaH jema sarva dravyo paraspara avireAdhI che, temAM dravyanI sAmAnya sattAnI rUe badhAM dravyone "kAvyo' zabdamAM saMgraha karI batAve che. ' te vizeSa saMgrahaH jema sarva jIvo paraspara virodhI che. ahIM ' dravyo zabadamAMthI alaga karI "cha" zabdamAM jIva sAmAnya sattAnI ' rUe badhA jIvono temAM saMgraha thaI jAya che. A . . sattArUpa tattvane akhaMDapaNe grahaNa karanAra daSTi te saMgraha naya che. saMgraha nayanA sAmAnya tattva pramANe caDhatA-UtaratA aneka dAkhalAo kalpI zakAya. sAmAnya jeTaluM nAnuM teTale saMgraha naya TUMka ane sAmAnya jeTaluM moTuM teTalo saMgraha naya vizALa. sAramAM lakhavAnuM ke je vicAro sAmAnya tattvane laIne vidhavidha vastuonuM ekIkaraNuM karavA tarapha pravartatA hoya te badhA ja saMgraha nayanI TimAM gaNAya che. jAti vagere sAmAnya dharmathI aneka vyaktiomAM eka jAtithI ekatAbuddhi thAya che, teno vyutpatti artha:- - : saMjJAti yuti H je saMgraha-ekatrita kare che te, eTale vizeSa dharmane sAmAnya sattAe saMgraha kare che. .
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 - - ' tattvArthasUtra-praznottara dIpikA ' vaLI jaDa-cetanarUpa aneka vyaktiomAM je "sapa' sAmAnya ' tatva raheluM che, te tatva upara najara rAkhI bIjA vizeSone lakSyamAM na letAM e badhI vividha vyaktione ekarUpe samajI ema vicAra' vAmAM Ave ke vizva badhuM "sarUpa" che; kAraNa ke sattA vinAnI kaI : vastu ja nathI. tyAre te saMgraha naya thayo kahevAya. TUMkANamAM lakhavAnuM ke je je vicAro sAmAnya tattvane laI vividha vastuonuM - ekIkaraNa karavA tarapha pravartatA hoya te badhA ja saMgraha nayanI - zreNimAM mUkI zakAya. vyavahAra naya - vyavahAra nayanI vyAkhyAH saMgraha na gRhita je vastu tene - bhedAMtare vibhAjana kahetAM vaheMcavuM te vyavahAra naya che. jema dravya evuM sAmAnya nAma kahyuM temAM vaheMcaNa karIe. je dravyanA be bheda che: - (1) jIva dravya ane (2) ajIva dravya. vaLI temAM paNa vahecaNa ' karIe. je jIvanA be bheda : eka siddhanA ane bIjA saMsArInA..- ema vahecaNa karavI te vyavahAra nayane svabhAva che. '', vividha vastuone ekarUpe sAMkaLI lIdhA pachI paNa jyAre , temanI vizeSa samaja ApavAnI hoya che ke temano vyavahAra-upayoga karavAno prasaMga Ave che tyAre temane vizeSarUpe bheda karI pRthakkaraNa karavuM paDe che. kaparuM kahevAthI judI judI jAtanAM kapaDAMonI samaja ' paDatI nathI, ane mAtra khAdI levA IcchanAra kapaDAMne vibhAga karyA , sivAya te meLavI nathI zakato; kemake kapaDuM aneka jAtinuM che tethI khAdInuM kapaDuM, milanuM kapaDuM evA bhedo karavA paDe che. 1 tatvajJAnanA pradezamAM "saMdurUpa vastu jaDa ane cetana be prakAra. nI che, ane cetana tatva paNa saMsArI ane mukta ema be prakAranuM : - che vagere pRthakkaraNa karavuM paDe che. A jAtanA pRthakkaraNonmukha badhA ' vicAro vyavahAra nayanI zreNimAM mUkavAmAM Ave che.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ para - tattvArthasUtra-praznottara dIpikA traNe nayanuM viSayakSetra nigama nayane viSaya sauthI vadhAre vizALa che, kAraNa ke te sAmAnya-vizeSa bane lokarUDhi pramANe kyAreka gauNabhAve to kyAreka mukhyabhAve avalaMbe che. saMgrahano viSaya naigamathI ocho che, kAraNa ke te mAtra sAmAnyalakSI che; ane vyavahArano viSaya to saMgrahathI paNa ocho che, kemake te saMgraha naye saMkalita karelA virya upara ja amuka vizeSatAone AdhAre pRthakkaraNa karato hovAthI mAtra vizeSagAmI . A rIte traNenuM viSayakSetra uttarottara nAnuM thatuM jatuM hovAthI temano aMdaraaMdara pIpara saMbaMdha che ja. sAmAnya-vizeSa ane te ubhayanA saMbaMdhanuM bhAna nigama naya karAve che. emAMthI ja saMgraha jya janma le che ane saMgraha nathanI bhIMta upara ja vyavahAranuM citra kheMcAya che. * * * * * * * bIjA rUpe kahIe to saMgraha je karela "sata" rUpa akhaMDa tattvanA prayojana pramANe jIva, ajIva, Adi bhedone avalaMbe tyAre te vyavahAranaya che. vyavahArano vyutpatti artha : eTale vizeSa* tAthI, mavati eTale mAne che athavA svIkAre che, jA kahetAM je evo che, eTale ke je kevaLa vizeSAMtargata sAmAnyane mAne che, arthAta te mukhyapaNe vizeSa dharmane ja graha che. '' A vyavahAra nayanuM prayojana e che ke kaMI sAmAnya saMgrahathI vyavahAra cAlI zakatA nathI. koIe kahyuM ke "vya' lAva. Ama ' kahevAthI evI AzaMkA thAya che ke kayuM dravya' ? jIva ke achava? saMsArI ke mukta'? AthI siddha thAya che ke vyavahAra naya vinA . ekalA saMgrahathI kaI jagatane vyavahAra cAlI zakato nathI, padArtho e sAmAnyavizeSa be dharmavALA hoya che. temAM jAti " (eTale jatitva, prameyatva, kidhyatva ItyAdi sAmAnya dharma ane
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ Saa Turi che. tatvArthasUtra-praznottara dIpikA 53 - judApaNuM dharAvanArA te vizeSa dharma. sAmAnya dharma vaDe saMkaDe ghaDAmAM ekAkAra buddhi thAya ane vizeSa dharma vaDe manuSya potapotAno : lIlo, pILo ityAdi raMgathI ke kaI evA bhedathI potAno ghaDo oLakhe che. jusUtra naya je vicAra bhUta ane bhaviSyakALane bAjue mUkI mAtra vartamAnane ja sparza kare te jusUtra naya che. " . je ke mAnavI-kalpanA bhUta ane bhaviSyane cheka ja choDI nathI cAlI zakatI, chatAM ghaNI vAra manuSya-buddhi tAtkAlika pariNAma tarapha re DhaLI mAtra vartamAna tarapha valaNa pakaDe che. AvI sthitimAM ema mAnavA prerAya che ke je upasthita che e ja satya che, te ja kArya5 kArI che ane bhUta ke bhAvi vastu atyAre kAryasAdhaka na hovAthI zunyavata che. vartamAna samRddhi sukhanuM sAdhana thatI hovAthI tene samRddhi kahI zakAya paNa bhUta samRddhinuM smaraNa ke bhAvi samRddhinI e kalpanA e vartamAnamAM sukha-sagavaDa pUrAM na pADatAM hovAthI ene | samRddhi kahI na zakAya. e ja rIte je chokaro hayAta hoI mAtA* pitAnI sevA kare te putra che; paraMtu je chokaro bhUta ke bhAvi hoI Aje nathI te putra ja nathI. A jAtanA mAtra vartamAna pUratA - vicAro jusUtra nayanI koTimAM mUkavAmAM Ave che. - ' A naya nAma, sthApanA, dravya-e traNa nikSepAne mAnato nathI, - mAtra bhAva nikSepAne ja mAne che, kAraNa ke te pariNAmagrAhI che. '; eTale vyakti jevA guNomAM vartamAnakALe pariNAme-varte te pramANe te vastune kahe che. jema koI jIva gRhastha che, paNa aMtaraMga muni pariNAme varte che tethI muni kahevAya che. je jevo hoya te tene belA . e RjusUtra nayano uddeza che. * * * * * - -
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 : tattvArthasUtra-praznottara dIpikA kALakRta bhedane avalaMbI vastu vibhAgathI zarU thatAM Rju sutra naya mAnavAmAM Ave che. ju kahetAM saraLapaNe atIta, anAgatane aNagaSata ane vartamAna samayamAM vartatA je padArthanA paryAyamAtra tene pradhAnapaNe sUtra kahetAM gave te jusUtra kahIe. je jJAnane upayoge vartatAne jJAnI kahe, dazano page vartatAne darzanI kahe, kAyapaNe vartatA jIvane kaSAyI kahe, samatAne upayoge vartatA jIvane sAmAyikavaMta kahe. Ihi ke pUche ke upara kahyA mujaba te RjusUtra tathA zabda naya e be eka ja thAya che? tene uttara kahe che ke "jJAnanA kAraNapaNe vartato te RjusUtra naya grahe che ane je jANapaNArUpa kAryapaNe thAya te zabda naya kahIe. . . . . . " sArAMzamAM jaNAvavAnuM ke vastunA atIta-paryAya nAza thavAthI vartamAnamAM teno abhAve che, ane bhaviSyakALanA paryAyanI utpatti thaI nathI; tethI vartamAnakALamAM vastumAM je paryAyo hoya tene mAnavuM te jusUtra nayanuM kathana che. dAkhalA tarIke eka paramANuM pUrve kALuM hatuM, hamaNAM lAla che ane bhaviSyamAM pILuM thaze. A udAharaNamAM be kALa(bhUta ane bhaviSya)no tyAga karIne te paramANune vartamAnamAM lAla dekhIne lAla kahevuM e A nathanuM lakSaNa che. ' . . ' zabda naya je vicAra zabdapradhAna banI keTalAka zAbdika dharmo tarapha DhaLI te pramANe abheda kaleze te zabda naya che. - jyAre vicAranA UMDANamAM UtaranAra buddhi eka vAra bhUta ane bhaviSyakALano cheda uDADavA taiyAra thAya che tyAre te bIjI vAra tethI meM AgaLa vadhI bIjo paNa cheda uDADavA mAMDe che; tethI ja kaI vAra te zabdone sparzI cAle che ane ema vicAra kare che ke, ' -
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtra-praznottara dIpikA 55 * je vartamAnakALa, bhUta ane bhaviSyathI judo heI mAtra te ja svIkArAya te eka arthamAM vaparAtA bhinnabhinna liMga, kALa, saMkhyA, - kAraka, puruSa, upasargavALA zabdonA artho paNa judAjudA zA mATe mAnavAmAM nA Ave? - jema traNe kALamAM sUtrarUpa eka vastu koI nathI, paNa vartamAna* kALasthita ja vastu ekamAtra vastu che, tema bhinnabhinna liMga vALA, bhinnabhinna saMkhyAvALA ane bhinnabhinna kALAdivALA zabdo - - vaDe kahevAtI vastu paNa bhinnabhinna mAnavI ja ghaTe. Ama vicArI - buddhi, kALa ane liMga Adi bhede arthabheda mAne che. jemake zAstramAM evuM vAkaya maLe che ke rAjagRha nAmanuM nagara hatuM. A vAkyano artha sthUla rIte ema thAya che ke, e nAmanuM nagara bhUtakALamAM hatuM - ' paNa atyAre nathI. jyAre kharI rIte e lekhakanA samayamAM paNa rAjagRha che. have je vartamAnamAM che te tene "hatuM' ema lakhavAne - ze bhAva? e savAlano javAba zabda natha Ape che. te kahe che ke - vartamAna rAjagRha karatAM bhUtakALanuM rAjagRha judu ja che ane tenuM varNana prastuta hovAthI rAjagRha hatuM ema kahevAmAM Ave che. A kALabhede athabheda dAkhala thayo. have liMgabhedamAM artha| bheda. jema ke kR, I. ahIM pahelo zabda narajAtimAM ane bIjo zabada nArIjAtimAM che. e baMneno arthabheda paNa vyavahAramAM jANIta che. vaLI saMsthAna, prasthAna, upasthAna, tathA te ja pramANe ArAma, - virAma vagere zabdomAM eka ja dhAtu hovA chatAM je arthabheda dekhAya che te ja A zabda nayanI bhUmikA taiyAra kare che. A prakAre vidha: vidha zAbdika dharmone AdhAre je arthabhedanI aneka mAnyatAo cAle che te badhI zabda nayanI zreNimAM samAya che. zabda naya aneka zabdo vaDe sUcavAtA ekavAgyAcaMne eka ja
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA padArtha samaje che. jema yuvatI, zyAmA, bhAmA, e badhAne artha zabda nayathI to strI thAya che. A vayamAM liMga, vacana, kAraka, kALabhedathI eka ja padArtha sUcavAya che. liMgabheda: taTa taTI ane taTama, emAM liMgabheda hovA chatAM vAcyArtha taTa eka ja che, ane temAM liMgabheda nathI. vacanabheda: strI, dArA, kalatra, A zabdo ekavacana tema bahuvacana ubhayamAM vaparAya che. temAM vacanabheda nathI. - kArakabhedaH kartA, karma, karaNa, saMpradAna, apAdAna, adhikaraNa, e che ke kArakane (vibhaktine) zabda naya dUra kare che. jema A ghaTa che. ahIM ghaTa zabdamAM chaye kArakanuM darzana thaI zake che. ' kALabheda: goviMda bacapaNamAM hato, vartamAnamAM che ane bhaviSyakALamAM paNa haze. ahIM goviMda zabdamAM kALabheda nathI. samAna arthavAcaka jeTalA zabdo hoya te zabda nI kaTimAM Ave che. A mATe tenI vyAkhyA ema paNa ApI zakAya ke je '.. vyAkaraNa saMbaMdhI liMga, saMkhyA (vacana), sAdhana (kAraka) ane kALAdinA vyabhicAra(doSa)ne dUra karIne jANe athavA kahe tene zabda naya kahe che. te uparanA dAkhalA uparathI jANI levuM. zabda nayane vyutpatti artha: rAte mAte vastu ane yuti H jenAthI vastu bolAya che te zabda. vaLI zAti kahetAM bolAve tene zabda kahIe. athavA vize eTale lAvIe vastupaNe te zabda kahIe. te zabda je vAca-artha tene grahe evuM che pradhAnapaNuM je nayamAM te paNa zabda naya kahIe. samAnArthanA bIjA dAkhalAoH 5, rAjA bhUpati, tema idra, zukra ane puraMdara. * samabhirUDha naya - je vicAra zabdanI vyutpattine AdhAre arthabheda kalpe te samabhi
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 ' tevArthasUtra-praznottara dIpikA rUDha naya che. zAbdika dharmanA bhedane AdhAre arthabheda kalpavA taiyAra thayela buddhi tethI AgaLa vadhI vyutpattibheda tarapha vaLe che, ane ema mAnavA prerAya che ke jyAM aneka judAjudA zabdono eka artha - mAnavAmAM Ave che tyAM paNa kharI rIte e badhA zabdone eka ' ' artha nathI, paNa judo judo artha che. dalIlamAM te ema kahe che ke je ke liMgabheda ane saMkhyA bheda vagere arthabheda mAnavA mATe basa hoya te zabdabheda paNa arthabhedaka kema nA manAya? ema kahI te rAjA, 5, bhUpati Adi ekArca manAtA zabdono vyutpatti pramANe judAjudA artha kape che, ane kahe che ke rAjacihanathI je zobhe te rAjA, manuSyonuM je rakSaNa kare te nRpa, ane pRthvInuM je pAlana-saMvardhana kare te bhUpati. A pramANe ukta traNe nAmothI kahevAnA eka ja arthamAM vyutpatti pramANe arthabhedanI mAnyatA dharAvanAra vicAra, samabhirUDha naya kahevAya che. paryAyabhede karavAmAM AvatI arthabhedanI badhI ja kalpanAo A nayanI zreNimAM AvI jAya che. samabhirUra nayane vyutpati artha lakhya kArena paryaMcA, nimite marja kartha dhihena ramami. eTale je je zabdaparyAyanI vyutpatti thatI hoya te vyutpatti temAM dhvanita hoya che. mATe zabdaparyAyane judAjudA arthavAcaka mAnavA e A nayane mata che. zabda nayamAM zabdaparyAya bhinna hovA chatAM ane abheda mAne che, eTale artha eka ja mAne che, jyAre A nayamAM zabdaparyAya " bhinna hoya to artha paNa bhinna thAya che. ane te paryApa zabdonI ' . vastutAnuM ekatva hoya to te tenI upekSA kare che. zabda nayamAM iMdra, zakra, - puraMdara e sarva kAryavAgya che, eTale te sarvane artha iMdra thAya ' che. jyAre A nayamAM aizvaryavALo hovAthI Idra, zaktivALo hovAthI zakra, ane nagarane nAza karanAra hovAthI puraMdara che. A nayanuM mAnavuM che ke liMgabheda ane saMkhyA Adi bhede athabheda bhanAya to zabdabhede
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 - tattvArthasUtra-praznottara dIpikA paNa arthabheda kema nA manAya? je eka saMjJA maLe tevuM nAmAMtara mAnIe to sarvane saMkara thAya ane tethI paryAyanuM bhedapaNuM rahe nahi ane je paryAyAMtara hoya te te bhedapaNe ja hoya, tethI paryAyAMtaranuM bhedapaNuM ja rahyuM tethI . liMgAdi bhedane sApekSapaNe vastunuM bhedapaNuM ja mAnavuM. evaMbhUta naya ' je vicAra-zabdathI phalita thato artha ghaTato hoya tyAre te ja . vastune te tarUpe svIkAre, bIjI vakhate nahi, e evaMbhUta naya che. samabhirUDha naye svIkArela eka paryAya zabdanA eka arthamAM paNa je daSTi kriyAkALa pUratuM ja arthatattva svIkAre che ane kriyAzanya kALamAM nahi, te evaM bhUta naya kahevAya che. teno vyutpatti arthaH ivaM- e prakAre mUta eTale thayeluM. eTale vastune vaturUpe mAnanAra A naya che. arthAta je padArtha pitAnA guNe karI saMpUrNa hoya ane - pitAnI kriyA karato hoya tene tevAM rUpamAM kahevo e A nayane mata che. dAkhalA tarIke parama aizvaryane anubhava karatI vakhate Ida, samartha hovAnA samaye zakra ane nagarano nAza karavAnA samaye puraMdara. te vastu pitAnuM kArya karatI hoya tyAre ja A naya tene vastu kahe che, nahi te te vastu kahetA nathI. strI sAthe pANIno ghaDe laI jatI hoya tyAre ja te ghaTa kahevAya, bIjA samaye A naya ghaTa - mAne nahi. TUMkANamAM jyAre kharekharuM kAma thatuM hoya tyAre tene lagatuM vizeSaNa ke vizeSanAma vAparavAnI e jAtanI mAnyatA evaMbhUta nayanI zreNimAM Ave che. nonA saMbaMdhamAM jANavAnuM ke pUrva pUrva na karatAM pachI pachIno naya sUma ane sUkSmatara hevAthI uttarottara nayanA viSayano AdhAra pUrva pUrva nayanA upara rahelo che. pAchaLanA cAre nAnuM mULa
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 59 paryAyaryArthika nayamAM che. nayeAmAM prathamanA traNa naya dravyAyArthika ane pachInA cAra nayane paryAyArthika naya kahevAya che. nayadRSTi, vicArazreNi ane sApekSa abhiprAya e badhA zabdone eka ja artha che. A pramANe vyavahAra naya ane nizcaya naya paNa mAnavAmAM Ave che. vyavahAra naya eTale sthUlagAmI ane upacArapradhAna, tyAre nizcaya naya eTale sUkSmagAmI ane tattvasparzI. vaLI zabdanaya ane ardhanaya paNa kahelAM che. jemAM arthanI vicAraNA pradhAnapaNe heAya te arthanaya ane jemAM zabdanuM prAdhAnya hoya te zabda naya. RjusUtra paryaMta pahelA cAra arthenaya che ane bAkInA traNa zabdanaya che. upara kahela daSTie sivAya bIjI paNa ghaNI dRSTie che. jIvananA e bhAga che: eka satya jovAne ane bIjo satya pacAvavAne. je bhAga mAtra satyane vicAra kare che athavA tattvane sparze che te jJAnadaSTi 'jJAnanaya' kahevAya che ane je bhAga tattvAnubhavane pacAvavAmAM ja pUrNatA lekhe che te kriyAdaSTi 'kriyAnaya' kahevAya che. upara varNavelA sAta naye| tattvavicAraka hAvAthI jJAnanayamAM Ave che ane te nayane AdhAre je satya zeAdhAyuM heAya te jIvanamAM mUrtimaMta karavAnI tarapheNa karanAra dASTa te kriyAdaSTi. kriyA eTale jIvanane satyamaya banAvavuM.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 2 pahelA adhyAyamAM sAta padArthono nA nirdeza karyo che. AgaLanA navA adhyAyamAM kramapUrvaka emane vize vicAra karavAno che tethI sauthI pahelAM A adhyAyamAM jIva padArthanuM tattva svarUpa batAvavA sAthe enA aneka bheda, prabheda Adi viSayonuM varNana cothA adhyAya sudhI kare che. jIvanA pAMca bhAvo, emanA bhede ane udAharaNe ____ aupazamikakSAyiko bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmikau ca / 1 / ..... dvinavASTAdazaikaviMzatitribhedA yathAkramam / 2 / samyaktvacAritre / 3 / .. jJAnadarzanadAnalAbhabhogopabhogavIryANi ca / 4 / jJAnAjJAnadazanadAnAdilabdhayazcatustritripaJcabhedAH yathAkrama samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca / 5 / . gatikapAliGgamithyAdarzanAjJAnAsaMyatAsiddhatvalezyAzcatuzcatustrye kaikaikaikapar3abhedAH / 6 / . jIvabhavyAbhavyatvAdIni ca / 7 / (1) aupazamika+kSAyiko+bhAvo+mizraH+ca+jIvasya+svatattvam AMdayika+ ... pariNAmiko+ca. (2) dvi+nava+aSTAdaza ekaviMzati+tribhedAH yathAkramam / :, (3) samyaktva+cAritre. .. (4) jJAna+darzana+dAna+lAbha+bhoga+upabhoga+vIryANi+ca . / par3amadAH / 6 /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 tatvArthasUtra-praznottara dIpikA (5) jJAna+ajJAna+darzana-dAna+Adi labdhayaH+catustri+tri+paMcabhedA:+ yathAkramama+samyakatva+cAritra+saMyama+asaMyamA:+ca (6) gati+kAya+liGga+mithyAdarzana+ajJAna+asaMyata+Asiddhatva lezyA:+ : .. catuztune+ekaekaeka+paDbhedA: (7) jIva+bhavya abhavyatva+AdIni+ca zabdArtha opazamika-yaupazabhiH kSayako-kSAyi bhAvAlA mizra-megA jIvasya-vanA . svatattvam-parnu 2135 ... audayika-gauyiH mAya pAriNAmiko-pAribhi: mAra nava-nava aSTAdaza-madAra ekaviMzati-mevIza - tribhedA---e meha yathAkramam ~ganu pramANe samyaktva-sabhyata - cAritre-yAtri jJAna-jJAna darzana---darzana dAna-~-hAna lAbha-sAsa - bhoga...loga, upabhoga-pabhoga vIryANi-vIryazastimA / jJAna-jJAna ... ajJAna-majAna dAnAdihAna vagaire . lavdhayaH-sami / . catuslipaMca-yA2, traNa, pAMya bhedAH-meha saMyamAsaMyamahezaviti . .. . - gati-~~-gati kapAya-upAya . . . . ... liGga-thAna. mithyAdarzana micyAirzana .... asaMyata-abhayata asiddhatva-siddhatva . . . . . leNyA:-zyAma catuzcatuH-yA2. yAra ....
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 62 sUtrArthaH (1) aupamika, kSAyika ane mitra (kSAyeApazamika) e traNa tathA auyika ane pAriAmika e che ema kula pAMca bhAve che te jIvanuM svarUpa che. (2) uparanA pAMca bhAveAnA anukrame khe, nava, aDhAra, ekavIsa ane traNa bheda thAya che. (3) samyaktva ane cAritra e banne aupanika che. (4) jJAna, darzana, dAna, lAbha, bhAga, upabhAga, vIrya tathA samyakRtva ane cAritra e nava kSAyika che. : ' / (5) cAra jJAna, traNa ajJAna, traNa darzana, dAnAdi pAMca labdhi. e, samyaktva-cAritra,-sarvavirati ane saMyamAsaMyama-dezavirati e aDhAra kSAyeApamika che. (6) cAra gatie, cAra kaSAya, traNa liMga-veda, eka mithyAdarzana, eka ajJAna, eka asaMyama, eka asiddhatva ane cha lesyA e ekavIsa. auyika che.. (7) jIvata, bhavyatva, ane abhavyatva e traNa tathA khIjA paNa pAriAmika bhAveA che. vizeSArtha-samajUtI prazna : AtmAnA svarUpanI bAbatamAM jaina darzananA anya darzanAnA saMbaMdhamAM ze matabheda che te batAveA. uttara: sAMkhya ane vedAMta daza na AtmAne phUTastha nitya mAnI emAM kAi jAtanuM piraNAma mAnatAM nathI. jJAna, sukhAdi pariNAmene te prakRtinAM ja mAne che. vaizeSika ane naiyAyika darzana jJAna Adine AtmAnA guNu mAne che kharAM, paNa tee AtmAne ekAMta nitya-apariNAmI mAne che. navIna mimAMsakeAnA mata vaizeSika ane naiyAyika jevA che. bauddha darzana pramANe AtmA ekAMta kSaNika
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ taravArthasUtra-praznottara dIpikA 63 " arthAta niranvaya pariNAmena pravAha mAtra che. " " jaina darzananuM kahevuM che ke prAkRtika-jaDa padArthomAM phUTastha - nityatA nathI, temaja ekAMta kSaNikatA paNa nathI, kintu pariNAmI nityatA che. te pramANe AtmA paNa pariNAmI nitya che. ethI ja - jJAna, sukha, duHkha Adi paryAye AtmAne ja samajavA joIe. praznaH niranvaya pariNAmono pravAha eTale zuM? * uttara: bhinnabhinna kSaNomAM sukhaduHkha, ochuMvatuM, bhinna viSayanuM - jJAna Adi je pariNAmo anubhavAya che te pariNAme mAtra mAnavAM . ane te badhAM vacce akhaMDa sUtrarUpa koI sthira tattva na hovuM te ja niraya pa raNAmano pravAha kahevAya che. praznaH phUTastha nitya eTale zuM? uttara: game teTalA hathoDAnA ghA paDe chatAM jema eraNa sthira '; rahe che, tema deza, kALa AdinA vividha pheraphAra thavA chatAM jemAM : jarA ye pheraphAra nathI thato e phUTastha nitya mAnavuM. ' prazna: pariNAma ni tA eTale zuM? ' ' , uttara: mULa vastu traNe kALamAM sthira rahyA chatAM deza, kALa Adi nimitta pramANe pheraphAra pAmyA kare te pariNAmI nityatA samajavI. ' ' prazna bhAva eTale zuM? - uttara : paryAyonI bhinnabhinna avasthAone bhAva kahevAya che. ' - praznaH AtmAnA paryAye adhikamAM adhika keTalA bhAvavALA hoI zake che te nAmavAra vigatathI samajA.. '" " uttara: AtmAnA paryAya adhikamAM adhika pAMca bhAvavALA thaI zake che. tenAM nAma: (1) aupathamika, (2) kSAyika, (3) kSApa* zamika, (4) audayika ane (5) pariNAmika. . " . ' ApazAmika : karmano upazamathI pedA thAya te bhAva aupazanika che. upazama eka prakAranI Atmazuddhi che. savAramAM nadIe
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 tavArthasUtra-praznottara dIpikA - jatAM jema pANI nirmaLa dekhAya che ane kacaro pANInI sapATItaLe beThelo dekhAya che tema karmarUpI kacare nIce besI javAthI AtmAnuM je ujavala pariNAma thAya che te upazama che. - " . " 'kSAyika: karmanA kSayathI je pedA thAya te kSAvika che. tethI AtmA parama vizuddha thAya che, kAraNa ke jaLamAMthI kacare taddana nAza thavAthI jaLa taddana nirmaLa thAya che tema AtmAmAMthI kamaLa jato rahevAthI AtmA parama vizuddha thAya che. .. - kSApazarmika kSaya ane upazamathI pedA thAya te kSApazamika che. lopazama eka prakAranI AtmAnI zuddhi che. A zuddhi karmanA udayamAM nahi Avela aMzanA upazamathI ane udayamAM Avela aMzanA kSayathI pragaTa thAya che. e vizuddhi jovAne lIdhe mAdaka zakti kAMIka nAza pAmavAthI ane kAMIka rahI javAthI kodarAnI vizuddhinI jema mizrita hoya che. audayikaH udayathI pedA thAya te audayika bhAva che. udaya eka prakAranI AtmAnI kaluSitatA che. jema mela maLavAthI pANImAM AvatI malinatAnI peThe karmanA vipAkanubhavathI (karmaparipakava thaye) utpanna thAya che. pariNAmika dravyanuM svAbhAvika svarUpa pariNamana, te pArimika bhAva kahevAya che. je phakta dravyanA astitvathI ja potAnI jAte ja utpanna thayA kare che te pariNamika bhAva kahevAya che. praznaH samasta mukta ane saMsArI jIvomAM keTalA ane kayA kayA bhAvo hoya che? . . - uttaraH samasta mukta jIvamAM phakta be bhAva hoya cheH (1) kSAyika ane (2) pArimika. saMsArI jemAM koI traNa bhAvavALA ane kaI cAra bhAvavALAo, ane kaI pAMca bhAvavALA hoya che. bAkI be bhAvavALuM temAM koI hotuM nathI. * * A praznaH vibhAvika ane svAbhAvika bhAvavALA kene kahevA?
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tatvArthasUtra-praznottara dIpikA .. uttaraH je paryAye audayika bhAvavALA hoya che te vaibhAvika 5ane bAkInA cAre bhAvavALA paryAyo svAbhAvika che. A prazna kSepazama kyA karmane thAya che? - uttaraH mAtra mohanIya karmano. A praznaH darzana mehanIya karmanA upazamathI ane cAritramohanIya - karmanA upazamathI anukrame zuM zuM pedA thAya che? - uttaraH darzana mohinIya karmanA upazamathI samyaktva pedA thAya che ane cAritra mohanIya karmanA upazamathI cAritra prakaTa thAya che. AthI samyatva ane cAritra e baMne paryAye aupazamika bhAva- ' " vALA samajavA joIe." - praznaH nava prakAranA kSAyika paryAye kahe. uttara: kevaLajJAnAvaraNanA kSayathI kevaLa jJAna, kevaLadarzanAvaraNathI kevaLa darzana, pacavidha aMtarayanA kSayathI dAna, lAbha, bhoga, upabhoga ane vIrya e pAMca labdhio, darzanamehanIya karmanA kSayathI . samyakatva ane cAritra mohinIya karmanA kSayathI cAritra prakaTa .. thAya che. mATe kevaLa jJAnAdi nava prakAranA paryAe kSAyika kahevAya che. praznaH sApazamika kayA paryAya che?' - uttara: matijJAnAvaraNu, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa ane mana paryAya jJAnAvaraNanA kSo pazamathI mati, mRta, avadhi ane manAya jJAna prakaTa thAya che. mithyAtvayukta. matijJAnAvaraNa, mRtajJAnAvaraNa, ane avadhijJAnAvaraNanA kSapazamathI mati ajJAna, "zruta ajJAna ane vibhaMga jJAna pragaTa thAya che. cakSudarzanAvaraNa azudarzanAvaraNa ane avadhi darzAvaraNanA kSapazamathI cakSudarzana, acakSudarzana ane avadhidarzana prakaTa thAya che. paMcavidha aMtarAyanA 'kSapazamathI dAna, lAbha Adi ukta pAMca labdhio prakaTa thAya che, - . anaMtAnubaMdhI catuSka tathA darzana mohanIyana pazamathI samyaktva : - na . - 6 :
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA prakaTa thAya che. ane apratyAkhyAnAvaraNIya kapAyanA kSayApazamathI dezavirati prakaTa thAya che, ane pratyAkhyAnAvaraNIya kaSAyanA kSayApazamathI sarvavirati cAritra prakaTa thAya che. mATe jJAna Adi uparanA aDhAra prakAranA paryAyA sAthe pamika che. praznaH audayika 21 paryAye kayA che? uttara: gatinAma karmanA udayanuM phaLa naraka, tiryaMca, manuSya ane deva e cAra gati che. kAya meAhanIya karmanA udayathI krAdha, mAna, mAyA ane leAbha e cAra kaSAya pedA thAya che. veda-meAhanIya karmanA udayathI strI-puruSa ane napuMsaka veda prApta thAya che. mithyAtva meAhanIyanA udayathI mithyAdarzana tattva viSe azraddA thAya che. ajJAnatAnAvaraNIya tathA darzanAvaraNIyanuM kuLa che. asaMyata viratine sarvathA abhAva, anaMtAnubaMdhI Adi bAra prakAranAM cAritra mehanIyanA udayanuM kaLa che. asiddhattva-zarIradhAraNa, vedanIya, Ayu, nAma ane geAtrakarmanA udayathI thAya che. kRSNa, nIla, kApAta, teja, padma ane zukala e cha prakAranI lesyAe kapAye dayaraMjita yeAgapravRtti ke yeAga-pariNAma, kaSAyanAM udyanuM athavA yeAgajanaka zarIranAma karmonA udayanuM phaLa che tethI ja gati Adi uparanA 21 paryAya. audayaka kahevAya che. . prazna: pAriNAmika bhAve kayA che? uttara : jIvatva (caitanya), bhavyatva (muktinI yAgyatA), abhavyatva (muktinI ayeAgyatA), e traNa bhAve svAbhAvika che, arthAt te karmanA udayathI upazamathI ke kSayathI ke kSayeApazamathI pedA thatA nathI, kintu anAdi siddha, AtmadravyanA astitvathI ja siddha che. tethI te pAriNAmika che. prazna: zuM pariNAmika bhAveA traNa ja che? uttaraH nahiM, bhInna paNa che.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 tatvArthasUtra-praznottara dIpikA { praznaH te kayA? : che. uttara: astitva, anyatva, kavi, bhaknatva, guNavatva, pradeza- vatva, asaMkhyAtapradezavatva, sarvagatatva, arUpatva Adi aneka che prazna: to pachI traNa ja kema gaNAvyA? uttaraH ahIM chavanuM svarUpa batAvavuM che ane te ene asAdhAraNa bhAvothI batAvI zakAya. mATe pathamika AdinI sAthe pariNAmikanA bhAvo evA ja batAvyA che ke je jIvanA asAdhAraNa che. atitva Adi bhAvo pariNAmika che kharuM, paraMtu te jIvanI mAphaka achavamAM paNa che tethI te jIvanA asAdhAraNa bhAva na ' kahevAya mATe ja ahIM emano nirdeza karyo nathI, temaja chevaTa je Adi zabda lakhyo che te e ja vastu sUcana karavA mATe che. - jIvanuM lakSaNa upayogo lakSaNam 185 3HkSaNam " zabdArtha . pam:--upaga kSaNamU-lasaNuM , - sUvA upayoga e jIvanuM lakSaNa che. ' '' vizeSArtha-samajutI : : AtmAne zuM kahe che? ' . . . uttara: AtmAne cetana paNa kahevAya che. te anAdi siddha - | (svataMtra) vya. che . prazna: tenuM jJAna zAthI thAya che? uttara: te arUpI hovAthI tenuM jJAna IndriyothI thatuM nathI, paraMtu vasaMvedana (AtmAnubhava) pratyakSa tathA anumAna AdithI kahI. zakAya che.. . . . . . ' '; prakSa: upayoga dvArA zuM thaI zake che? -
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthasUtra praznottara dIpikA uttara: jagata jaDa ane cetana padArthonuM mizraNa che. emAMthI jaDa ane cetanano vivekapUrvaka nizcaya kara hoya te te upayoga dvArA thaI zake che, kemake taratama bhAvathI upaga badhA AtmAomAM avazya maLI Ave che; jyAre jaDamAM te bilakula heto nathI. ' praznaH upayoga eTale zuM? . - uttara: upayoga eTale bodharUpa vyApora, 'prazna : AtmAmAM baMdhanI kriyA thAya che ane jaDamAM kema thatI nathI? * uttara: bedhanuM kAraNa cetanAzakti che. te jemAM hoya temAM be kriyA thaI zake che, bIjAmAM nahi. cetanAzakti AtmAmAM ja che, jemAM nahi. : prazna AtmA svataMtra dravya che, ethI emAM aneka guNa hovA joIe. te pachI upayogane ja lakSaNa kema kahyuM ? uttaraH sAce ja AtmAmAM anaMta guNaparyA che, paraMtu te A badhAmAM upaga ja mukhya che, kemake sva-paraprakAzarUpa hovAthI te upayoga ja pitAnuM tathA Itara paryAyonuM jJAna karAvI zake che, e A sivAya AtmA je kaMI asti-nAsti jANe che, 77-7 = kahe che, - sukhaduHkhane anubhava kare che te badhuM upacAgane lIdhe ja. ethI - upayoga e badhA paryAyomAM mukhya che. A A prazna zuM lakSaNa svarUpathI bhinna che . ' ' uttaraH nahi. ' ' prazna: to to pahelA pAMca bhAvone jIvanuM svarUpa kahyuM che ethI e paNa lakSaNa thayuM; to pachI bIjuM lakSaNa batAvavAnuM zuM prajana, uttara: samagra lakSyamAM traNe kALamAM maLI Ave e asAdhAraNuM ' dharma upaga ja che. ethI upayoga rUpe tenuM pRthapha kathana karyuM che, ane tadvArA evuM sUcita karyuM che ke aupazamika Adi bhAve jIvanuM svarUpa te che paraMtu te badhA AbhAomAM maLatA nathI, ane
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtra-praznottara dIpikA trikALavartI paNa nathI. trikALavartI ane badhA AtmAomAM prApta thAya evo eka chatvarUpa pariNAmika bhAva che, jene phalita arthe upayoga ja thAya che. ethI ene alaga karI lakSaNa rUpe kahyo che. - bIjA badhA bhAve kadAcika-kyAreka maLe evA ane kayAreka na maLe evA keTalAka lakSyAMzamAM ja rahenArA ane karmasApekSa hovAthI jIrvanA upalakSaNarUpa thaI zake che-lakSaNarUpa nahi. A praznaH upalakSaNa ane lakSaNamAM taphAvata zuM che? : uttaraH je pratyeke lakSamAM sarvAtmabhAve traNe kALamAM prApta thAya te . lakSaNa, jemake agnimAM uSNatva, ane je kaIka lakSyamAM hoya ane . keIkamAM nA hoya, kadAcita hoya ane kadAcita nA hoya ane vibhAvasiddha nA hoya te upalakSaNa. jemake agninuM upalANuM dhumADe. chevatvane choDIne bhAvonA bAvana bheda AtmAnA upa lakSaNarUpa ja che. - " praznaH upagalANa zuM sucita kare che? uttara:. AtmA lakSya-ya che ane upayoga lakSaNa jANavA upAya che: upayoganI vividhatA sadvividhau'STa ca caturbhedaH / 91 . (saddhiviSamada-jAme) . zabdArtha : . - prividha- be prakAra : -vaLI miSTa-ATha prakAranAM tumera-cAra prakAranA sUvAra te arthata upayoga be prakArano che tathA ATha A prakArano che ane cAra prakArano che.' : *, *
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 90 chapAI upara vividha - tattvArthasUtra-praznottara dIpikA vizeSA-samajUtI praznaH upayoganI vividhatA zAnA upara avalaMbita che? . uttara: te bAhya, AdhaMtara kAraNonA samUhanI vividhatA upara - avalaMbita che. praznaH bAhya sAmagrInI vividhatA kone avalaMbita che? uttara H vipayabheda, Idriya Adi sAdhanabheda, dezakALabheda ItyAdi vividhatA bAhya sAmagrInI che. ' prazna : Abhyatara sAmagrI kone avalaMbita che? uttaraH AvaraNanI tIvratA, maMdatAnuM tAratamya AMtarika sAmagrInI vividhatA che. praznaH upayoga rAzinA sAmAnya rUpathI keTalA vibhAga thaI * zake? ane te kayA kayA? - . ; - uttaraH tenA be vibhAga thaI zake che: (1) sAkara ane (2) - nirAkAra. . . . . . . . . . . . . praznaH vizeSarUpathI keTalA vibhAga thaI zake che? uttaraH vizeSarUpathI sAkAra upayoganA ATha ane nirAkAra upayoganA cAra vibhAga karavAmAM Ave che. - praznaH sAkAranA ATha bheda kaho. . . uttaraH matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryAyajJAna, kevaLa- jJAna, matijJAna, zrutajJAna ane vibhaga jJAna. * prazna: nirAkAra upayoganA bheda kaho. . uttara: cakSudarzana, cakSudarzana, avadhidarzana ane kevaLadarzana. A praznaH sAkAra ane nirAkArano zuM artha che? ? uttaraH je bodha grAhya vastune vizeSarUpe jANe te sAkAra upayoga ane. je bedha grAhya vastune sAmAnyarUpe jANe te nirAkAra upayoga
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtra-praznottara dIpikA - che. sAkArane "sAne athavA savikalpa bodha kahe che ane nirAkArane ' ' darzana athavA nirvikalpaka bedha kahe che. ' ' ' prazna uparanA bAra bhedomAMthI keTalA bheda pUrNa vikasita - cetanAnuM kArya che ane keTalA apUrNa vikasita cetanAzaktinuM karyuM che? . uttara kevaLajJAna ane kevaLadarzana e bane. pUrNa vikasita - cetanAnA vyApAra che ane bAkInA badhAM apUrNa vikasita cetanAnA 'vyApAra che. . : : : . praznaH vikAsanI apUrNatA vakhate apUrNatAnI vividhatAne lIdhe upayoganA be bheda saMbhave che, paraMtu vikAsanI pUrNatA vakhate upayogamAM bheda. kevI rIte saMbhave? " uttara H vikAsanI pUrNatAnA samaye paNa kevaLajJAna ane kevaLa darzanarUpathI je upayoganA bhedo manAya che tenuM kAraNa phakta grAhya viSayanI dvirUpatA che. arthAta pratyeka viSaya sAmAnya ane vizeSarUpe ubhaya svabhAva che, ethI ene jANato cetanAjanya vepAra paNa jJAnadarzanarUpathI be prakArano thAya che. : ' prazna sAkArenA ATha bhedamAM jJAna ane ajJAnamAM che. taphAvata che? - - uttara : bIje kAI nahi, phakta samyaphavA sahabhAva ane = , asahabhAvano taphAvata che. ' - prazna : to pachI bAkInAM be jJAnanAM pratipakSI ajJAna ane dazananAM pratipakSI adarzana kema nahi? ( uttara: manaH5ryAya ane kevaLa e be jJAna samyaktva sivAya thaI zakatAM nathI. AthI emanA pratipakSIne saMbhava nathI. darzanamAM " . kevaLadarzana samyaktva sivAya catuM nathI. paraMtu bAkInAM traNa darzane ' samyatvano abhAva hoya to paNuM thAya che, chatAM emanAM pratipakSI traNa adarzana ne kahevAnuM kAraNa e che ke darzana e mAtra sAmAnya
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavArthasUtra praznottara dIpikA bedha che ethI samyapha ane mithyAvInAM darzane vacce kAMI paNa bheda vyavahAramAM batAvI zakAtuM nathI. ' ' . prazna : darzananA cAra bhedanuM svarUpa samajAvo. uttaraH cakSudarzanaH je sAmAnya be netrajanya hoya te cakSudarzana che. ' - acakSadarzanaH netra sivAya bIjI koI paNa ikiya athavA " manathI thato sAmAnya bodha te acakSudarzana che. " : avadhidarzana avadhilabdhithI mUrta padArthono sAmAnya bodha te avadhidarzana che, . kevaLadarzanaH kevaLalabdhithI thato sAmAnya padArthono sAmAnya bodha te kevaLadarzana kahevAya che. - jIvarAzinA vibhAga ' larino gu . 20 * zabdArtha . - riLa-saMsArInA guil:-mukitanA suvArtha saMsArI ane mukta evA be vibhAga che (jIvarAzinA). ' vizeSArtha-samajAtI , prazna jIvanA keTalA bhede che ane te kayA kayA? . ' , ' uttara: jIvanA be bheda che: (1) saMsAraparyAyavALA ane (2) . saMsArarUpa paryAya vinAnA (muktinA). " praznaH saMsAra zI vastu che?. - uttara: dravyabaMdha ane bhAvadhi e ja saMsAra che, kamaMdaLano viziSTa saMbaMdha dravyabaMdha che ane rAgadveSa Adi. vAsanAone * saMbaMdha te bhAvabaMdha che.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ . tatvArthasUtra-praznottara dIpikA 73 saMsArI jIvanA bheda-prabheda' samanaskA'manaskAH / 11 / - saMkariznatAsthAvarAH 22 pRthivya'mbuvanaspatayaH sthAvarAH / 13 / tejovAyU dvIndriyAdayazca trasAH / 14 / (1) (vananAM :) (12) (saMpArijI+nnA+Avara:) (13) (pRthivI+nyu+vanautaHsthAvaran:) (14) (tena:vAmiphanniyAtrA :) ' zabadArtha temanaH:--manasahita gamana -manarahita sAri-saMsArInA trA -je hAle cAle te - yAMvarA-je sthira rahe te pRthivI-pRthvIkAya savuM-jalakAya vanaspataya-vanaspatikAya rAvara:-sthAvara tena-azakAya vAyu-vAyukAya che sUtrArtha (11) manayukta ane manarahita evA saMsArI jIva che , hoya che. (12) tevI ja rIte trasa ane sthAvara che. " (13) pRthvIkAya, jalakAya ane vanaspatikAya e traNa sthAvara che. (14) tejaHkAya, vAyukAya ane kiMikiya Adi trasa che. vizeSArtha-samajAtI .. prazna-saMsArI jIvanA keTalA vibhAga che ane te kayA kayA? uttaraH saMsArI jIvanA be vibhAga che : (1) manavALA ane mana vinAnA temaja tenA trasa ane sthAvara be vibhAga che. -
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 " taravArthasUtra-praznottara dIpikA *. praznaH mana kone kahe che? . . . uttaraH jenAthI vicAra karI zakAya evI AtmAnI zakti te mana che. ane e zakti vaDe vicAra karavAmAM sahAya thanAra eka prakAranAM sUkSma paramANuo paNa mana kahevAya che. paheluM bhAvamAM ane bIjuM dravyamana kahevAya che. ' prazna: trasava ane sthAvaratvano artha zo ? ' ' uttara : udezapUrvaka eka sthAnathI bIjA sthAna upara javAnI athavA hAlavAcAlavAnI zaktie traNava ane evI zakti na hovI te thAvaravuM. . praznaH je jIve manarahita gaNAyA che temane zuM dravya ke bhAva koI prakAranuM, mana hotuM nathI ? uttaraH phakta bhAvamana hoya che. - prazna tyAre te badhA ja manavALA thayA. pachI manavALA ane manarahita evA vibhAga kaI rIte? - uttara: dravyamAnI apekSAe. arthAt jema bahuM gharaDA mANasa lAkaDInA TekA sivAya cAlI zakato nathI-e rIte bhAvamana hovA chatAM paNa jIva dravyamana sivAya spaSTa vicAra karI zakato nathI; e . kAraNathI dravyamananI pradhAnatA mAnI enA bhAva ane abhAvanI apekSAe manavALA ane manarahita evA be vibhAga karyo che. praznaH bIjo vibhAga karavAno zuM evo te artha nathI ke badhA trasa samanaska ane badhA sthAvara amanaka ja che ? " -uttaraH nahi. trasamAM paNa keTalAka samanaska hoya che, badhA nahi; jyAre sthAvara te badhA amanaska ja che. " A praznaH sthAvaranA bheda kaho. . ' uttaraH pRthvIkAya, jalakAya ane vanaspatikAya evA traNa
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA prazna: trasanA bheda kahe. uttara : teja:kAya ane vAyukAya evA be bheda tathA dvIndriya, trIMndriya, cakSurindriya ane paMcendriya evA paNa cAra bhede che. prazna: trasa ane sthAvarane artha ze? 75 uttara: jene trasanAma karmanA udaya thaye| hoya arthAt je trAsa pAmavAthI gati karI zake te 'trasa' che ane jene sthAvaranAma karmane uddayuM thaye| hAya arthAt trAsa pAmavA chatAM je gati na ja karI zake te sthAvara che. praznaH trasanAma karmanA udayanI ane sthAvaranAma karmanA udayanI pichAna zI rIte thAya? uttara : duHkhane cheADI devAnI ane sukhane meLavavAnI pravRtti jyAM spaSTa dekhAya tyAM trasanAma karmaneA udaya samajave! ane jyAM e na dekhAya tyAM sthAvaranAma - karmanA udaya samajavA. prazna : zuM UMdriyAdika teja kAyika ane vAyukAyika jIva paNa uparanI pravRtti karatA spaSTa dekhAya che ke jenAthI temane trasa manAya? uttara: nahi, te pachI pRthvIkAyika AdinI mAphaka emane sthAvara prazna kema na kahyA uttara H ukta'lakSaNa pramANe te kharI rIte sthAvara ja che. ahIM hrIMdriyAdinI sAthe phakta gatinuM sAdazya joI emane trasa kahyA che. trasa e prakAranA che 'labdhitrasa' ane 'gatitrasa'. jemane trasanAma karmanA udaya thayA che te 'labdhitrasa' kahevAya che. e ja mukhya trasa che. jemake UMdriyathI laIne paMcendriya sudhInA jIvA sthAvaranAma karmanA udaya hAvA chatAM paNa trasanA sarakhI gati hAvAthI trasa kaMhevAya che. teja:kAyika ane vAyukAyika e kevaLa upacArathI ja trasa kahevAya che. f
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 tattvArthasUtra-praznAttara dIpikA have iMdriyAnI saMkhyA, emanA bheda-prabheda ane nAma kahe che paJcendriyANi |15| dvividhAni |16| nirvRttyupakaraNe dravyendriyam | 17| labdhyupayogau bhAvendriyam | 18 | upayogaH sparzAdiSu |19| sparzanarasanatrANacakSuH zrotrANi // 20 // (15) (paJca + indriyANi) (16) (dvi+vidhAni ) ( 17 ) ( nirRtti + upakaraNe+dravya + indriyam ) (18) (labdhi +upayogI+bhAva + indriyam ) (19) (upayoga:+sparzAdiSu) (20) (sparzana+rasana+ghrANa+ cakSuH+zrotrANi) zabdArtha paMca-pAM dvi meM nivRtti - nivRtti indriyANi driyA vidhAni - prA. upakaraNe---2542935 dravyaM dravya upayogaH-upayoga35 * iMdriyam-dhadriya zgaffag--24alle laudni eqsin-aydi (19211) rasana -- 7071: ghrANa - nAi.. cakSuH- akSu zrotrANi - ana sUtrAMrtha:, (15) dhandriyo pAtha che. prabhArI haiM. (16) te pratye (17) dravyendriya nirvRtti mane 542 che.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ = - - tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 77 (18) bhAvendriya labdhi ane upayogakSa che. . (19) upayoga sparzAdi viSamAM thAya che. (20) sparzane, rasana, dhrANu, cakSu ane zrotra e IndranAM nAma che. ' ' . . - vizeSArtha-samajAtI prazna ekendriya, be indriya Adi pAMca IndriovALA jIve kevA kahevAya che? . - uttara: jene eka Indriya hoya te ekendriya, be Indriya hoya . ti dvIndriya, A rIte trIndriya caturindriya ane paMcendriya evA pAMca IndriyavALA saMsArI jIva kahevAya che. - A prazna Indriya eTale zuM? uttaraH jenAthI jJAnane lAbha laI zakAya te Indriya che. prazna zuM pAMcathI adhika indriyo nathI hotI , - uttaraH nahi, jJAnendriya pAMca ja hoya che, jo ke sAMkhya Adi zAstromAM vApha, pANi, pAda, pAyu (gudA) ane upastha (liMga-jana nendriya)ne paNa indriyo kahI che, paraMtu te karmendri che. ahIM - phakta jJAnendriyone ja batAvI che je pAMcathI adhika nathI. * * * : prazna jJAnendriya ane karmendriya samajo. . - uttara : jenAthI mukhyatayA jIvanayAtrAne upayogI jJAna thaI zake te jJAnendriya ane jenAthI jIvanayAtrAne upayogI AhAra vihAra, nihAra Adi kriyAo thaI zake te karmendriya che. prazna: bendriya ane bhAvendriya zuM te samajAvo. * . - ke uttara pudgalamaya ja ikiya vyeyi ane Atmika pariNAmarUpa. iMdriya te bhAkiya che. prazna bendriya keTalA prakAranI che? - - uttaraH te nitkRti ane upakaraNarUpathI be prakAranI che. -
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 78 ' 1. tatvArthasUtra praznottara dIpikA - praznaH nivRtti Indriya eTale zuM? uttara : zarIra upara dekhAtI indriyanI AkRtio je pudgala dhonI viziSTa racanAo che te nivRtti Indriya che.' - praznaH upakaraNendriya eTale zuM? . uttaraH nirjhatti-indriyanI bahAra ane aMdaranI paugalika zakti ke jenA vinA nivRtti-indriya jJAna pedA karavA asamartha che te upakaraNendriya che. ' . ' ' ' praznaH bhAvendriya keTalA prakAranI che? uttara H te be prakAranI che. (1) labdhi ane (2) upayoga prazna: labdhi eTale zuM? ' ' uttaraH matijJAnAvaraNIya karma Adi kSayopazama je eka : prakAranuM Atmika pariNAma che, te labdhi-Indriya che. ! prazna: upayoga-indriya kone kahevI ? " ' uttaraH labdhi, nidghati ane upakaraNa e traNenA bhaLavAthI - je rUpa Adi viSayone sAmAnya ane vizeSa bodha thAya che te - upayoga-indriya che. upayoga-indriya matijJAna tathA cakSu, acakSu darzana AdirUpa che. . . . prazna: matijJAnarUpa upayoga kone jANI zake? , uttara: matijJAnarUpa upayogane bhAvendriya kahela che. te apI, amUrta padArthane jANI zakato nathI. rUpI padArthone jANe che khare, paraMtu tenA badhA guNaparyAyane jANI zakato nathI. phakta sparza, rasa, gaMdha, rUpa ane zabdaparyAne ja jANI zake che. - praznaH pratyeka indriyanA dravya tathA bhAvarUpathI balba ane dravya tathA bhAvanA paNa anukrame nirvatti ane upakaraNarUpa, tathA labdhi ane upayogarUpa be be bheda batAvyuM che; to have e kaho ke emano pratikrama kare che? " . ALS4 nA * * * : ' , ' . . ' ' , ' ' '
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznAttara dIpikA 79 uttara: labdhi-indriya hoya tyAre ja nivRttine saMbhava che. nivRtti sivAya upakaraNendriya hAtI nathI. arthAta, labdhi prApta thaye chate ja nivRtti, upakaraNa ane upayega heAI zake che. e ja rIte nivRtti prApta thaye te ja upakaraNa ane upayeAga tathA upakaraNa prApta thaye te ja upayAgane saMbhava che. sArAMza e che ke pUrva pUrva iMndriyA prApta thaye chate ja uttara uttara indriyA prApta thavAne saMbhava che; paraMtu evA niyama nathI ke uttara uttara indriyAnI prApti thaye chate ja pUrva pUrva indriye prApta thAya. prazna: pAMca indriyAnAM nAma kaheA. uttara H sparzendriya--tvacA, rasanendriyajIbha, dhrANendriya-nAka, cakSurindriya AMkha ane zrotrendriya-kAna. prazna H A pAMce indriye! keTalA prakAranI che? uttara : te labdhi, nivRtti, upakaraNa ane upayeAgarUpa cAra cAra prakAranI che. prazna: pUrNa ane apUrNa indriya kayAre kahevAya ? uttaraH A cAra cAra prakAranI samaSTi e-ja sparzanAdi eka eka pUrNa indriya che. e samaSTimAM jeTalI nyUnatA teTalI ja indriya- ' nI apUrNatA. praznaH upayega te jJAnavizeSa che ane te indriyAnuM mULa che. ene indriya kevI rIte kahI? C uttara H jo ke vAstavika rIte upayAga e labdhi, nivRtti ane upakaraNa e traNanI samaSTinuM kArya che, paraMtu ahIM upacArathI arthAta kAryane kAraNamAM AreApa karI ene paNa indriya kahI che. indriyAnAM jhecA-viSaye kahe che. sparzarasagandhavarNazabdAsteSAmarthAH |21| zrutamanindriyasya | 22/
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtra-praznottara dIpikA - (21) (9+za+Tu+a+ArA+sevAgnathI.) ' ' (22) (butamUnitricartha) ' zabdArtha - W--aDakavuM ' rasa-svAda AvI ja-vAsa AvavI, varga-rUpa - : raDyA -zabdo tevA-teonA 35tha -artha-reya mRtammu tajJAna niritrayam -manane viSaya che. " sUtrArthaH (21) sparza, rasa, gaMdha, varNa (35) ane zabda e pAMca rUpathI emanA arthAta pUrvokta pAMca indriyanA artha-ya che.. . (22) aniyimanane viSaya zruta che.. ' vizeSArtha-samajUtI A praznaH mUrta padArtha kone kahevAya? : uttaraH jemAM varNa, gaMdha, rasa ane sparza Adi hoya te mUrti che. prazna IndriyothI. kayA kayA padArtho jaNAya che ane kyA nahi? - uttara IndriyothI mUrta padArtha jANI zakAya che, emUrta nahi. prazna pAMca IndriyonA pAMca vighA kevA samajavA uttaraH pAMca Indriyono je pAMca viSayo batAvyA che te svataMtra alaga alaga vastu na samajatAM eka ja mUrta-paugalika dravyanA aMza samajavA joIe. . . . ' . prazna : te dAkhalo ApI samajAve che . ' , uttara: eka lADanuM daSTAMta che. tene bhinnabhinna prakAre pAMca - Indriye jANI zake che. AMgaLI sparza karI teno zata, upAdi, sparza batAvI zake che, jIbha cAkhIne tene khoTa, mIThe Adi rasa batAve che. nAka sUMghIne enI sugaMdha athavA durgadha batAvI zake che.' AMkha joIne enoM lAla, sapheda Adi raMga batAve che. ema paNa .* * . 1 '
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tavArthasUtra-praznottara dIpikA 81 | nathI ke eka ja lADumAM sparza, rasa, gaMdha Adi ukta pAMca viSaye nuM sthAna alaga alaga hoya, kintu te badhA enA badhA bhAgomAM ekasAthe rahe che, kemake te badhA eka ja dravyanA avibhAjya paryAya - che. emano vibhAga phakta buddhi dvArA karI zakAya che je indriyothiI thAya che. indriyanI zakti judI judI che; te game teTalI paTu hoya topaNa pitAnA grAhya viSaya sivAya anya viSayane jANavAmAM samartha thatI nathI. A kAraNathI pAMca indriyonA pAMce viSaya asaMkIrNa-pRthaka pRthaka che. A praznaH sparza Adi pAMca viSayo saccarita che to pachI koI vastumAM e pAMcenI upalabdhi kema dekhAtI nathI? dAkhalA tarIke - sUrya Adi prabhAnuM rUpa mAlUma paDe che, paraMtu sparza, rasa, gaMdha Adi kema nahi? tevI ja rIte puSpAdithI amizrita vAyuno sparza mAluma - pati hovA chatAM paNa rasa gaMdha Adi mAlUma paDatAM kema nathI? uttara: pratyeka bhautika dravyamAM sparza Adi uparanA badhA paryAya hoya che, paraMtu paryAya utkaTa hoya te te indriyagrAhya thAya che, te . . vinA thato nathI. TUMkANamAM A badhAne AdhAra mukhya tathA IndriyanI paTutAnA taratama bhAva upara nirbhara che. - prazna : mana saMbaMdhI hakIkata jaNAvo. : ' uttaraH mana e jJAnanuM sAdhana che, paraMtu bIjI IkinI mAphaka - . te bAhya sAdhana nathI paNa AMtarika sAdhana che. ethI tene aMtaHkaraNa = paNa kahe che. manano viSaya bAhya IndriyonI mAphaka paricita nathI. : vaLI Idriyo mUrta padArthane grahaNa kare che jyAre mana mUrti ane amane badhA padArthonuM aneka rUpe sAthe grahaNa kare che. - praznaH mananA viSayane zrata kaho to pachI manathI maMttijJAna na thAya?
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82. tattvArthasUtra-praznottara dIpikA uttaraH thAya; paraMtu mananI dvArA pahelavaheluM je sAmAnya rUpe. vastunuM grahaNa thAya che te matijJAna che ane enI pachI thanArI utavizeSatAvALI vicAradhArA te zrutajJAna che. tAtparyamAM kahevAnuM ke manojanya jJAnavyApAranI dhArAmAM prAthamika a5 aMza matijJAna : che ane pachIno adhika aMza mutajJAna che. pAMca indriyothI mukta atijJAna thAya che jyAre manathI mati ane zruta banne thAya che.' emAM paNa mati karatAM zruta ja pradhAna che. ethI ahIM manano | viSaya zrata kahyo che. ' ' . prazna: manane aniSkriya kema kahyuM? * uttara: te paNa jJAnanuM sAdhana havAthI Indriya che paraMtu rUpa Adi viSayomAM pravRtta thavA mATe tene netra Adi indriyone Azraya levo paDe che. A parAdhInatAnA kAraNe ene anindriya athavA noIndriya-ISad indriya jevuM kahyuM che. praznaH mananuM sthAna kayuM che? | uttara: te zarIranI aMdara sarvatra vartamAna che. te koI netra AdinI mAphaka zarIranA koI khAsa sthAnamAM rahetuM nathI. AthI ja , kahyuM che ke, catra vinatatra manaH AthI tene AkhA dehamAM mAnI zakAya che. '', IndrinA svAmI . ' vAvratAnAmerUM ra3 : kRmipipIlikAbhramaramanuSyAdInAmekaikavRddhAni / 24 / .. saMjJiH samara: ra6 : () (vAyu-atAna[+Am) , , (4) (mi vivarijA-prama+magegArInAgannAni)" (2) (saMkSi:+samanar) .
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA vAyuvAyukAya tum~~ekendriya pipIlikA - DIDI *:~ zabdArtha santAnAm------sudhInA vene ni~~~karamI bhramara - bhramara-bhamare ekaeka zina:---saMgI (manavALAM) 3 manudhyAti--manuSya vagere vR--iadhika samanA:~~~mana sahita hoya te sUtrArthaH (27) vAyukAya sudhInA jIvAne eka indriya hoya che. (24) kRmi, karamImAM, pipIlikA-kIDIo, bhramara ane manuSya vagerene kramekrame ekaeka indriya adhika hoya che. (25) saMnI manavALAM hoya che. vizeSArtha-samajUtI - prazna; nava nikAya kaheA. uttara : pRthvIkAya, jalakAya, vanaspatikAya, tejaHkAya ane vAyukAya e pAMca tathA cAra hrakriyAdi cAra maLI nava nikAya che, temAM vAyukAya sudhInA pAMca nikAyAne phakta eka indriya hAya che ane te paNa sparzana indriya. prazna: me indriya, tradriya Adi jIvA kayA kayA che te vigatathI samajAve. uttaraH kRmi Adi jIvAne me indriya vhAya cheH eka sparzana ane bIjI rasana. khaDI, keMthavA, mAMkaDa Adine ukta che ane dhrANa e traNa indriyA heAya che. bhamarA, mAkhI, vIMchI, macchara Adine ukta traNa tathA AMkha e cAra indriyA heAya che. manuSya, pazu, pakSI, deva tathA nArakane uparanI cAra ane kAna maLI pAMca indriye hAya che. praznaH A saMkhyA vyendriya, bhAvendriya ke ubhayanI samajavI?
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra praznottara dIpikA uttara: uparanI saMkhyA phakta dravyaIndriyanI samajavI joIe. keTalAkamAM dravya Indriya ochI hovA chatAM bhAvaIndriya to pAMce hoya che. ' . . . . prazna : to pachI kRmi Adi jaMtuo bhAvaIndriyanA baLathI joI athavA sAMbhaLI zake? uttaraH nahi; kevaLa bhAvaindriya kAma karavAmAM samartha nathI, ene kAma karavAmAM dravya indriyanI madadanI jarUra che. kRmi, kIDI Adi jaMtuone netra tathA kAna rUpa dravya Indriya na hovAthI jovA ke sAMbhaLavAnA kAmamAM asamartha che to teo potapotAnI jIvanayAtrAno to dravyaindriyanI paTutAnA baLathI nirvAha karI zake che. A praznaH mana kyA jIvone heya che? uttaraH pRthvIkAyathI caturindriya sudhInA ATha nikAne te mana hatuM ja nathI. paMcendriyane mana hoya che, paraMtu badhAne nahi. : paMcendriyanA cAra vage che. deva, nATaka, tiryaMca ane manuSya: AmAMthI pahelA be vargomAM to badhAMne mana hoya che ane pAchaLanA be vargomAM ) to phakta jeo garlotpanna hoya teone ja hoya che. saMmUchimane hatuM nathI. ekaMdara jotAM paMcendriyamAM deva, nAka ane garbhaja manuSya , tathA garbhaja tivecone ja. mana hoya che. ' pakSa: amukane mana che ane amukane nathI te jANavuM zI rIte ' uttara : saMjJA hoya athavA nA hoya te uparathI jANI - zakAya che. - prazna: "saMjJA to vRttine kahe che ane vRtti te jUnAdhipaNe badhAmAM ja dekhAya che, to pachI kRmi, kIDI Adi jaMtuomAM mana che ema kema kahI zakAya? . . uttaraH ahIM "saMjJAne artha sAdhAraNa vRtti nathI, paraMtu viziSTa vRtti evo che.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'tatvArthasUtra praznottara dIpikA 45 : - prazna : viziSTa vRtti eTale zuM? uttara : viziSTa vRtti eTale guNadoSanI vicAraNA; jenAthI hitanI prApti ane ahitano parihAra thaI zake che. te prazna : A viziSTa vRttine zAstramAM zuM kahe che? - uttara: tene saMpradhAraNa saMjJA kahe che, ane e saMjJA e ja mananuM kArya che. prazna : zuM kRmi, kIDI Adi jIvo ISTanI prApti ane aniSTane tyAga karavA prayatna nathI karatAM ? uttara: kare che, prazna : te pachI temanAmAM saMpradhAraNa saMjJA ane mane kema nathI mAnyuM! ' uttara : kRmi AdimAM paNa sUkSma mana hoya che tethI teo - ISTa tarapha pravRtti ane aniSTamAMthI nivRtti kare che, paraMtu A temanuM " kArya mAtra dehayAtrAne ja upayogI che tethI adhika nathI. atre te puSTa mananI vivakSA che jenAthI pUrvajanmanuM smaraNa suddhAM thaI zake, - ane eTalI vicAranI yogyatA hoya te ja saMpradhAraNa saMjJA kahevAya. " ane A manavALA deva, nAraka, garbhAja, manuSya ane tiryaMca ja hoya che. tethI temane samanaska kahelA che. : aMtarAla saMbaMdhI vizeSa mAhitI mATe yoga vagere pAMca ' bAbatenuM varNana vigrahagatau karmayogaH // 26 // anuni tiH 2chA avigrahA jIvasya / 281 vigrahavatI ca saMsAriNaH prAk catubhyaH / 291 ' isamayovijhaH rUA.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtrapraznottara dIpikA eka dvau vA'nAhArakaH / 311 ' (26) (vigraha tA :) .. (27) (majuni+tiH) (28) (vahIIvaca) (21) (vighaNuvatI-va-saMsArin:+) ' ' (rU.) (U+mA+vigha:) . (1) (kTivA+nAhyAva: zadArtha vihA-vigraha gatimAM karmacAra-karmayoga tranuM--pramANe - : , , ni-saraLa rekhA Mi. So 2 ta-gati vagra-vigraharahita nIvarca-jIvanI - vizvavatI-vigrahavALI saMsaLi:--saMsArIonI kA-pahelAM caturthya -cArathI " UsAtha-eka samaya vighaTTa-vigraha vinAnI --eka . vA-athavA . anAraanAhAraka AhAra vinAno) . sutrArthaH (ra6) vigraha gatimAM karmayoga-kAzmaNa yoga ja hoya che. (27) gati, zreNi-saraLa rekhA pramANe thAya che. . (28) jIvanI-melamAM jatA AtmAnI-gati vigraha rahita ja he che. . (ra9) saMsArI AtmAnI gati avigraha ane savigraha hoya che, " vigraha cArathI pahelAM sudhI arthAt traNa sudhI hoI zake che. ' ' (30) eka vigraha eka ja samayano hoya che. ' ' (31) eka athavA be samaya sudhI jIva anAhAraka rahe che,
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 87 vizeSArtha samajAtI prazna : pUrvajanma mAnanAra darzanA mATe aMtarAla gati saMbaMdhI keTalA prazno vicAravAnA rahe che ane te kayA kayA ? uttara: te mATe pAMca prazno vicAravAnA rahe che: (1) janmAMtara mATe athavA mepakSa mATe che tyAre arthAt aMtarAla gatinA samaye sthUla jIva kevI rIte prayatna kare che? (2) gatizIla padArtha gati kare che te kayA niyamathI ? (3) gati-kriyAnA keTalA prakAra che ane te kayA kayA ? jIva kaI kaI gati-kriyAnA adhikArI che? ra jyAre jIva gati kare zarIra na hovAthI (4) aMtarAla gatinuM jadhanya athavA utkRSTa kAlamAna keTaluM che? te kAlamAna kayA niyama upara avalaMzrita che? (5) aMtarAla gatinA samaye jIva AhAra grahaNa kare che ke nahi ? ane jo nathI karate te jadhanya athavA utkRSTa keTalA samaya sudhI ane anAhAraka sthitinuM kAlamAna kayA niyama upara avalaMbita che ? cega ' prazna : jaina dRSTie kramazaH A bAbata kevI rIte che te samajAve. uttara : aMtarAla gati e prakAranI cheH Rju ane vakra. jI tithI sthAnAMtare jatA jIte nave prayatna karavA paDate nathI, kemake, jyAre te pUrve zarIra cheDe che tyAre tene te pUrve zarIrajanya vega maLe che. tenAthI te khIjA prayatna sivAya- ja dhanuSyathI chUTelA khANanI mAphaka sidhA ja navA sthAna para pahoMcI jAya che. bIjI gati vakra-vAMkI hoya che. A gatithI janAra jIvane navA prayatna karavA paDe che, kemake pUrva zarIrajanya prayatna jIvane jyAMthI vaLavuM paDe che tyAM sudhI ja kAma kare che. vaLavAnuM sthAna AvatAM ja pUrva dehajanita prayatna maMda paDe che; mATe tyAMthI sUkSma zarIra ke je "
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 tattvArthasUtra praznottara dIpikA jIvanI sAthe. e samaye paNa hoya che tenAthI prayatna thAya che. e sUkSma zarIrajanya prayatna ja kAmaNayoga kahevAya che. e AzayathI.sUtramAM kahyuM che ke vigraha gatimAM kArmayoga ja che. gatine niyama gatizIla padArtha be ja prakAranA cheH jIva ane pugala. e bannemAM gati-kriyAnI zakti che, tethI teo nimitta bhaLatAM gatikriyAmAM pariNata thaI gati karavA lAge che. gatinA saMbaMdhamAM lakhavAnuM ke gatizIla padArthonI pratighAtaka-aTakAyata karanAra nimitta na hoya tyAre pUrva sthAnathI prayANa saraLa rekhAthI thAya che ane pratighAtake-aTakAyata karanAra nimitta hoya tyAre vakra rekhAthI thAya che. gatinA prakAra: gati Rju ane vakra (vAMkI) be prakAranI che, Rju gati e che ke jemAM pUrva sthAnathI navA sthAna tarapha jatAM saraLa rekhAne bhaMga na thAya arthAt eka paNa vAMka levo paDe nahi." vakra gati e che ke jemAM pUrva sthAnathI navA sthAna sudhI jatAM, saraLa rekhAno bhaMga thAya. arthAt ochAmAM ocho eka vAMka to " avazya levo paDe. jIvo saMsArI ane mokSanA--be prakAranA che. jeo mokSe janArA che, teo niyata sthAna para Rju gatithI jAya che, paraMtu saMsArI jIvana utpatti sthAna mATe koI niyama nathI. tene kyAre saraLa rekhAmAM paNa javAnuM hoya che tema kyAre vakra rekhAmAM paNa javAnuM hoya che, tene AdhAre tene pUrva karma upara che. Rju gatinuM bIjuM nAma IrSa gati che, kemake te dhanuSyanA vegathI prerAyelA bANanI gatinI mAphaka pUrva zarIrajanita vegathI mAtra sIdhI hoya che. vakra gatinAM pANimuktA, lAMgalikA, ane gomUtrikA evAM * traNa nAma che. jemAMthI eka vAra saraLa rekhAne bhaMga thAya te pANimuktA, - jemAM be vAra thAya te lAMgalikA ane jemAM traNa vAra thAya te gemUtrikA kahevAya che. jIvane adhikamAM aMpika traNa vAMka ja levAnA
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 89 hAya che. bAkI vakra gatimAM vAMkanI saMkhyAne kAI paNa niyama nathI. gatinuM kAlamAna aMtarAla gatinuM kAlamAna jadhanyathI eka samayanuM ane utkRSTa cAra samayanuM hoya che. jyAre Rju gati hoya tyAre eka ja samaya, jyAre vakra gati hoya tyAre be, traNa athavA cAra samaya samajavA. je vakra gatimAM eka vAMka hAya enuM kAlamAna e samayanuM, jemAM e heAya tenuM kAlamAna traNa samayanuM ane jemAM traNa heAya tenuM kAlamAna cAra samayanuM samajavuM. ahIM e samajavAnuM che ke Rju gatithI janmAntara karatA jIvane pUrva zarIra tyAgatI veLAe ja navIna AyuSya ane gati-karmanA udaya thaI jAya che. ane vakra gativALA jIvane pUrva AyuSya pUrNa thAya ke tarata ja navIna Ayu, gati ane AnupUrvI nAma karmane yathA saMbhava ya thaI jAya che, kAraNa ke prathama vakra sthAna sudhI ja pUrvabhavIya Ayu (AyuSya) vagere udaya rahe che. anAhAranuM kAlamAna: mucyamAna eTale mekSe janAra jIvane mATe aMtarAla gatimAM AhArane prazna ja nathI; kemake te sUkSma sthUla badhAM zarIrethI rahita che. paraMtu e prazna saMsArI jIva mATe che, A bAbatanA sArAMza e che ke jI gatimAM ane eka vigraha gatimAM AhAraka dazA ja rahe che ane iivagrahamAM tathA trivigraha gatimAM prathama ane carama e samayeAne cheADIne anukrame madhyavartI eka tathA e samaya paryaMta anAhAraka dazA rahe che. kAI koI sthaLe traNa samaya paNa anAhAraka dazA mAnavAmAM Ave che. te pAMca samayanI, cAra vigrahavALI gatinA saMbhavanI apekSAe samajavuM. praznaH aMtarAla gatimAM zarIrapeASaka AhArarUpe sthUla pudgaleAnA grahaNanA abhAva te samajAyeA, paraMtu e samaye karma-pudgalanuM grahaNa karAya che ke nahi ? uttara H karAya che.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA prazna : te kevI rIte karAya che? uttara : aMtarAla gatimAM paNa saMsArI jIvAne kArmaNa zarIra avazya heAya che. ethI e zarIrajanya-AtmapradezanuM kaMpana, jete kAmaNa yAga kahe che te paNa avazya hoya che ja. jyAre ceAga hAya che tyAre karma-pudgalanuM grahaNa paNa anivArya heAya che; kumake ceAga ja karma-vargaNAnA AkarSaNanuM kAraNa che. jema pANInI vRSTinA samaye phekeluM saMtapta khANu jalakaNAnuM grahaNa kare che ane temane zeAtuM cAlyuM jAya che, tevI ja rIte aMtarAla gatinA samaye kAmeNu yeAgathI caMcaLa jIva paNa karmavargAonuM grahaNa kare che ane emane peAtAnI sAthe meLavI laI ne sthAnAMtara kare che. 90 janma ane ceAninA bheda tathA emanA svAmI saMmUrchanagarbhopapAtA janma |32| sacittazIta saMvRtAH setarA mizrAzcaikazastadyonayaH 133| jarAkhaNDa potajAnAM garbhaH |34| nArakadevAnAmupapAtaH / 35 / zeSANAM saMmUrcchanam |36| (22) (saMmUjIna+rma+jIvavAtA:+lama) (23) (sacitta+zIta+saMvRtA:-settarA:-mitra:+2+ rA:-tat+yonaya:) (34) (narAyu+maja+potanAnAm+rma:) (31) (nArata+devAnAm+3pavAta:) (26) (sevALAma+samUrdhanam ) zabdArtha samUrtana-samRmi 35vAtA:-uSapAta sucitta-citta (jIvavALI) zarma-garbhapaNe utpanna thayela SK ynma tIta.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tatvArthasUtra-praznottara dIpikA saMgratA--8kAyalI sitA-pratipakSI : : tri-mizra purA-eka rIte * tata--te thonA-nio karAyuM-jarAyu -IDAM potAnAma-pitaja prANIo nAra-nArakI - hevAnAm -devanI . 3uguta-upapAta ravALAmuM-bAkInAnI : saMpUIna-saMmachima . . sUtrArtha (32) saMmi , garbha ane upapAta bhedathI traNa , prakAranA janma che. (33) sacitta, zIta, ane saMvRta e traNa tathA e traNanA - pratipakSabhUta, acitta, uNa ane vikRta tathA mizra arthAt sacittAcitta, zaNa ane saMvRta-vivRta ema kula nava enI janmanI enio che. ' , , '..' (34) jarAyuja, aMDaja ane pitaja prANIone garbhajanma hoya che. (35) nArake ane devane upapAta janma hoya che. (36) bAkInAM badhAM prANIone saMmUrNima janma hoya che. - vizeSArtha-samajAtI na praznaH janma-bheda viSe vivaraNa kare. - uttara : pUrva bhava samApta thatAM ja saMsArI jIva no bhava dhAraNa kare che. ethI ene janma levo paDe che paraMtu badhAMno janma ekasarakho hoto nathI. A praznaH janma eTale zuM ? ' , ' uttara pUrva bhavanuM sthUla zarIra choDyA pachI aMtarALa gatithI phakta kAmaNa zarIranI sAthe AvIne navIna bhavane yogya sthUla zarIrane mATe yogya pagalenuM pahelavahelAM grahaNa karavuM e janma che. ,
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tatvArthasUtra-praznottara dIpikA praznaH janmanA keTalA bheda che ane te kayA kayA? uttara : janmanA traNa bheda cheH (1) samRmi, (2) garbha ane upapAta. praznaH saMmUrNima janma eTale zuM? uttara: strI-puruSanA saMbaMdha sivAya ja utpatti-sthAnamAM sthita audarika pudgalene pahelavahelAM zarIrarUpamAM pariNata karavAM e ' saMmUchiMma janma che. prazna : garbhajanma eTale zuM? uttara : utpatti-sthAnamAM rahelAM zukra ane zoNitanAM pugalone pahelavahelAM zarIrane mATe grahaNa karavAM e garbhajanma che...' prazna: upapAta janma eTale zuM? uttara: strI-puruSanA saMbaMdha sivAya utpatti-sthAnamAM rahelAM vaikriya pugalone pahelavahelAM zarIrarUpamAM pariNata karavAM e upapAtajanma che. praznaH yoni eTale zuM? uttara : janmane mATe koI sthAna te joIe ja. je sthAnamAM pahelavahelAM skUla zarIrane mATe grahaNa karelAM pugala kArpaNa zarIranI sAthe tapelA loDhAmAM pANInI jema samAI jAya che te ni kahevAya che. prazna: yoninA keTalA prakAra che ane te kyA kayA? uttara : yoninA nava prakAra che sacita, zIta, saMskRta, acitta, uoNa, vivRta, sacittAcita, zItaoNa ane saMvRta-vivRta. " praznaH nava yonine vigatavAra samajAvo? : uttara : sacittaje, ni jIva-pradezothI adhiSThita-vyApta hoya te sacitta che. . acittaH je jIva-pradezathI adhiSThita nA hoya te acitta che. - "
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 93. mitra: je keTalAka bhAgamAM adhiSThita hoya ane keTalAka bhAgamAM adhiSThita nA heAya te mizra che. zItaH je utpatti-sthAnamAM zIta sparza heAya te zata che. uSNa : je utpatti-sthAnamAM uSNa sparza hAya te uSNa che. mizra: jene keTalAka bhAgamAM zIta tathA keTalAka bhAgamAM uSNa sparza hoya te mizra che. : saMvRta je utpattisthAna DhaMkAyaluM hoya athavA dabAyeluM hAya te saMvRta che. vidyuta je DhaMkAyaluM-mAyaluM nA hoya te vistRta che. : * mizra jene thADe! bhAga DhaMkAyo hoya ane gheADe! bhAga khullA hAya te mizra che. prazna : kaI kaI yenimAM kayA kayA jIva utpanna thAya che te kahe!? uttara : jIva ceni acitta mizra ane sacittAcitta nAraka, deva garbhuja, manuSya ane tiryaMca bAkInAM badhAMarthAta pAMcasthAvara, traNa vikalendriya ane agarbhaja, trividha, sacitta, acitta ane mizra paMcendriya, tiryaMca ane manuSya. garbhaja, manuSya ane tiryaMca tathA deva teja:kAyika, agnikAya bAkInA sarve arthAt cAra sthAvara traNa vikalendriya, agarbhUja, paMce ndriya,manuSya ane tiryaMca tathA nAraka nAraka, deva ane ekendriya garbhaja, manuSya ane tiryaMca mizra ane zitaSNu, uSNa trividha, zIta, uSNu ne zIte blu saMvRta mizra, saMvRtta, vidyuta
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA vidyuta praznaH ceAni ane janmamAM ze bheda che? 94 bAkInA sarva arthAt traNa vikalendriya, agarbhuja, paMcendriya, manuSya ane tiryaMca uttara: yAni AdhAra che, ane janma Adheya che arthAt sthUla zarIrane mATe yAgya pudgaleAnuM prAthamika grahaNa te janma; ane te janma je jagyA upara thAya che te ni. prazna: yAnie te ceArAzI lAkha kahI che te| pachI nava kema ? uttara : cArAzI lAkhanuM kathana che te vistAranI daSTie. pRthvIkAya AdimAM je je nikAyane varNa, gaMdha, rasa ane sparzanAM taratama bhAvavALAM jeTalAM jeTalAM utpattisthAne hoya teTalI teTalI ceAnie ceArAzI lAkhamAM te te nikAyanI gaNAya che. ahIM te ceArAzI lAkhanA sacittAdi rUpe saMkSepamAM vibhAga karI nava bheda batAvyA che. janmanA svAmIe prazna: keTalA prakAranA janma kalyA che ane te kayA kayA? uttara: pAMca prakAranA janma kahyA che. te jarAyuja, aMDaja, peAtaja, upapAtta ane saMmUmi. prazna : garbhajanma kAne hAya che? uttara: jarAyuja, aDaja ane peAtaja prANIene garbhajanma hAya chaeN. . prazna: upapAta janma keAne hAya che? uttaraH deva tathA nArakIone upapAta janma heAya che. prazna : saMmUiima janma kAne hAya che? uttara : khAkInA badhA arthAta pAMca sthAvara, traNa vikalaiMdriya, ane agarbhuja, paMcendriya, tiryaMca tathA manuSyane saMpUrNama janma hoya che. prazna : jarAyujathI kALu pedA thAya che?
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 95 uttara H manuSya, gAya, bheMsa, bakarI Adi jAtinA jIva jarAyujathI pedA thAya che. jarAyu eTale eka prakAranI jALa jevuM AvaraNa hAya che je mAMsa ane leAhIthI bhareluM hAya che ane jemAM pedA thanAruM baccuM lapeTAI raheluM hoya che. prazna : aMDaja eTale zuM ane temAMthI kayA chatra pedA thAya che? uttara : aMDaja eTale iMDAM. je iMDAMmAMthI pedA thAya te aMDaja che. jemake sApa, meAra, kIDIo, kabUtara Adi jAtinA jIve. prazna : pAtaja janmanAM kayAM kayAM prANIe hAya che? uttara H je kAI paNa prakAranA AvaraNathI viMTAyA vinA ja pedA thAya che te pAtaja che, jemake hAthI, sasaluM, nALiyeA, uMdara Adi jAtinA chaveA te khullA age pedA thAya che. prazna : upapAtathI keANa pedA thAya che? ane upapAta eTale zuM? uttara : devA ane nArImAM janmane mATe khAsa niyata sthAna hAya che te upapAta kahevAya che. devazayyAnA uparanA bhAga je divya vastrathI DhaMkAyoA rahe che te devAnuM upapAta kSetra che; kemake te te zarIrane mATe e uSapAta kSetramAM rahelAM vaikriya pudgalene grahaNa kare che. zarIranuM varNana: audArikavaikriyA'hAra kataijasakArmaNAni zarIrANi |37| paraM paraM sUkSmam |38| pradezato'saMkhyeyaguNaM prAk taijasAt |39| anantaguNe pare |80| atiSAte (4) anAdisambandhe ca 42 sarvasya / 4 /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ tadAdIni bhAjyAni yugapadekasyAcaturbhyaH / 44 / nirupabhogamantyam / 45/ garbhasammUrchana jamAdyam ||46 | vaikiyamopapAtikam |47| tattvArthasUtra-praznottara dIpikA labdhipratyayaM ca 148 zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhArakaM catudezapUrvadharasya ca |49| (37) (audArika+vaikiya+AhAraka+taijasa+kArmaNAni + zarIrANi) (38) ( paraM + paraM + sUkSmam ) ( 39 ) ( pradezataH + asaMkhyeyaguNam+ prAk + taijasAt ) (40) (anantaguNe + pare) ( 41 ) ( apratighAte) (42) (anAdi + sambandhe+ca) (43) (sarvasya ) (44) (tat+AdIni+bhAjyAni+yugapat+ekasya+AcaturbhyaH) (45) ( nirupabhogam + annyam ) (46) (garbha + saMmUrcchanajam + Adyam ) (47) ( vaikriyam + aupapAtikam ) (48) (labdhi + pratyayaM + ca). (49) (zubham + vizuddham+avyAdhAti+ca+AhArakam + caturdaza+ pUrvadharasya + eva ) audArika- gauhAriGa zarIra AhAraka--sAhAreDa zarIra kArmaNAni - arbha zarIra : paraMparaM-- pachIpachI zabdArtha vaikriya - vaiyi zarIra tejasa - tensa zarIra zarIrANi - zarIreza sUkSmam--sUkSmabha
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA, praTerAta: -pradezA vaDe prAtra--pUrvavartI amatanuM...anaMtagaNuAM pratighAta-pratiSThAta rahita sarveya.badhAe AvIni prathamanAM yuvat--ekIsAthe bhAvatukhyaH--cAra sudhI anya chelluM samUrttima--saMmUchima va vaiyit--vaikriya zarIra ruddhi-ladhi gumam zubha sanyAvAti bAdhA rahita caturvaMza----cauda va--e pramANe asaMvyayaHzuLa asaMkhyAtagaNuM tenasAt----tejasanAM re--pachInAM ja e pAMca prakAranAM zarIra che. - anAdri saMvande--manAdisaMbaMdhavALAM tat--te mAnyAni--vikalpe ca----eka (jIvane) nivamok----sukhadu:khanAM garma-gabhaLave sAyan--paheluM sauvavAti-u5pAta saMbaMdhI pratyayam----saMbaMdhI vizuddhak--vizuddha 97 anubhava rahita . AdArak--AhAraka zarIra pUrvadharazya-pUrvadharAnuM sUtrArtha: (37) audArika, vaikriya, AhAraka, vaijasa ane kAmaNu (28) uparanA pAMca prakArAmAM je zarIra pachInAM Ave che te, pUrva karatAM sukSma che. (39) taijasanAM pUrvavartI traNa zarIrA pUrvapUrvanAM karatAM uttarAttara zarIranA pradezeA-kaMdhe vaDe asaMkhyAtaguNa hoya che. (40) ane pachInAM be arthAt taijasa ane kAryaNuM zarIra pradeza vaDe anaMtaguNa hAya che. (41) tejasa ane kArmaNa banne zarIrA pratidhAta rahita che.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA (42) AtmAnI sAthe e anAdi saMbaMdhavALAM che. (43) ane badhA ya saMsArI jIvAne e hAya che. (44) ekIsAthe eka jIvane taijasa ane kArmathI laine cAra sudhI zarIra vikalpathI heAya che. (45) aMtima--kAryaNa zarIra ja upabhAga-sukhaduHkhAdinA 98 anubhava rahita che. (46) paheluM arthAt audArika zarIra saMmUmi janmathI ane garbhajanmathI ja paidA thAya che. (47) vakriya. zarIra upapAta janmathI pedA thAya che tathA te labdhithI paNa pedA thAya "che. : (48) AhAraka zarIra zubha-prazasta pudgaladraSyajanya vizuddhaniSpApakArI ane vyAdhAta--badhA rahita hoya che, tathA te cauda pUrvadhArI munine ja prApta thAya che. 1 vizeSA-samajUtI. zarIranA prakAra ane temanI vyAkhyA 1' praznaH dehadhArI jIvA anaMta che. emanAM zarIra paNa bhinnabhinna heAvAthI vyaktizaH anaMta che te pachI pAMca zarIra batAvavAnuM zuM prayeAjana? ; } uttara : kAryakAraNu AdinA sAdRzyanI daSTie saMkSepamAM tenA vibhAga karyAM che tethI pAMca zarIre batAvyAM che. + ! '' . prazna: tenAM nAma kaheA. uttara: audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa ane kAryaNu, prazna : zarIra zuM che? uttara : te jIvane kriyA karavAnuM sAdhana che. prazna : audArika zarIra kAne kahe?
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtra-praznottara dIpikA uttara: je zarIra bALI zakAya, ane jenuM chedanabhedana thaI zake tene audArika zarIra kahe che. 1 . * prazna : vaikriya zarIra kone kahe che ? uttara: je zarIra kyAreka nAnuM, kyAreka moTuM, kyAreka pAtaLuM, kyAreka jADuM, kyAreka eka, kyAre aneka ityAdi vividha rUponevikriyAne dhAraNa karI zake tene vaikriya zarIra kahe che. ' ' praznaH AhAraka zarIra eTale zuM? uttaraH je zarIra phakta caturdaza pUrvadhArI munithI ja racI ( zakAyuM che te AhAraka zarIra che. * prazna : tejasa zarIra kone kahe? - uttaraH je zarIra tejomaya hovAthI khAdhelA AhAra Adine pacAvavAmAM ane dItimAM kAraNabhUta thAya che te tejasa zarIra che. praznaH kAzmaNa zarIra kone kahe che? uttara: karmasamUha e ja kAmaNa zarIra che. . - sthUla ane sUkSmabhAva - prazna: te zarIre kevAM che? uttaraH pAMca zarIramAM sauthI adhika pUla (jADuM) audArika - zarIra che, vaikriya enAthI sUkSma che. AhAraka vikriyathI paNa sUkSma che. e rIte AhArakathI tejasa ane taijasathI kAzmaNa anukrame sUkSma, sUkamatara che.' praznaH skUla ane sUkSma artha zo ? uttaraH tenI racanAnI zithilatA ane saghanatA (gADhapaNuM) e ' che, parimANa nahi. prazna: temanI sUkSamatAne se kama che? * uttara : audArikathI vikriya sUkSma che, paraMtu te AhArathI che
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 tatvArthasUtra-praznottara dIpikA sthUla che. e rIte AhAraka Adi zarIra paNa pUrvapUrvanI apekSAe sUkSma ane uttara-uttaranI apekSAe pUla che. sArAMzamAM e che ke je je zarIranI racanA, bIjA zarIranI racanAthI zithila hoya che te tenAthI sthUla ane bIjuM tenAthI sUma. prazna: racanAnI zithilatAne ane saghanatAno AdhAra zenA upara che te dAkhalA sAthe samajAvo. . . uttara H teno AdhAra paulika pariNati upara che. pugalamAM aneka prakAranAM pariNAmo pAmavAnI zakti che ethI e parimANamAM DA hovA chatAM paNa jyAre zithilarUpamAM pariNata thAya che tyAre sthUla kahevAya che ane parimANamAM bahu hovA chatAM paNa jema jema gADha thatAM jAya che tema tema te sUkSma, sUkSmatara kahevAya che. jemake bhIMDe ane hAthIne dAMta e baMne barAbara parimANa(mApa)vALA laIne tapAso. bhIMDAnI racanA zithila che ane hAthIne dAMtanI racanA enAthI gADha che. ethI parimANa barAbara hovA chatAM paNa bhIMDAnI apekSAe dAMtanuM padgalika dravya adhika che. . ' sphaTa samaja: eka zera 3, eka zera lAkaDAne TukaDe ane eka zera lokhaMDano TukaDe laI tapAso. rU mApamAM adhika che, , pugalo lAkaDA karatAM kamI che. ane lAkaDA karatAM mApamAM rU. vadhu . chatAM zithila che. lAkaDuM lokhaMDathI mApamAM vadhu che ane pudagalo - temAM ochAM che (lokhaMDa karatAM). paraMtu lAkaDA karatAM lokhaMDa gADha che. arthAta rUmAM pudagalo eAchAM che ane mApa adhika che chatAM zithila che. lAkaDAnuM mApa rU karatAM ochuM che ane pugalo tenA karatAM vadhu che ane te rUthI vadhu gADha che. lokhaMDanuM mApa lAkaDA karatAM ochuM che. pudgalo, lAkaDA karatAM vadhu che ane tethI te baMne karatAM vadhu gADha che.. " . . . -projaka .
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA - 10 - AraMbhaka-upAdAna-dravyanuM parimANa - " prazna : zarIra zenAthI bane che? - uttaraH paramANupuMja e skaMdha kahevAya che, enAthI je zarIra bane che. praznaH zarIranA AraMbhaka dravyanA saMbaMdhamAM hakIkata ko. uttara : dArika zarIranA AraMbhaka skaMdhothI vaikriya zarIranA AraMbhaka kaMdhe asaMkhyAtaguNa che, arthAta audArika zarIranA * * AraMbhaka skaMdho anaMta paramANuonA banelA hoya che. ane vaikriya zarIranA AraMbhaka skaMdhe paNa anaMta paramANuonA banelA hoya che; chatAM paNa vaikriya. zarIranA skaMdhagata paramANuonI anaMta saMkhyA dArika zarIranA skaMdhagata paramANuonI anaMta saMkhyAthI asaMkhyAtaguNuM adhika hoya che.' e ja asaMkhyAtaguNI adhikatA vaikriya ane AhAraka, zarIranA kaMgata paramANuonI anaMta saMkhyAmAM samajavI joIe. AhArakanA skaMdhagata paramANuonI anaMta saMkhyAthI taijasanA sakaMdhagata paramANuonI anaMta saMkhyA anaMtaguNa hoya che. A rIte taijasathI. kAmaNanA skaMdhagata paramANu paNa anaMtaguNa adhika hoya che. A rIte jotAM spaSTa mAlUma paDe che ke pUrvapUrva zarIra karatAM uttarauttara zarIra nibiDa (sukSma), nibiDatara, ane nibiDatama banatuM jAya che. je sUkSma, sUkSmatara ane sUkSmatama kahevAya che. ' prazna : dArikana kaMdha anaMta paramANuvALA ane vaikriya AdinA paNa skaMdha anaMta paramANuvALA che te pachI e kaMdhamAM ochAvattApaNuM zI rIte samajavuM? .. . . uttaraH anaMta saMkhyA anaMta prakAranI che, ethI anaMtarUpe - samAnatA hovA chatAM paNa dArika AdinA aMdhathI vaikriya AdinA kaMdhenuM asaMkhyAtaguNa athavA anataguNa adhika hovuM asaMbhavita bhaMthI.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 tattvArthasUtra-praznottara dIpikA prazna: zarIranuM AraMbhika dravya kene kahevuM? .. uttara: paramANuothI banelA je kaMdhethI zarIranuM nirmANa thAya che te ja skaMdho zarIranuM AraMbhaka dravya che. praznaH zarIra banavA mATe skaMdha keTalA paramANuone banelo hovo joIe? uttara: te anaMta paramANuone banelo hovo joIe.' chellAM be zarIranA svabhAva, kALamaryAdA ane svAmI praznaH chellAM be zarIre kayAM che ane tenuM vivaraNuM kare? uttaraH chellAM be zarIra te taijasa ane kArmaNa- che. A baMne zarIre AkhA lekamAM kayAMya paNa pratighAta pAmatAM nathI; arthAta vaja jevI kaThina vastu paNa emane praveza karatAM rokI zakatI nathI. kemake te atyaMta sUkSma che. jo ke eka mUrta vastuno bIjI mUrta vastuthI pratighAta thate dekhAya che, tathApi A pratighAtano niyama skUla vastuomAM lAgu paDe che, sUkSmamAM nahiM. sUkSma vastu kyA vinAnI dareka sthAne praveza kare che, jema lehapiMDamAM agni. A prazna to pachI sUkSma rahevAthI vaikriya ane AhAraka paNa apratighAti che ema kahevuM joIe? uttaraH avazya. te paNa pratighAta vinA praveza karI zake che, paraMtu ahIM apratighAtano artha lokAMtapata-avyAhata-akhalita 'gati che. kriya ane AhAraka avyAhata gativALAM che, paraMtu tejasa ane kAzmaNanI mAphaka AkhA lekamAM avyAhata-akhalita gativALAM nathI. kintu lokanA khAsa bhAga-trasanADI-mAM avyAhata gativALAM che. prazna: tijasa ane kAmaNuM Adi zarIra saMbaMdha AtmAnI sAthe kevo che? - * . uttaraH tejasa ane karmaNane saMbaMdha AtmAnI sAthe pravAha rUpe anAdi che. pahelAMnAM traNa zarIrano saMbaMdha te nathI, kemake traNe
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 103 zarIre. amuka samaya pachI kAyama rahI zakatAM nathI. tethI audArika . Adi traNa zarIre kAdAMcika asthAyI saMbaMdhavALAM kahevAya che ane tejesa kAryaNa anAdi saMbaMdhavALAM che. . praznaH je jIvane temanI sAthe anAdi saMbaMdha che te pachI * | | temane abhAva kadi paNa na thavo joIe? ' - uttare: uparanAM baMne zarIre vyaktinI apekSAe nahi paraMtu pravAhanI apekSAe anAdi che; tethI temano paNa apacaya-upacaya thayA kare che. prazna karyo padArtha nAza pAmato nathI? - uttaraH je bhAvAtmaka padArtha vyaktirUpe anAdi heya te ja nAza nathI pAmato, jemake paramANu.' : A prazna badhA saMsArIo kayA kayA zarIrane dhAraNa kare che? 1 uttara taijasa ane kArmaNe zarIrane badhA saMsArIo dhAraNa kare che paraMtu dArika, vaikriya ane AhArakane nahi. prazna tejasa ane kArmaNanA ane bAkInAM audArika AdinA - svAmI keNa koNa hoI zake? " uttara taijasa ane kArmaNanA badhAM saMsArIo svAmI che jyAre . audArika Adi zarIranA keTalAka ja hAtha che. A praznaH tejasa ane karmaNanI vacce keTalo taphAvata che te samajA. - uttara kAzmaNa e badhAM ya zarIrenuM mULa che kemake te karma- svarUpa che, ane karma e ja sarva kAryonuM nimitta-kAraNa che. tevI ja rIte taijasa badhAMnuM kAraNa nathI. te saunI sAthe anAdi saMbaMdha rahIne bhuta-lIdhelA AhAranA pAcana AdimAM sahAyaka thAya che. ekasAthe labhya zarIranI jaghanya tathA utkRSTa saMkhyA: * praznaH pratyeka jIvane ochAmAM ochAM ane adhikamAM adhika zarIra keTalAM hoI zake? rasa ane ane A nA audAra a .
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . '' 104 tattvArthasUtra praznottara dIpikA uttaraH ekIsAthe eka saMsArI jIvane ochAmAM ochAM be ane adhikamAM adhika cAra sudhI zarIra hoI zake. pAMca kyAre paNa hotAM nathI. jyAre be hoya che tyAre tejasa ne kAmaNa hoya che, kAraNa ke ke e banne vAvata saMsArabhAvI-jIvane saMsAra hoya tyAM sudhI rahenArAM che. evI sthiti aMtarAla gatimAM ja prApta thAya che, kemake e samaye anya koI paNa zarIra hetuM nathI. jyAre traNa hoya che tyAre tejasa, kArmaNa ane dArika athavA taijasa, kAmaNa ane vaikriya hoya che. pahelo prakAra manuSya ane tiromAM ane bIjo prakAra devuM ane nAramAM janmakALathI laI maraNa pati hoya che. jyAre cAra hoya che tyAre tejasa, kAmaNa, dArika ane vaikriya - athavA to taijasa, kAmaNa, dArika ane AhAraka hoya che. pahelo vika9pa kriya labdhinA prayoganA samaye keTalAka manuSyo ane timAM maLI Ave che, jyAre bIjo vikalpa AhAraka labdhinA prayoganA samaye caturdaza-pUrvI munimAM ja hoya che. pAMca zarIra ekIsAthe koine paNa hotAM nathI, kemake vaikriya labdhi. ane AhAraka labdhine prayoga ekIsAthe saMbhava nathI. . . . te prazna ukta rIte traNa ke cAra zarIra jyAre hoya tyAre temanI A sAthe eka ja samayamAM eka jIvano saMbaMdha kevI rIte ghaTI zake? * uttara : jema eka ja pradIpano prakAza ekasAthe aneka - vastuo upara paDI zake che tema eka ja chavanA pradezanA aneka - zarIronI sAthe akhaMDapaNe saMbaMdha hoI zake che. . . prazna : zuM kaI vAra keAIne eka ja zarIra hotuM nathI? - uttara: bhA.. sAmAnya siddhAMta evo che ke taijasa ane kArpaNa zarIra e baMne zarIra. kayAre paNa alaga hotAM nathI, ethI ja koI eka zarIrane kayAre paNa saMbhava hato nathIparaMtu keTalAka AcAryone evo mata che ke tejasa zarIra kAzmaNanI mAphaka vAvata
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 105 saMsArabhAvI nathI, kintu te AhArakanI mAphaka labdhijanya che. e mata pramANe aMtarAla gatimAM phakta kArpaNu zarIra hAya che tethI e samaye eka ja zarIra hovAno saMbhava che. che labdhionA ekIsAthe prazna : vaikriya ane AhAraka e prayAga thatA nathI tenuM zuM kAraNa? uttara : vaikriya labdhinA prayoga samaye ane labdhithI zarIra banAvI lIdhA pachI niyamathI pramatta dazA hoya che, paraMtu AhArakanA viSayamAM ema nathI; kemake AhAraka labdhinA prayoga teA pramatta dazAmAM hoya che, paraMtu enAthI zarIra banAvI lIdhA pachI zubha adhyavasAyane saMbhava heAvAthI apramatta bhAva pedA thAya che, jethI uparanI ane labdhionA prayAga ekIsAthe thavA e viruddha che. sArAMza ke ekasAthe pAMce zarIra na hovAnuM kahyuM che te AvibhAvanI apekSAe, zaktirUpe te e pAMce hAI zake che kemake AhAraka labdhivALA munine vaikriya labdhinA paNa saMbhava che. prayAjana. prazna : zarIranuM prayAjana zuM? uttara : zarIranuM mukhya prayeAjana upabhAga che. pahelAM cAre zarIramAM te siddha thAya che; kukta aMtima kArpaNa zarIramAM te siddha thatAM nathI, mATe tene nirupabhAga-upabhAga rahita karyuM che. prazna H upabhAgane artha ze? uttara : kAna Adi iMdriyeAthI zubha-azubha zabda Adi viSayagrahaNa karI sukha-du:khanA anubhava karavA, hAthapaga Adi avayaveAthI dAna, hiMsA Adi zubha-azubha kriyA dvArA zubha-azubha karmarUpI baMdha karavA, adda karmanA zubha-azubha vipAkanA anubhava karavA, ane pavitra anuSThAna dvArA karmanI nirjarA-kSaya-karavI, e badhA upabhAga kahevAya che. .
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 tattvArthasUtra-praznottara dIpikA prazna : audArika, vaikriya ane AhAraka zarIra sendriya tathA sAvayava che, AthI ukta prakAranA upabhAga emanAthI siddhaM thaI zake; paratu taijasa zarIra sendriya paNa nathI ane sAvayava paNa nathI;" teA tenAthI ukta upabhAga heAvAnA saMbhava zI rIte hoI zake? uttara : jo ke tejasa zarIra sendriya paNa graMthI tema sAyava paNa nathI, tathApi ene upabhAga pAcana Adi evA kAryamAM thaI zake che jenAthI sukha-du:khanA anubhava AdirUpa upabhAga sid thAya che. tenuM anya kArya zApa ane anugraha paNa che. vaLI keTalIka vakhata tapasvIe tapasyAjanya khAsa labdhi prApta karI te labdhithI kupita thAya che tyAre sAmAne bALI nAkhe che ane prasanna thAya che tyAre sAmAne te zarIra dvArA zAMti arpe che. A rIte tejasa zarIrane zApa, anugraha AdimAM upabhAga thaI zakavAthI, sukhaduHkhane anubhava, zubhAzubha karmane baMdha Adi upabhAge enA manAyA che. mA 3 * praznaH tejasanI mAphaka kAmaNu zarIra che te tene paNa upabhAga AthI dhaTI zake, kemake te ja anya sarva zarIranuM mULa che. AthI kharuM jotAM anya zarIrAnA upabhAga kAryaNanA upabhAgeA mAnavA joie te pachI ene nirupabhAga kema kahyuM ? uttara : e rIte jotAM te kArya sApabhAga che ja. ahIM tene nirupabhAga kahevAnuM kAraNa eTaluM ja che ke khIjA zarIrAnI sahAya vinA te ekaluM upabhAgane sAdhI zakatuM nathI. AthI sAkSAta sAdhana tarIke audArika Adi cAra zarIra che. AthI te cAra zarIra se|pabhAga-upabhAga sahita kahevAya che ane paraparAthI sAdhana hAvAne lIdhe kArmaNane nirupabhAga kahevAmAM AvyuM che. janmasiddhatA ane kRtrimatA praznaH zarIranI janmasiddhatA ane kRtrimatAnI hakIkata kaheA.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ " tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 107 - uttara: tejasa ane kArmaNa e be ne janmasiddha paNa nathI , ane kRtrima paNa nathI. arthAta te janmanI pachI paNa thAya che, chatAM che anAdi saMbaMhi. audArika janmasiddha ja che, e garbha tathA saMmUchima e bane janmamAM pedA thAya che. tenA svAmI manuSya ane tiryaMca ja che. vaikriya zarIra janmasiddha ane kRtrima be prakAranuM che. je janmasiddha che te upapAta janma dvArA pedA thAya che, ane . e deva tathA nArakene ja hoya che. kRtrima vaikriyAnuM kAraNa labdhi - che. labdhi eka prakAranI tajanya zakti che, jene saMbhava keTalAka garbhaja manuSya ane timAM hoya che. AnA adhikArI garbhaja manuSyo tathA tiye ja hoI zake che. kRtrima vaikriyanI kAraNabhUta eka bIjA prakAranI paNa labdhi mAnavAmAM Ave che te tapijanya hoI janmathI ja maLe che. AvI labdhi keTalAka bAdara vAyukAyika jIvamAM ja mAnavAmAM Ave che. AthI e paNa labdhijanya kRtrima kriya zarIranA adhikArI che. AhAraka zarIra kRtrima ja che, che enuM kAraNa viziSTa labdhi ja che, je manuSya sivAya anya jAti- mAM hotI nathI, ane manuSyamAM paNa e viziSTa munine ja hoya che. * praznaH viziSTa muni kayA? . uttaraH caturdaza pUrvapADI. . - praznaH teo te labdhino prayoga kyAre ane zenA mATe kare che? * uttara : jyAre teone keAI sUkSma viSayamAM saMdeha hoya che tyAre saMdeha nivAraNane mATe teo tene upayoga kare che. ane te samaye te dvArA hAtha jeTaluM nAnuM zarIra banAve che-te zubha pugalothI " . 1 utpanna thayeluM hovAthI suMdara hoya che ane niravala hoya che. e atyaMta sUkSma hovAthI avyAdhAtI hoya che. AvA zarIra vaDe te savaMttanI pAse jaI saMdeha dUra kare che; pachI, e zarIra vIkharAI jAya che. A kArya phakata aMtarmuhUrtamAM thaI jAya che...
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 tattvArthasUtra-praznottara dIpikA prazna: bIjuM kaI zarIra labdhijanya nathI? ' . - uttara: nahi. prazna : zApa ane anugraha dvArA taijasane je upayoga batAvyo tethI te te labdhijanya spaSTa mAlUma paDe che, to bIjuM kaI zarIra labdhijanya nathI e kathana kevI rIte ghaTI zake ? ' uttara: ahIM laMbdhijanyane artha utpatti che, prayoga nahi. vaikriya ane AhArakanI jema taijasanI utpatti labdhithI nathI, paraMtu teno prayoga kyAreka labdhithI karI zakAya che. e AzayathI ahIM taijasane labdhijanya kRtrima kahyuM nathI. . liMga-veda vibhAgaH ramUchino napuMsAni thavA - je revAdAza. (10) (nArasa-mUni:+napuMsakani) (1) (navA) ' , ' zabdArtha. . ' nAra-nArako , " samUchana-saMbhUmi napurane napuMsaka, -nahi revaDa-deva ' , , : ' vizeSArtha-samajAtI prazna: liMga eTale zuM? uttara liMga cihnane kahe che. A prazna: liga keTalAM che ane te kayAM kayAM ?' uttara : liMga traNa cheH (1) puliga, (2) strIliMga ane (3). napuMsakaliMga . '
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ - taravArthasUtra-praznottara dIpikA - 109 prazna : liMganuM bIjuM zuM nAma che? uttaraH tene veda paNa kahevAya che . . . prazna : e traNa vedo dravya ane bhAvarUpe babbe prakAranA che te samajAvo.' . . uttara : dravya vedano artha uparanuM cihna che, ane bhAva vedano artha amuka abhilASA-IcchA che. ' /' dravya puSaveda eTale je cihathI puruSanI pichAna thAya che - te dravya puraSada che. bhAva puruSaveda eTale strInA saMsarga-sukhanI abhilASA e * bhAva puruda che. ' ' . . . . . ' 1. dravya strIveda eTale strIne pichAnavAnuM sAdhana dravya strIveda che. A bhAva strIveda eTale puruSanA saMsarga-sukhanI abhilASA * bhAva trIveda che. . . . dravya napuMsakaveda eTale jenAmAM kaMIka strInuM cihna ane kaMIka -- punuM cihna hoya te dravya napuMsakeda che. " : bhAva napuMsada eTale strIpuruSa bannenA sukhanI abhilASA , e bhAva napuMsakeda che. ' dravyaveda e paudgalika AkRtirUpe che, je nAmakarmanA udayanuM bhAvadaH eka prakArano manovikAra che je mohanIya karmano udayanuM phaLa che. . . . dravyaveda ane bhAvadanI vacce sAMdhya-sAdhana athavA piSyapiSakano saMbaMdha che. vibhAga . . . . . . prazna : kone napuMsakaveda hoya che ane kene to nathI ? . "
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 tattvArthasUtra-praznottara dIpikA uttara : nAraka ane saMmUrNima jIvAne napuMsakaveda hAya che. devene napuMsakaveda hete nathI. arthAt bAkInA e veda temanAmAM hoya che. bAkInA badhAne eTale ke manuSyA ane tiryaMcAne traNe veda hAi zake che. vikAranI taratamatA . prazna: vikAranI taratamatA samajAve. uttara: puSavedanA vikAra sauthI oche "sthAyI heAya che. strIvedanA vikAra enAthI vadhAre sthAyI ane napuMsakane vikAra strIvedanA vikArathI paNa adhika sthAyI hoya che. prazna: vikAranI taratamatA upamA dvArA samajAve. uttara : puruSavedane vikAra dhAsamAM saLagatA agni samAna che, je tenI viziSTa racanAne lIdhe jaladI pragaTa thatAM dekhAya che ane jaldI zAMta thatA paNa dekhAya che. strIvedanA vikAra aMgArAnI samAna che, je tenI viziSTa racanAne lIdhe jaldI pragaTa thato dekhAte nathI ane jaldI zAMta thatA paNa dekhAte nathI. napuMsakavedanA vikAra tapelI iMTanA jevA che, je bahu ja samaya pachI zAMta thAya che. strImAM maLa bhAva mukhya che ethI ene kaThera tattvanI apekSA rahe che. puruSamAM kaTheAra bhAva mukhya hAvAthI ene kAmaLa tattvanI apekSA rahe che, paraMtu napuMsakamAM banne bhAvenuM mizraNa hovAthI banne tattvAnI apekSA rahe che. ', AyuSyanA prakAra ane svAmI aupapAtikacaramadehottamapuruSA'saMkhyeyavarSAyuSo'napavartyAyuSaH / 52 / (12)(aupati+caramaTe.ttamapurA+saMdhyecavarSa +mAyuSa:+anavavRtti+mAyu :)
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 111 tattvArthasUtra-praznottara dIpikA . . . . zabdArtha : gauvati-upapAta janmavALA (nAraka ane deva) kArama -caramadehI * * - " 3ttamapu----uttama puruSa saMca-asaMkhyAta varSo-vavALA " vAyuAyuSya anAvatI anapavartanIyavALA - - AyuSa: _AyuSyavALA . . - - sUtrArtha (para) aupapAtika (nAraka ane deva) carama zarIrI uttama puruSa ane asaMkhyAta varSathI e anAvartanIya AyuSyavALA e ja hoya che. * * * - ' . ' ' vizeSArtha samajUtI prazna : AyuSyanA keTalA prakAra che ane te kyA kayA? te ane tene zo artha che te samajAvo. uttaraH AyuSyanA be prakAra che: (1) apavartanIya ane anapavartanIya. apavartanIyaje AyuSya baMdhanA samayanI sthiti pUrNa thayA pahelAM ja zIdhra bhogavI zakAya che te apavartanIya AyuSya che. ane vartanIya: ane je AyuSya baMdhakALanI sthiti pUrNa thayA pahelAM samApta thatuM nathI, te anAvartanIya AyuSya che. : praznaH apavartanIya ane anapavartanIya AyuSyane baMdha kenA upara AdhAra rAkhe che? ' uttara : te baMdhe svAbhAvika nathI, paraMtu te pariNAma(vicAra)nI tAratamyatA upara avalaMbita che. . . praznaH AyuSya kyAre baMdhAya che? 6. uttaraH bhAvI janmanA AyuSyanuM nirmANa vartamAna janmamAM thAya
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1123 tattvArthasUtra-prAttara dIpikA che. te samaye jo piraNAma maMda hoya te AyuSyano baMdha zithila thaI jAya che, tethI nimitta maLatAM baMdhakALanI kALamaryAdA ghaTI jAya che; enAthI UlaTuM te pariNAma tAtra hAya teA AyuSyanA baMdha gADha thAya che, tethI nimitta maLavA chatAM paNa aMdhakALanI maryAdA ghaTatI nathI, ane AyuSya paNa ekIsAthe bhegavAtuM nathI. tIvra pariNAmathI utpanna thayela gADha baMdhavALu AyuSya zastra, viSa AdinA prayoga thayA chatAM paNa pAtAnI niyata kALamaryAdA pahelAM pUrNa thatuM nathI, ane maMda pariNAmathI utpanna thayela zithila baMdhavALu AyuSya upara kahelA prayAga thatAM ja pAtAnI niyata kALabharyAdA samApta thayA pahelAM ja aMtarmuddatamAM ja bhAgavAI jAya che. AyuSyanA A zIghra bhAgane ja apavartanIya athavA aphALe mRtyu kahe che. ane niyata sthitivALA bhAgane anepavartanIya athavA kALamRtyu kahe che. { . prazna : pavanIya AyuSya kevuM hoya che? uttara : te sApakramI eTale upakrama sahitavALu hAya che. prazna : upakramane artha ze? uttara : 'tItra zastra, tIvra viSa, tIvra agni Adi je nimittothI akALa mRtyu thAya che. te nimittAnuM prApta thavuM te 'upakrama' che. praznaH anavartanIya AyuSya kevuM hAya che? uttara : te sAkramI ane nirupakramI banne prakAranuM che? adhikArI prazna: carama dehI ane uttama puruSa kANu gaNAya? uttara: te manuSya ja gaNI zakAya. praznaH caramadaMhI eTale zuM? : uttara: janmAMtara lIdhA vinA e ja zarIrathI meAkSa meLavanAra caramadehI kahevAya che.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtra-praznottara dIpikA 113 prazna : uttama puruSa kayA kahevAya che? " : uttaraH tIrthakara, cakravartI, vAsudeva, prativAsudeva Adi uttama puruSa kahevAya che. ' . = ' praznaH asaMkhyAta varSajIvI koNa che? uttare asaMkhyAta varSathI keTalAka manuSyo ane keTalAka tiryaMco ja hoya che. praznaH anapavartanIya AyuSyavALA koNa che? - uttara: papAtika (nAraka ane de) ane asaMkhyAta varSa jIvI nirupakrama-anAvartanIya AyuSyavALA ja hoya che. . praznaH carama dehI ane uttama puruSa kevA AyuSyavALA hoya che ? - uttaraH teo sopakrama eTale apavartanIya AyuSya ane nirupakrama eTale anapavartanIya AyuSyavALA hoya che. te sivAya bAkInA badhA manuSyo ane tiryaMca apavartanIya ane anapavartanIya AyuSyavALA hoya che. - praznaH niyata kALamaryAdAnI pahelAM AyuSyane bhoga thaI javAthI kRtanAza ane akRtAgama tathA niSphaLatAne doSa lAgaze? - uttara: nahi, kAraNa ke zIdhra bhogavI levAmAM uparano doSa AvatA nathI; kemake je kArya lAMbA kALa sudhI bhogavI zakAya che te ja ekasAthe bhogavI levAya che. eno koI paNa bhAga vipAkanubhava karyA vinA . . " chUTake nathI. AthI kRta karmane nAza ke baddha karmanI niSphaLatA prApta thatAM nathI. e ja rIte kamanusAra rIte AvanAra mRtyu paNa Ave che, ethI akRta karma-Agamanane deSa paNa Avato nathI. jema ghAsa nI gADhI gaMjImAM eka bAjue nAnI sarakhI ciNagArI mUkI " devAmAM Ave to te ciNagArI eka eka tRNane kramazaH bALatI bALatI te AkhI gaMjIne vilaMbathI bALI zake che. te ja ciNagArI ghAsanI zithila ane chUTIchavAI gaMjImAM cAre bAjuthI mUkavA
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114" tatvArthasUtra praznottara dIpikA mAM Ave to tene ekasAthe bALI nAkhe che. bIjuM daSTAMtaH samAna rUpe bhInAM thayelAM be kapaDAMmAMthI ekane vALIne ane bIjAne chUTuM karIne sUkavavAmAM Ave to vALeluM vilaMbathI ane chUTuM kareluM jaldIthI sukAI jaze. pANInuM parimANa ane zoSaNakriyA samAna havA chatAM paNa kapaDAnA saMkoca ane vistAranA kAraNathI ene sUkavavAmAM vilaMba ane zIvratAno pharaka paDe che. e ja rIte samAna parimANanA apavartanIya ane anapavartanIya AyuSyane bhogavavAmAM paNa phakta vilaMba ane zIvratAne ja taphAvata che, bIjo koI nahi. ethI kRtanA Adi doSo AvatA nathI. bIjo adhyAya samApta '
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... adhyAya 3. " bIjA adhyAyamAM gatinI apekSAe saMsArI jIvanA nAraka, - manuSya, tiryaMca ane deva e cAra prakAra kahyA che. sthAna, AyuSa . ane avagAhanA AdinuM varNana karI temanuM vizeSa svarUpa trIjA ane cothA adhyAyamAM batAvavAnuM che. trIjA adhyAyamAM nAraka, tiryaMca ane manuSyanuM varNana che ane cothAmAM devanuM varNana che. ...prathama nArItuM varNana re chaH - ratnazarkarAvAlukApaGkadhUmatamomahAtamaHprabhAbhUmayo ghanAmbuvAtAkAzapratiSThAH saptAdho'dhaH pRthutarAH / / .. tAsu narakAH / / . nityAzubhataralezyApariNAmadehavedanAvikriyAH / / parasparodIritaduHkhAH / / / saMkliSTAsurodIritaduHkhAzca prAk caturthyAH 15 // teSvekatrisaptadazasaptadazadvAvizatitrayastriMzatsAMgaropamAH sattvAnAM parA sthitiH / 6 / (1)(ratna+zarkarA+vAlukA+paGka+dhUma+tamaH+mahAtamaH+prabhA+bhUmayaH+ ghanAmbu+vAta+AkAza+pratiSThAH sapta+adhaHadhaH+pRthutarAH) (2)(tAsu+narakAH) (3) (nitya azubhatara- lezyA+pariNAma+deha+vedanA+vikriyA:) ..(4) (paraspara-udIrita+du:khA:) (5),(saMkliSTa+asura+udIrita+du:khA:+ca+prAka:+caturthyA:) (6) (teSu+eka+tri+sapta+daza+dvAviMzati+trayastriMzat+sAgaropamAH+ . sattvAnAm+parA+sthitiH)
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 tatvArthasUtra praznottara dIpikA - zabdArtha , ra-ratnaprabhA : rA-zarkarA prabhA vAsu-vAlukAprabhA va-pakaprabhA dhUma-dhUmaprabhA tama --tama.prabhA , mAtA:-mahAtamaprabhA : " mUmaya:- bhUmio . ghanIvuM-ghanAkhyuM vAta-vAta AkAza " pratiSThA-sthita che sa-sAta adha: -nIcenIcenI , pRthurA-vistAravALA , tAlu--temAM ' nAra:-nArakInA cho. nitya-hameza zumata-vadhAre azubha jerA-lezyAo " pariNAma-svabhAva -zarIra .vaidranA-vedanA (duHkha) . vimiyA-vikriyAvALAM ghara --ekabIjA , rIti-utpanna karelA , A TulA:-duHkhevALA -vaLI ' ' 'gA--pahelAM - ghaturthA-cothI bhUmithI tevuM-te nArakamAM ' -eka tri, satta, ra-traNa, sAta ane daza dvArvirAti-bAvIza - tracahniAtetrIza' . sAgaropama-sAgarepama karavAnAm -prANIonI ' vara-utkRSTa fthati-sthiti sUtrArtha : ratnaprabhA, zarkarA prabhA, vAlukAprabhA, piMka prabhA, dhUmaprabhA, tama prabhA ane mahAtamaHprabhA. e sAta bhUmio che; je "ghanAbu, vAta ane AkAza upara sthita che; ekabIjAnI nIce che; ane nIcenI, ekabIjAthI adhika vistAravALI che. " e bhUmimAM naraka che.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 117 te narka nitya-niraMtara azubhatara lesyA, pariNAma, deha, vedanA ane vikriyAvALAM che. tathA paraspara utpanna karelAM du:khavALAM hoya che. ane ceAthI bhUmithI pahelAM arthAt traNa bhUmie sudhI kliSTa asurA dvArA utpanna karelAM du:khavALAM pazu hoya che. e narakAmAM vartamAna prANIeAnI utkRSTa sthiti kramathI eka, traNa, sAta, daza, sattara, bAvIza ane tetrIsa sAgarApama pramANa che. leAkanA adheA, madhyama ane urdhva evA traNa bhAga che. nIcenA bhAga meru parvatanI samatala bhUminI nIce navase| yeAjananA UMDANa pachI gaNAya che, jenA AkAra UMdhA karelA zarAva-zakArA jevA che; arthAt nIcenIce vistIrNa che. samatalanI nIce navase yeAjana temaja tenI uparanA navaseA yeAjana arthAt kula aDhArase yeAjanane madhyama leka che, jene AkAra jhAlaranI peThe kharAqhara AyAmavikuMbha-laMbAi ane paheALAIvALA che. madhyama leAkanI uparane saMpUrNa loka Urdhva loka che, jene AkAra pakhAja jeve che. nArakAnA nivAsasthAnanI bhUmie narakabhUmi kahevAya che, je adhelAkamAM che. evI bhUmie sAta che. e sAte bhUmieM samazreNimAM na heAI ekabIjAthI nIce che. emanA AyAma-laMbAI ane vikaMla-paheALAI paraspara samAna nathI; parantu nIcenIcenI bhUminI - laMbAI-paheALAI adhika adhika che; arthAta pahelI bhUmithI bIjInI lakhAI-paheALAI adhika che; khIthI trInI. A rIte chaThThIthI sAtamI sudhInI laMbAI-pahoLAI adhika adhika samajavI joIe. ... A sAte bhUmie ekabIjAthI nIce che; parantu ekabIjAne aDIne rahelI nathI, arthAt ekabIjAnI vacamAM bahu ja meTuM aMtara che. A aMtaramAM dhaneAdhi, navAta, tanuvAta ane AkAza, kramathI nIce
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 , tattvArthasUtra-praznottara dIpikA nIce che. arthAta pahelI narakabhUminI nIce ghodadhi che, ghanodadhinI nice ghanavAta che, ghanavAtanI nIce tanuvAta ane tanuvAtanI nIce AkAza che. AkAzanI pachI bIjI narakabhUmi che. A bhUmi ane trIjI bhUminI vacamAM paNa ghanodha Adi e ja krama che; A rIte sAtamI bhUmi sudhI badhI bhUmionI nIce e kramathI ghanodadhi Adi vartamAna che. uparanI apekSAe nIcenA pRthvIpiMDa-bhUminI jADAI arthAta uparathI laI nIcenA tala sudhIne bhAga e che ocho che. jemake prathama bhUminI jADAI. eka lAkha eMzI hajAra cojana, bIjInI eka lAkha batrIsa hajAra, trIjanI eka lAkha aThThAvIza - 1 bhagavatIsUtramAM lokasthitinuM svarUpa samajAvatAM bahu spaSTa hakIkata nIce pramANe ApelI che? 1"Asa, sthAvarAdi prANIone AdhAre pRthvI che; pRthvInA AdhAre udAdhi che; udadhino AdhAra vAyu che ane vAyune AdhAra AkAza che. vAyune AdhAre udadhi ane tene AdhAre pRthvI rahI ja kema zake? A praznano khulAse nIce pramANe cheH kAI puruSa pavana bharIne cAmaDAnI masakane phulAve. pachI vAdharInI majabUta gAMThathI masakanuM moDhuM bAMdhI le. e ja rIte masakanA vacalA bhAgane paNa vAdharIthI bAMdhI le; ema thavAthI masakamAM bharelA pavananAM be vibhAga thaI jaze ane masakano AkAra DAkalA jevuM lAgaze. have masakanuM moDhuM ughADI upalA bhAgane pavana kADhI nAMkhe, ane te jagyAe pANI bharI de ane pAchuM masakanuM meTuM baMdha kare ane pachI vaccenuM - baMdhana cheDI nAkhe, to jaNAze ke je pANI masakanA upalA bhAgamAM bhareluM che te uparanA bhAgamAM ja raheze-vAyunI upara ja raheze-nIce nahi jAya. kAraNa ke 'uparanA bhAgamAM rahelA pANIne masakanI nIcenA bhAgamAM . rahelA pavanane AdhAra che. arthAt jema masakamAM pavanane AdhAre pANI upara ja rahe che, tema pRthvI vagere paNa pavanane AdhAre pratiSThita che." zataka 1, uddezaka, 6. * * * * * * . . . . .
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ tevArthasUtra-praznottara dIpikA 119 hajAra, cethInI ekalAkha vIsa hajAra, pAMcamInI eka lAkha aDhAra hajAra, chaThThInI eka lAkha soLa hajAra tathI sAtamInI jADAI eka . lAkha ATha hajAra yojana che. sAte bhUmionI nIce je sAta ghanodadhivalaya che, e badhAnI jADAI ekasarakhI che eTale ke vIsa vIsa hajAra ejananI che; ane je sAta ghanavAta tathA sAta tanuvAta valayo che emanI jADAI sAmAnyarUpathI asaMkhyAta yojanuM pramANa hovA chatAM paNa paraspara tulya nathI; arthAta prathama bhUminI nIcenA ghanavAtavalaya tathA tanuvAtavayanI asaMkhyAta yojana pramANa jADAIthI bIjI bhUminI nIcenA ghanavAtavalaya tathA tenuvAtavalayanI jADAI vizeSa che. e ja kramathI uttarauttarachaThThI bhUmine ghanavAta, tenuvAtavalathathI sAtamI bhUminA ghanavAta, tanuvAtavayanI jADAI " vizeSa vizeSa che. e rIte AkAzanuM paNa samajavuM.. - pahelI bhUmi ratnapradhAna hovAthI ratnaprabhA kahevAya che. e rIte zarkarA eTale ke kAMkarAnI bahulatAne lIdhe bIjI zarkarA prabhA, vAlukA eTale ke retInI mukhyatAne lIdhe trIjI vAlukAprabhA, paMka eTale ke - kAdavanI adhikatAthI cothI paMkaprabhA, dhUma eTale ke dhumADAnI adhikatAthI pAMcamI dhUmaprabhA, tamaH eTale ke aMdhArAnI vizeSatAthI chaThThI tama prabhA ane mahAtama eTale ghana aMdhakAranI pracuratAthI : sAtamI bhUmi mahAtama:prabhA kahevAya che. e sAtenAM nAma kramapUrvaka dharmo, vaMzA, zailA, aMjanA, viSTA, mAghavyA ane mAdhavI che. che , ratnaprabhA bhUminA traNa kAMDa-bhAga che. pahelo kharakAMDa ratnapracura che; je sauthI upara che. tenI jADAI 16 hajAra yojana pramANa che. enI nIcene bIjo kAMDa paMkabahula kAdavathI bhareluM che, jenI jADAI 84 hajAra yojana che. enI nIceno trIjo bhAga jalabahula-pANIthI bharelo che; jenI jADAI 80 hajAra yojana che. traNe kAMDenI jADAIne | saravALo karIe to eka lAkha eMzI hajAra jana thAya che. A '
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 tattvArthasUtra-praznAttara dIpikA : paDelI bhUminI jADAI thaI. bIjIthI laI sAtamI bhUmi sudhImAM Ave! vibhAga nathI; kemake emAM zarkarA, vAlukA Adi je je padArtho che te badhI jagyAe ekasarakhA che. ratnaprabhAnA prathama kAMDa khIjA upara ane bIjo kAMDa trIjA upara sthita che; trIjo kAMDa dhanedadhivalaya upara, nedhi banavAtavalaya upara; banavAta tanuvAtavalaya upara ane tanuvAta AkAza upara pratiSThita che; parantu AkAza keAInA upara sthita nathI, te AtmapratiSTita che; kemake AkAzanA svabhAva ja eve che ke jethI ene bIjA AdhAranI apekSA rahetI nathI. mIjI bhUminA AdhAra ene dhanedhivalaya che; te valaya peAtAnI nIcenA dhanavAtavalaya upara Azrita che; dhanavAta peAtAnI nIcenA tanuvAtane Azrita che; tanuvAta nIcenA AkAza upara pratiSThita che ane AkAza svAzrita che. e ja krama sAte bhUmie! sudhI dareka bhUmi ane enA dhaneAdhi Adi valayanI sthitinA saMbaMdhamAM samajI levA. uparauparanI bhUmithI nIcenIcenI bhUminuM bAhulya ochuM hovA chatAM paNa ene viSNubha AyAma adhikaadhika vadhatA ja jAya che, ethI enuM saMsthAna chatrAtichatranI samAna arthAt uttarAttara pRthuvistIrNa, pRthutara kahevAya che. [1] sAte bhUmienI jeTajeTalI jADAI pahelAM kahI che enI upara tathA nIcenA ekaeka hunnara yeAjana cheADI daI ne bAkInA madhya bhAgamAM narakAvAsa che, jemake ratnaprabhAnI eka lAkha ezI hajAra yeAjananI jADAImAMthI upara nIcenA ekaeka hajAra yeAjana cheDIne vacalA eka lAkha aThThotera hajAra yeAjana pramANa bhAgamAM naraka che. e ja krama sAte bhUmi sudhI samajI levA, narAnAM raurava, raudra, ghAtana, zAcana di azubha nAma che; jemane sAMbhaLatAM ja bhaya pedA thAya che. ratnaprabhAgata sImaMtaka nAmanA narakAvAsathI lai mahAtamaHprabhAgata apratiSThAnanAmaka narakAvAsa sudhInA badhA narakAvAsa vAnA charAnA
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ taravArthasUtra-praznottara dIpikA 121 ' jevAM taLavALAM che; paNa badhAnAM saMsthAna-AkAra ekasarakhA nathI. keTalAka gALa, keTalAka trikeNa, keTalAka catuSkoNa, keTalAka hAMllA jevA, keTalAka loDhAnA ghaDA jevA, e rIte bhinnabhinna prakAranA hoya che. prestara-pratara je mALavALA gharanA taLa samAna che, emanI saMkhyA A pramANe cheH ratnaprabhAmAM te prastara che ane zarkarAmabhAmAM - agiyAra. A prakAre dareka nIcenI bhUmimAM babbe ghaTADavAthI sAtamI mahAtamaprabhA bhUmimAM eka ja prastara che. e prastaramAM naraka che. na mUmamAM jAvAnI haMDyA : prathama bhUmimAM trIsa lAkha, bIjImAM pacIsa lAkha, trIjImAM paMdara lAkha, cothImAM dasa lAkha, - pAMcamImAM traNa lAkha, chaThThImAM pAMca ochA eka lAkha (99,995) ane sAtamI bhUmimAM phakta pAMca narakAvAsa che. - praznaH prastaromAM naraka che ema kahevAno zo artha? ' uttara : eka prastara ane bIjA prastaranI vacce je avakAza eTale ke aMtara che, emAM naraka nathI; kintu dareka prastaranI jADAI - je traNa traNa hajAra jananI mAnavAmAM Ave che, emAM e vividha A saMsthAnavALAM naraka che. praznaH naraka ane nArakane zo saMbaMdha ? . . . . uttara : nAraka e jIva che; ane naraka enA sthAnanuM nAma che. - naraka nAmanA sthAnanA saMbaMdhathI ja teo nAraka kahevAya che. [2] . . pahelI bhUmithI bIjI ane bIjathI trIjI e rIte sAtamI bhUmi sudhInAM naraka azubha, azubhatara ane azubhatama racanAvALAM - che. e prakAre e narakAmAM rahela nArakenI lezyA, pariNAma, deha, ' vedanA ane vikriyA paNa uttarottara adhika dhaka azubha che. ' racA : ratnaprabhAmAM kApata lesyA che; zarkarA prabhAmAM paNa kApita che; paraMtu te ratnaprabhAthI adhika tIvra saMkalezavALI che. " vAlukAprabhAmAM kApata ane nIla lesthA che; paMkaprabhAmAM nIla lesyA
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ azubha sa. 1NAme sAte be zabda Adi ane 122 tattvArthasUtra-praznottara dIpikA che; dhUmaprabhAmAM nIla ane kRNa lesyA che; tama.prabhAmAM kRSNa lezyA che ane mahAtama prabhAmAM kRNa lesyA che; paraMtu te tama prabhAthI - tIvratama che. . . . . . ' ' griNAma : varNa, gaMdha, rasa, sparza, zabda Adi aneka prakAranAM .. padgalika pariNAma sAte bhUmimAM uttarottara adhikaadhika : azubha hoya che. ' ' - zarIra: sAte bhUmionA nArakonAM zarIra azubhanAme karmanA . udayathI uttarottara Adhakaadhika azubha varNa, gaMdha, rasa, sparza, zabda ane saMsthAnavALAM tathA adhikaadhika azuci ane bIbhatsa che. vaijJA : sAte bhUmionA nArakonI vedanA uttarottara adhika tIvra hoya che. pahelI traNa bhUmiomAM uNu vedanA, cothImAM uNa . zIta, pAMcamImAM zItaLu, chaThThImAM zIta ane sAtamImAM zItatara vaktA hoya che. A uSNatAnI ane zItatAnI vedanA eTalI sakhata ' ' hoya che ke, e vedanAone bhogavanArA nArako je maryalokanI sakhata : garamI athavA sakhata zaradImAM AvI jAya to teo khUba ArAmathI UMghI zake. vikricA: emanI vikriyA paNa uttarottara adhika azubha heya." che. teo duHkhathI gabharAIne enAthI chUTavAne mATe prayatna kare che, paraMtu UlaTI ja sthiti prApta thAya che. sukhanuM sAdhana meLavavA jatAM emane duHkhamAM sAdhana ja maLI jAya che. teo vaikriyalabdhithI banAvavA jAya che zubha, paraMtu banI jAya che azubha. ' prazna leNyA Adi azubhatara bhAvane nitya kahyA eno zo artha? uttara : nityano artha niraMtara che. gati, jAti, zarIra ane. aMge pAMganAma karmanA udayathI narakagatimAM lesthA Adi bhAvo jIvana . paryata azubha ja banI rahe che; vacamAM eka paLane mATe kyAre paNa
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtra praznottara dIpikA . 123 aMtara paDatuM nathI, ane eka paLabhara zubha paNa thatA nathI. [3] te prathama te. narakamAM kSetraravabhAvathI ja zaradI-garamInuM bhayaMkara : te du:kha to hoya che ja; parantu bhUkha ane tarasanuM duHkha enAthI paNa vadhAre bhayaMkara hoya che. bhUkhanuM duHkha eTaluM adhika hoya che ke agninI mAphaka badhuM khAtAM paNa zAMti thatI nathI, UlaTuM bhUkhanI javAlA teja thatI jAya che. tarasanuM kaSTa eTaluM adhika che ke game che teTaluM pANI hoya te paNa enAthI tRpti thatI ja nathI. A duHkha te uparAMta vadhAre moTuM duHkha to emane parasparamAM vaira ane mArapITathI . thAya che. jema bilADI ane udara tathA sApa ane noLiyo janma- zatru che, temaja nAraka che paNa janmazatru che. AthI teo eka. bIjAne joIne kUtarAnI mAphaka paraspara laDe che, karaDe che ane gussAthI baLe che; AthI teo parasparajanita duHkhavALA kahevAya che. [4] - nArakonI traNa prakAranI vedanA manAya che; emAMthI kSetrasvabhAvajanya ane parasparajanya vedanAnuM varNana pAchaLa karyuM che. trIjI vedanA paramAdhArmikajanita che. pahelA be prakAranI vedanAo sAte bhUmiomAM sAdhAraNa che, paraMtu trIjA prakAranI vedanA phakata pahelI traNa bhUmimAM hoya che, kemake e bhUmimAM paramadhArmika che. paramAdhArmika eka prakAranA asura deva che, je ghaNuM ja krUra svabhAvavALA ane pAparata hoya che. emanI aMba, aMbarISa Adi paMdara jAtio che. te svabhAvathI eTalA nirdaya ane kutUhalI hoya che ke emane - bIjAone satAvavAmAM ja AnaMda maLe che, AthI teo nArakone : - aneka prakAranA prahArothI duHkhI karyA ja kare che. teo kUtarA, pADA ane mallonI mAphaka temane paraspara laDAve che, ane teone aMdara. . aMdara laDatA ke mArapITa karatA joIne teo bahu khuza thAya che. jo ke A paramadhAmika eka prakAranA deva che, ane teone bIjAM - paNa sukhanAM sAdhana che, te paNa pUrvajanmakRta tIvra doSanA kAraNathI
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 - tattvArthasUtra-praznottara dIpikA teo bIjAne satAvavAmAM ja prasanna rahe che nArako paNa bicArA. karmavaza azaraNa hoine AkhuM jIvana tIvra vedanAonA anubhavamAM ja vyatIta kare che. vedanA keTalI ye hoya paraMtu nArakane keAInuM zaraNa paNa nathI ane anapavartanIya-vacamAM ochuM nahi thanAra AyuSanAM kAraNathI temanuM jIvana paNa jaladI samApta thatuM nathI. [5] ' nAronI sthiti: dareka gatinA jIvonI sthiti-AyumaryAdA jadhanya ane utkRSTa be prakAranI batAvavAmAM AvI che. jenAthI ochuM na hoI zake te jaghanya ane jenAthI adhika na hoI zake te utkRSTa. A jagyAe nArakanI phakta utkRSTa sthitinuM varNana che. jaghanya sthiti AgaLa batAvavAmAM Avaze. pahelImAM eka sAgaropamanI, bIjImAM traNanI, trIjImAM sAtanI, cothImAM dasanI, pAMcamImAM sattaranI, chaThThImAM bAvIsanI ane sAtamImAM tetrIsa - sAgaropamanI utkRSTa sthiti che. ' - ahIM sudhI sAmAnya rIte alokanuM varNana pUruM thAya che. emAM be bAbato khAsa jANI levI joIeH- gati-Agati ane dIpa-samudra Adine saMbhava.. tti: asaMrI prANI marIne pahelI bhUmimAM utpanna thaI zake, che, AgaLa nahi; bhujaparisarSa pahelI be bhUmi sudhI, pakSI traNa bhUmi sudhI, siMha cAra bhUmi sudhI, uraga pAMca bhUmi sudhI, strI che ? bhUmi sudhI ane matsya tathA manuSya marIne sAta bhUmi sudhI jaI zake che. sArAMza ke tiryaMca ane manuSya ja naraka bhUmimAM pedA thaI zake che, deva ane nArika nahi; kAraNe ke emanAmAM evA vyavasAyane abhAva che. nAraka marIne pharI tarata ja naraka gatimAM pedA thato nathI, ane tarata ja devagatimAM paNa pedA thato nathI; e phakta tiryaMca ane manuSya gatimAM pedA thaI zake che. 1. juo a. 4, sa. 43-44 * '
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 125 mAtaH pahelI traNa bhUmionA nArake manuSya janma prApta je karI tIkarapada sudhI pahoMcI zake che; cAra bhUmionA nArake manuSyatva prApta karI nirvANa paNa prApta karI zake che; pAMca bhUmionAM nArako . manuSyagatimAM saMyamane lAbha karI zake che; cha bhUmiomAMthI nIkaLelA - nAke dezavirati ane sAta bhUmimAMthI nIkaLelA samyaphavano lAbha meLavI zake che. A TrIpa, samudra mArino haMmara: ratnaprabhAne cheDIne bAkInI che A bhUmimAM nathI dIpa, samudra, parvata, sarovara, ke nathI gAma, zahera . Adi nathI vRkSa latA Adi bAdara vanaspatikAya ke nathI ThIMdiyathI . laIne paceMdriya paryata tica; nathI manuSya ke nathI koI prakAranA deva. ratnaprabhA cheDIne ema kahevAnuM kAraNa e che ke enI uparano thaDe bhAge madhyaloka-tiryalokamAM saMmilita che, tethI e bhAgamAM . upara jaNAvelA dvIpa, samudra, grAma, nagara, vanaspati, tiye, manuSya che ane deva maLI Ave che. ratnaprabhA sivAyanI bAkInI cha bhUmimAM phakta nAraka ane keTalAka epriya jIvo hoya che. A sAmAnya - niyamane apavAda paNa che; kAraNa ke e bhUmimAM kyAreka koI - sthAna upara keTalAka manuSya, deva, ane paMcaeNkiya ticine paNa saMbhava che. manuSyano saMbhava to e apekSAe che ke kevalisamughAta keto manuSya salekavyApI hovAthI e bhUmiomAM paNa Atmapradeza phelAve che. A uparAMta vaikriyalabdhivALA manuSyo paNa e bhUmi sudhI pahoMce che. tie paNa e bhUmi sudhI pahoMce che, paraMtu te phakta vaikriyalabdhinI apekSAe ja mAnavAmAM Ave che. deve tyAM sudhI pahoMce che e | viSayamAM hakIkata A pramANe che. keTalAka devo kyAreka kyAreka pitAne pUrvajanmanA mitra nArakonI pAse emane duHkhamukta karavAnA uddezathI jAya che. e rIte janArA devo paNa phakta traNa bhUmio ' sudhI jaI zake che; AgaLa nahi. paramAdhArmika je eka prakAranA
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 / . tatvArthasUtra-praznottara dIpikA deva che, ane narakapAla kahevAya che, te to janmathI ja pahelI traNa bhUmimAM hoya che. bIjA devo janmathI phakta pahelI bhUmimAM ja hAya che. [1] . . . . . . . have madhyalekanuM varNana kare che. ' jambUdvIpalavaNAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH / / dviiivaSkambhAH pUrvapUrvaparikSepiNo vlyaakRtyH|8| tanmadhye merunAbhirvRtto yojanazatasahasraviSkambho jambUdvIpaH / 9 / tatra bharatahaimavataharivideharamyakahairaNyavatairAvatavarSAH kSetrANi / 10 / .. tadvibhAjinaH pUrvAparAyatA himavanmahAhimavani-. SadhanIlarukmizikhariNo varSadharaparvatAH / 11 / , : dvirdhAtakIkhaNDe. // 12 // . . . puSkarAdhaM ca / 13 / .. prAG mAnuSottarAn manuSyAH / 14 / . . AryA mlecchAzca / 15 // bharatairAvatavidehAH karmabhUmayo'nyatra devakurUttara- kurubhyaH / 16 / . . . nRsthitI, parApare tripalyopamAntarmuhUrte / 17 / - tiryagyonInAM ca / 18 / ... . . (7) (jambUdvIpa+lavaNAdayaH+zubhanAmAna: dvIpa+samudrAH) . (8) (dviHdviH+viSkambhAH +pUrvapUrva+parikSepiNa: valayAkRtayaH)" (9) (tat+madhye+meru+nAbhivRttaH+yojana+zata+sahasraviSkambhaH+jambUdvIpa:) ....
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtra-praznottara diipi| 127 (10) (tatra+bharata+haimavata+hari+videha ramyaka+hairaNyavata+airAvata+varSAH ... kSetrANi) . (11) (tat+vibhAjinaH+pUrvApara+AyatA+himavan+mahAhimavan+niSadha+nIla .. +rukmi+zikhariNaH+varSadhara+parvatAH) (12) (dviH+dhAtakIkhaNDe) : (13) (puSkarAdhai+ca) . .. (14) (prAGmAnuSotarAn+manuSyAH ) / (15) (AryA+mlecchAH +ca) . (16) (bharata+airAvata+videhAH+karmabhUmayaH+anyatra+devakuru+uttara+kurubhyaH) : (17) (+sthitI+parApare+tripalyopam+antarmuharte) (18). (tiryagyonInAm+ca) . zArtha jambudvIpa-mudrI5 vagere lavaNAdayaH-savaya vagaire zumanAmAna:-zubhanAbhavA dvIpa-dIyo ... samudrA:-samudrA dviHdviH-mAsamA . viSkaMbhAH-vyAsa-vistAravANA pUrvapUrva-pUrvapUrvane parikSepiNa:-veSTita 42vA valayAkRta-qsaya nevI tat-te madhye-madhyamAM meru-2 parvata nAbhirvRttaH-nAminI bhA gANa yojanayona zatasahasra-sAsa . viSkaMbha:-vilavANA jambudvIpa:- 5 tatra-tabhA . . . bharata-maratavarSa / haimavataH bhavatavarSa . . hari-rivarSa videha-viDavarSa .. ramyak 2bhyazvaSa hairaNyavata-29yavatavarSa .. airAvata- merAvatavarSa kSetrANi-kSetrI . . .
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 tatvArthasUtra-praznottara dIpikA tata-te - vimAnana--judA karatAM pUrvA--pUrvathI , parAyaNatA-pazcima laMbAyalA himavar-himavAnI mAvina-mahAhimavAna nivadha-niSadha, na nIla phavima-kamI rivarizakharI vara-varSadhara ' parvatA-parvato . . diH-bamaNuM dhAtIva__ghAtakI khaMDamAM purA-puSkarArdha dvIpamAM -vaLI prAdu-pUrvabhAga sudhI. mAnuSotAnuM mAnuSotaranAka manuSyA -manuSyo. ' mA -Arya parvatanA sTedachAda-myuccha '' marata-bharata - - devata-rAvata viA -videha : mUHkarmabhUmio catra--bAda karI deva -devaku uttara3khya --uttarakure kR-manuSyo', sthitI-be) sthiti gharA utkRSTa ane jaghanyathI tripalyopamu-traNa palyopamanI . atarmuhUrta--aMtarmuhUrta ticonInA- tinI vaLI ' ' yonionI | sUtrArthaH jaMbudvIpa vagere zubha nAmavALA dvIpa tathA lavaNa vagere zubha nAmavALA samudo che. ' ' ; te badhA dIpa ane samudra, valaya jevI AkRtivALA, pUrvapUrvane veSTita karavAvALA ane bamaNA bamaNAvikabha-vyAsa vistAravALA che. - e badhAnI vacamAM jaMbudvIpa che; je vRtta eTale ke goLa che, lAkha jana viSkrabhavALe che ane jenI madhyamAM meru parvata che. . emAM-jaMbUIpamAM bhAratavarSa, haimavatavarSa, videhavarSa, ramya varSa, hairaNyavatavarSa, airAvatavarSa e sAta kSetro che. e kSetrone judA karatAM
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtra-praznottara dIpikA . .'' 129 ane pUrvathI pazcima laMbAyelA evA himavAna, mahAhimavAna, niSadha, nIla, rukamI ane zikharI e cha varSadhara-vaMzadhara parvata che. dhAtakIkhaMDamAM parvata tathA kSetro jebUdIpathI bamaNAM che. puSkarArdhadvIpamAM paNa eTalo ja che. ke mAnuSyottara nAmaka parvatanA pUrvabhAga sudhI manuSya che. te Arya ane pleccha che. : devara ane uttarakuru bAda karI bharata, airAvata tathA videha e badhI karmabhUmio che. manuSyonI sthiti-AyuSya utkRSTa traNa papama sudhI ane jaghanya aMtarmurta pramANa hoya che. - tathA tiryaMconI sthiti paNa eTalI ja che. ' vizeSArtha-samajUtI . dIva ne samudra: madhyama lokanI AkRti jhAlaranI samAna kahevAya che; A ja hakIkata dvIpa-samudranA varNana dvArA spaSTa karI che. ' , madhyama lokamAM dvIpa ane samudra asaMkhyAta che. te kramathI dvIpanI pachI samudra ane samudranI pachI dIpa e rIte goThavAyelA che. e badhAnAM nAma zubha ja che. ahIM dIpa-samudranA viSayamAM vyAsa, racanA ane - AkRti e traNa bAbato batAvI che, jenAthI madhyama lekano AkAra . gAlUma paDe che.' ' thA: jaMbuddIpane pUrva-pazcima tathA uttara-dakSiNa vistAra lAkha lAkha yojana che. lavaNasamune vistAra enAthI bamaNuM che. dhAtakIkhaMDano lavaNasamudrathI bamaNo, kAlodadhino dhAtakIkhaMDathI bamaNe puSkaravaradIpa kAlodadhithI bamaNa, ane puSkaradadhisamudrane puSkaravArIpathI bamaNo vistAra che. A ja vistArane krama chevaTa sudhI samajavo joIe, arthAt chevaTanA dvIpa svayaMbhUramaNathI chevaTanA samudra svayaMbhUramaNano vistAra bamaNo che.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ zata. aA uta che. 130 - tattvArthasUtra-praznottara dIpikA - ravanA: dvapasamudronI syanA ghaMTInA paDa ane thALAnI samAna, che; arthAta jaMbudIpa lavaNasamudathI veSTita che, lavaNasamudra ghAtakI-, khaMDathI, dhAtakIkhaDa kAlodadhithI, kAlodadhi puSkaradvIpathI ane puSkavara puSkarodadhithI veSTita che. A ja krama svayaMbhUramaNa samuda. pata che. - yAti: jaMbudvIpa thALI jevo gALa che ane bIjA badhA dIpa-samudronI AkRti valayanA jevI eTale ke cUDInA jevI che. [7-8 saMvRkSa, punAM kSetra ane pravAsa parvatAra jaMbudvIpa e dvIpa che ke je sauthI prathama tathA badhA dvIpa-samudronI vacamAM che. arthAta, enAthI kaI dvIpa athavA samudra STita thayela nathI. jaMbudvIpane vistAra lAkha jana pramANa che. te goLa che; paraMtu lavaNAdikanI jema te cUDInA AkArano nathI, paNa kuMbhAranA cAkanI samAna che. enI vacamAM mera parvata che. meranuM varNana saMkSepamAM A pramANe che: menI UMcAI eka lAkha yojananI che, jemAM hajAra ejana jeTale bhAga jamInamAM arthAta adrazya che, navvANuM hajAra yojana pramANa bhAga jamInanI upara che. je hajAra yojana pramANa bhAga jamInamAM che, enI laMbAIpahoLAI dareka jagyAe daza hajAra yojana pramANa che; paraMtu bahAranA bhAgano uparano aMza jemAMthI cUlikA nIkaLe che, te hajAra hajAra yojana pramANe lAMbe pahoLo che. megna traNa kAMDa che. te traNe lokamAM avagAhita thaIne rahelo che ane cAra vanathI gherAyelo che. pahelo kAMDa hajAra yojana pramANa che je jamInamAM che, bIje tresaTha hajAra yojana ane trIje chatrIsa hajAra jana pramANa che. ' pahelA kAMDamAM zuddha pRthvI tathA kAMkarA Adi, bIjAmAM cAMdI, sphaTika Adi ane trIjAmAM sonuM adhika che. cAra vananAM nAma kramapUrvaka bhakazIla naMdana, saumanasa ane pAMDuka che. lAkha yojananI
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tatvArthasUtra-praznottara dIpikA 131 UMcAI pachI sauthI upara eka cUlikA-coTalI che je cALIsa yojana UMcI che, ane je mULamAM bAra yojaMna, vacamAM ATha yojana ane upara cAra yojana pramANu lAMbI-pahoLI che. ' ' jambudvIpamAM mukhyatayA sAta kSetro che. te vaMza", "varSa athavA - "vAstha" kahevAya che. temAM paheluM bharatuM che; te dakSiNa tarapha che. bharatanI uttare haimavata, haimavatanI uttare hari, harinI uttare videha, videhanI uttare ramya, ramakanI uttare hairaNyavata ane hairaNyavatanI uttare rAvata che. vyavahArasiddha dizAonA niyama pramANe meru parvata sAte kSetronA uttara bhAgamAM rahelo che. sAte kSetrone ekabIjAthI judAM pADavA mATe temanI vacamAM cha-parvato che; te "varSadhara kahevAya che. te baLa pUrvathI pazcima lAMbA che. bhArata ane haimavata kSetranI vacce himavAna parvata che, haimavata ane harivarSane judA pADanAra mahAhimavAnuM che, harivarSa ane videhane niSadha parvata judA pADe che, videha ane uccakavarSanI vacamAM nIla parvata che, ramyaka ane hairaNyavatane rUkamI parvata bhinna kare che, hiraNyavata ane arAvatane judA pADanAra zikharI parvata che. [8-11] '' dhAtaNUMka ane purAI : jIpanI apekSAe dhAtakI khaMDamAM meru, varSa ane varSadharanI saMkhyA bamaNI che; arthAta emAM be mera, cauda varSa ane bAra varSadhara che, paraMtu nAma eka sarakhAM ja che. tAtparya ke jaMbuddIpamAM AvelA mera, varSadhara ane varSanAM 1 dizAno niyama sUryanA hadayAsta upara avalaMbita che. sUryanI tarapha meTuM karI UbhA rahetAM DAbI bAjue uttara dizAmAM meru parvata che. bharata kSetramAM sUryAstanI je dizA che, te airAvatamAM sUryodayanI che. tethI tyAM paNa sUryodaya tarapha meTuM karatAM me uttara dizAmAM ja paDe che. A rIte bIjA kSetremAM paNa menuM uttaravartipaNe samajI levuM. -
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 tatvArthasUtra-praznottara dIpikA je nAma che, te ja dhAtakIkamAM AvelA mera AdinAM che. valayAkRti dhAtakIkhaMDanA pUrvArdha ane pazcimAddha evA be bhAga che. pUrvAddha ane pazcimAddhane vibhAga be parvatathI thaI jAya che, te dakSiNathI uttara phelAyelA che ane prakhyAkAra-bANanI samAna saraLa che. pratyeka bhAgamAM eka eka mera, sAta sAta varSa ane zuM che varSadhara che. sArAMza e che ke nadI, kSetra, parvata Adi je kAMI jaMbudvIpamAM che, te dhAtakIkhaMDamAM bamaNAM che. dhAtakIkhaMDane pUrvAddha ane pazcimArha rUpe vibhakta karatAM dakSiNathI uttare phelAyelA IzvAkAra -bANanA AkAranA be parvata che; tathA pUrva ane pazcimAddhamAM pUrvathI pazcima phelAyelA cha cha varSadhara parvata che. te badhA eka bAjue kAlodadhine sparza kare che ane bIjI bAjue lavaNe dadhine sparza kare che. pUrvAddha ane pazcimamAM rahelA cha cha varSadhone paiDAnI 2. nAbhimAM lAgelA ArAnI upamA ApavAmAM Ave, to e varSadharo nA kAraNe vibhakta thayelAM sAta bharata Adi kSetrane ArAnI vacamAM rahelA aMtaranI upamA ApavI joIe.' meru, varSa ane varSadharonI je saMkhyA dhAtakIkhaMDamAM che, te ja puSkaradhvaMdvIpamAM che. eTale ke emAM paNa be meru, cauda varSa tathA bAra varSadhara che. te bANakAra parvatothI vibhakta thayelA pUrvAddha ane pazcimArdamAM rahelA che. A rIte saravALe karatAM aDhI dIpamAM kula . pAMca meru, trIza varSadhara, pAMtrIsa kSetre pAMca devamuru, pAMca uttara kuru, pAMca mahAvidehanI ekasa sATha vijaya ane pAMca bharata temaja pAMca rAvatanA baso paMcAvana "Adeza che. aMtarIpa phakta lavaNa" samudramAM hovAthI kaMpanI che. puSkaradvIpamAM eka "mAnuSottara" nAmano - parvata che, te enI ThIkaThIka madhyamAM zaheranA killAnI jema geLAkAra bhe che ane manuSyane ghere che. jaMbuddIpa, dhAtakIkhaMDa ane arthe puSkaradvIpa e aDhI dvIpa tathA lavaNa ane kAlodadhi e be samudra } : c.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavArthasUtra-praznottara dIpikA 133 che eTale ja bhAga "manuSyaloka' kahevAya che. ukta bhAganuM nAma manuSya loka ane ukta parvatanuM nAma mAnuSottara eTalA mATe paDayuM che ke, - enI bahAra koI manuSya janma leto nathI ane koI marato nathI. "phakta vidyAsaMpanna muni athavA vaikriyalabdhidhArI keAI manuSya aDhI : ' dIpanI bahAra jaI zake che, paraMtu emAM paNa janma, maraNa mAnuSa saranI aMdara ja thAya che. [12-13] . . manuSyanAtinuM cittikSetra ane prazna : mAnuSettaranI pUrve je aDhI dIpa ane be samudra kahyA che, emAM mANasanI sthiti che. paraMtu eno e artha nathI ke te dareka jagyAe che. ene bhAvArtha e che ke janmathI to manuSyajAtinuM sthAna phakta ahIdvIpanI aMdara helAM je pAMtrIsa kSetro ane chappana aMtaradIpa kahyAM che emAM che; paratu saMharaNa, vidyA athavA labdhinA nimittathI manuSya aDhIdIpanA tathA be samudranA koI paNa bhAgamAM dekhAya che. eTaluM ja nahi paNa meruparvatanI cUlikA-coTalI upara paNa te ukata nimittathI rahI - zake che. ema hovA chatAM paNa teo bhAratIya che, teo haimavatIya ' che ityAdi vyavahAra temanA kSetranA saMbaMdhathI ane teo jebUdvIpIya che, teo dhAtakIkhaMDIya che ityAdi vyavahAra temanA dvIpanA saMbaMdhathI samajavuM joIe. [14] manuSyajAtinA mukhyapaNe be bhAga che: "Arya" ane "sveche. nimittabhedathI cha prakAranA Arya mAnavAmAM Ave che. jemake, kSetrathI, jAtithI, kulathI, karmathI, zilpathI ane bhASAthI. kSetraArya te che je paMdara karmabhUmimAM ane emAM e paNuM Arya dezamAM - 1 pAMca bharata ane pAMca avatamAM sADI pacIsa sADI pacIsa Aryadeza ' gaNAvyA che. A rIte e base paMcAvana Aryadeza ane pAMca videhanI ekase .: sATha cakravartI vijaya je Adeza che, temane choDIne bAkInA paMdara karmabhUmi ' , enA bhAga AcaMdezarUpe mAnavAmAM AvatA nathI.'
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 - tattvArthasUtra-praznottara dIpikA pedA thAya che. je IkvAku, videha, hari, jJAti, kura, ugra, Adi vizemAM pedA thAya che, te jAtiArya' kahevAya che. kulakara, cakravartI, baLadeva, vAsudeva, ane bIjA paNa je vizuddha kuLavALA che, te "kuLaArya che. yajana, yAjana, paThana, pAThana, kRSi, lipi, vANijya AdithI AjIvikA karanArA karmaArya che. vaNakara, hajAma, kuMbhAra Adi je alpa AraMbhavALA ane aniMdya AjIvikAthI jIve che, te zilpaArya che. je ziSTapuruSamAnya bhASAmAM sugama rIte bolavA Adino vyavahAra kare che, te "bhASAArya che. e ja prakAranA AryothI UlaTAM lakSaNavALA badhA mahecchare che. jemake, zaka, yavana, kaMboja, zabara, puliMda, Adi. chapana aMtaradvIpamAM rahetA badhA ye ane karmabhUmimAM paNa je anAryadezatpanna che te paNa pleccha ja che. [5] #mitrono nirdezaH jemAM mokSamArgane jANanArA ane tene upadeza karanArA tIrthaMkara pedA thaI zake che, te ja krama che. aDhIdvIpamAM manuSyanI pedAzavALAM pAMtrIsa kSetre ane chapana aMtaradvIpa kahevAya che; emAMthI ukta prakAranI karmabhUmio paMdara ja che. jemake, pAMca bharata, pAMca arAvata ane pAMca videha. emane bAda karIne bAkInAM vIsa kSetra tathA badhA aMtaraThIpa. sAmUmi ja che. jo ke devakuru ane uttarakuru e be videhanI aMdara ja che, te paNa te karmabhUmie nathI; kemake emAM yugaladharma hovAne kAraNe cAritrano saMbhava kyAre ya paNa hoto nathI, jema haimavata Adi akarmabhUmimAM nathI. [16] . ' 1 tIrthaMkara, gaNadhara Adi jeo atizayasaMpanna che, te ziSTa temanI bhASA - saMskRta, ardhamAgadhI ItyAdi. 2 A vyAkhyA pramANe hemavata Adi trIsa bhegabhUmimAM arthAta akarma. , bhUmimAM rahenArA skeca cha ja che. ' '
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtra-praznottara dIpikA 135 manuSya ne tiranI sthiti: manuSyanI utkRSTa sthiti-jIvita* kALa traNa palyopama ane janya sthiti aMtarmuhUrta pramANa ja che; tinI paNa utkRSTa ane jaghanya sthiti manuSyanI barAbara eTale ke traNa palyopama ane aMtamuhUrta pramANa ja che. : bhava ane kAya bhedathI sthiti be prakAranI che. koI paNa janma - prApta karI emAM jaghanya athavA utkRSTa jeTalA samaya sudhI jIvI zakAya che, te "bhavasthiti ane vacamAM koI bIjI jAtimAM janma grahaNa na karatAM keI eka ja jAtimAM vAraMvAra pedA thavuM, te kAyasthiti che. upara je manuSyanI, tiryaMcanI jaghanya tathA utkRSTa sthiti kahI che te enI bhavasthiti che. kAyasthitine vicAra A pramANe che: manuSya hoya athavA tiryaMca e badhAnI jadhanya kAyasthiti te bhavasthitinI mAphaka aMtarmuhUrta pramANa ja che. utkRSTa kAyasthiti manuSyanI sAta athavA ATha bhavagrahaNa parimANa che; arthAta koI paNa - manuSya potAnI manuSyajAtimAM lAgalagaDha sAta athavA ATha janma sudhI rahIne pachI avazya e jAtine choDI de che. * badhA tiryaMconI kAyasthiti ane bhavasthiti ekasarakhI nathI. ethI emanI baMne sthitionuM vistArapUrvaka varNana Avazyaka che. te A pramANe pRthvIkAyanI bhavasthiti bAvIsa hajAra varSa, jaLakAyanI sAta hajAra varSa, vAyukAyanI traNa hajAra varSa ane teja kAyanI traNa ahorAtra bhavasthiti che. e cAreyanI kAyasthiti asaMkhyAta avasarpiNI " utsarpiNuM pramANa che. vanaspatikAyanI bhavasthiti daza hajAra varSa che ane kAyasthiti anaMta utsarpiNa-avasarpiNI pramANa che. ThIMdriyanI bhavasthiti bAra varSa, trIdiyanI ogaNapacAsa aheritra ane caturiMdriyanI cha mAsa pramANa bhavasthiti che. e traNenI kAyasthiti saMkhyAta hajAra varSanI che. paMcaeNyi tiomAM garbhaja ane saMchimanI
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 tattvArthasUtra-praznottara dIpikA bhavasthiti judI judI che. garbhujanI eTale jaLacara, uraga ane bhujaganI karADa pUrva, pakSIonI palle pamanA asaMkhyAtamA bhAga, ane cArapagAM sthalacaranI traNa patyeApama bhasthiti che. saMmUmimAM jalacaranI karADa pUrve, uraganI trepana hajAra ane bhujaganI khe'tAlIsa hajAra varSanI bhasthiti che. pakSIonI khetera hajAra ane sthalacarAnI corAzI hajAra varSa pramANa bhavasthiti che. garbhaja paMce driya tiryaMcanI kAsthiti sAta athavA Aka jamagrahaNa ane saMmUminI sAta jaMtmyagrahaNa parimANu che. [17-18] trIjo adhyAya sApta
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ A adhyAya 4. . bIja adhyAyamAM mukhyapaNe nAraka, manuSya ane tiryaMcanuM varNana karyuM che. have A adhyAyamAM mukhyapaNe devanuM varNana kare che. - prathama devAnA prakAra kahe che : * . . ' revAturnicara za. . (vA+nu+nivAgA) zabdArtha revA-deva vatu- cAra nizAcA nikAyavALA * savAra deva cAra nikAyavALA che . . . . vizeSArtha samajAtI - nikAyano artha amuka samUha eTale jati che. devanA cAra nikAya che; jemake, 1 bhavanapati, 2. vyaMtara, 3. jyotiSa ane 4. vaimAnikI [1] . ' - trIjA nikAyanI lezyA kahe che : . . tRtIyA tikreca 1 rA (tRtI:-pataskera :) . . 1 digaMbarIca paraMparA bhavanapati, vyaMtara ane jyotiSkAe traNa nikA ' mAM kRSNathI teja paryata cAra vezyAo mAne che, paraMtu tAMbarIya paraMparA bhavanapati, vyaMtara e be nikAmAM ja uparanI cAra lezyAo mAne che, ane jyotiSThanikAyamAM phakta tejalezyA mAne che. A matabhedanA kAraNe vera - 5mAM A bIjuM ane AgaLanuM sAtamuM e baMne sUche bhinna che; jyAre di 50mAM A be sUnA sthAnamAM phakta eka sUtra che. jemake, "mAhitafg tAttarADa che" "
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 tattvArthasUtra-praznottara dIpikA zabdArtha ' tarIyA-trIje vataH -pItalezyAvALe .. sUtrArthaH trIje nikAya pItalezyAvALe che. - vizeSArtha-samajUtI pUrvokta cAra-nikAmAM trIjA nikAyanA deva jyotiSka che, emAM phakta pIta-tejolekyA che. ahIM lezyAne artha dravyalezyA eTale ke zArIrika, varNa che, adhyavasAya-vizeSarUpa bhAvaleNyA nathI; kemake bhAvaleNyA to cAre nikAyanA devomAM cha hoya che. [2] have cAre nikAnA bheda kahe che: dazASTapaJcadvAdazavikalpAH kalpopapannaparyantAH / 3 / ... (daza+aSTa+paJca+dvAdaza+vikalpA:+kalpopapanna+paryantAH) zabdArtha raMza--daza ' yaETa--ATha padma-pAMca ribAra .. vivA:-bhedo popaSana-kapa panna de varcanA:-sudhInA sUtrAH kalpapapanna deva sudhInA caturnikAyika denA anukrame daza, ATha, pAMca ane bAra bheda che. ' vizeSArtha-samajatI " bhavanapatinikAyanA daza, vyaMtaranikAyanA ATha, tibbanikAyanA pAMca ane vaimAnikanikAyanA bAra bhede che. te badhAnuM varNana AgaLa kare che. vaimAnikanikAyanA bAra bhedo kahyA che te kopapanna vaimAnika deva sudhInA samajavA joIe; kemake kalpAtIta deva vimAnika 1 lazyAnuM vizeSa svarUpa jANavA mATe juo hiMdI karmagra cothAnuM | lehyAbdiviSayaka pariziSTa pU. 33.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAvArthasUtra-praznottara dIpikA - 139 nikAyanA hovA chatAM paNa uparanA bAra bhedamAM AvatA nathI. saudharmathI azruta sudhInA bAra svarga-devaloka che, te kalpa kahevAya che. [3] have caturnikAyanA avAntara bheda kahe che: .. indrasAmAnikatrAyastriMzapAriSadyAtmarakSaloka .. paalaaniikprkiirnnkaabhiyogykilbissikaashcaikshH|4| 'bAyastriMzalokapAlavA vyantarajyotiSkAH 5 // .: (4). (indra+sAmAnika+trAyastriMza+pAriSadya AtmarakSa+lokapAla+anIka+ prava+Amiyo+viSiA:++gvAra:) ' (1) (trAsiMzoSADha+ vacaM+kayotinnA:) zabdArtha rU---indra, sAmani-sAmAnika trAnniA--trAyazvizA parigha-pAriSadya marakSa-AtmarakSa pA-lokapAla - sanI anIka prakIrtha-prakIrNaka mAmayo-Abhiyogya zisvivika-kibiSika . gvAra --eka eka bheda trAstri-purohita deva kopa-lokapAla vaDa-rahita - jaMtara---vyaMtara kacativA-tiSka sUtrArthaH caturnikAyanA uparanA daza Adi ekeka bheda Indra, sAmAjika, trAyazciMza, pAriSada, AtmarakSa, lokapAla, anIka, prakIrNaka, Abhigya ane kiTibaSika rUpe che. vyaMtara ane tiSka trAyazciMza tathA lokapAla rahita che.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 tattvArthasUtra-praznottara dIpikA vizeSArtha samajUtI bhavanapatinikAyanA asurakumAra Adi daza prakAranA deva che; * te pratyeka deva Indra, sAmAnika Adi daza bhAgomAM vibhakta che: . 1. sAmAnika Adi badhA prakAranA devonA svAmI durda kahevAya che. 2. AyuSa AdimAM IndranI samAna eTale ke je amAtya, pitA, guru AdinI mAphaka pUjya che, paraMtu jenAmAM phakta Indrava nathI, te sAmAni kahevAya che. 3. je deva maMtrI athavA purahitanuM kAma kare che, te trAstra kahevAya che. 4. je mitranuM kAma kare che. te pariSaNa che. 5. je zastra ugAmIne AtmarakSakarUpe pIThanI pachavADe UbhA rahe che, te mAtmarakSaka kahevAya che. 6. je sarahadanI rakSA kare che che, te pAtra che. che. je sainikarUpe athavA senAdhipatirUpe che, te ' sanI che. 8. je nagaravAsI ane dezavAsI jevA che, te prakIrNa . kahevAya che. 9. je dAsanI tulya che, te Amica-sevaka ane 100 je aMtyaja samAna che, te pirivavi. bAre devalokamAM aneka prakAranI vaimAnika deva paNa Ika, sAmAnika Adi bhAgamAM vibhakta che. . vyaMtaranikAyanA ATha ane tibbanikAyanA pAMca bheda phakta ika Adi ATha vibhAgamAM ja vibhakta che; kemake e baMne nikAmAM trAyazi ane lokapAlanI jAtinA devo hotA nathI. [4-5]. " * ivonI saMkhyAne niyama kahe che . " pUrvajonTrAkTa phA.. (pUrva kviA .) zabdArtha : pUtho:-pahelA be (nikAmAM) bri--e be dA-Indro ' svArtha pahelA be nikAyomAM be be Idra che.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtra praznottara dIpikA 141 ' vizeSArtha-samajUtI " bhavanapatinikAyanA asurakumAra Adi daze prakAranA dezamAM tathA vyaMtaranikAyanA kinnara Adi AThe prakAranA devomAM be be IMdra che. jemake, camara ane bali asurakumAramAM, dharaNa ane bhUtAnaMda nAgakumAramAM, hari ane harisaha vighakumArAmAM, veNudeva ane veNudArI suparNakumAremAM, agnizikha ane agnimANava agnikumAramAM, veba ane prabhaMjana vAyukumAramAM, suSa ane mahAdeva svanita- kumArAmAM, jalakAMta ane jalaprabha udadhimAremAM, pUrNa ane vAsiSTa dIpakumAremAM tathA amita gati ane amitavAhana diphakamAremAM idra che. e rIte baMtaranikAmAM paNa, kinnaromAM kinnara ane kipuruSa, 'jiMpuramAM sata puruSa ane mahApuruSa, mAragamAM atikAya ane mahAkAya, gAMdharvomAM gItarati ane gItayaza, yakSamAM pUrNabhadra ane - mANibhadra, rAkSasomAM bhIma ane mahAbhIma, bhUtomAM pratirUpa ane - apratirUpa tathA pizAmAM kALa ane mahAkALa ema be be chaMdo che. - bhavanapati ane vyaMtara e be nikAmAM be be Idra kahevAthI bAkInA nikomAM be be Ikono abhAva sUcita karyo che. jyotiSkamAM to caMdra ane sUrya ja Ida che. caMdra ane sUrya asaMkhyAta che; ethI jyotiSkanikAyamAM Idra paNa eTalA ja hoya che. vimAnikanikAyamAM pratyeka kalpamAM eka eka IMdra che. sAdharmika95mAM zakra, aizAnamAM IzAna, ane sAnamAramAM sanakumAra nAmanA Idra che. A rIte upara jaNAvela devamAM te te devalokanA nAmavALe eka eka IMdra che. vizeSatA phakta eTalI ja che ke Anata ane prANata e baMnene iMdra eka che, ane tenuM nAma prANuta che. AraNa ane arcyuna e be kane Ida paNa eka che ane tenuM nAma ayyata che. [6] - have pahelA be nikAmAM lezyA kahe che:
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 tatvArthasUtra-praznottara dIpikA pitA tarUcaH |La . (vIrA tathA :) zabdArtha vIta-pIta lezyA anta-pItathI teje paryanta -lezyA (vALA) . sUtrArtha pahelA be nikAyanA deva pIta-teje paryata lesthAvALA che. vizeSArtha-samajatI bhavanapati ane vyaMtara jAtinAdemAM zArIrika varNapadravyalehyA cAra ja manAya che. jemake, kRNa, nIla, kApata ane pIta-teja. [7] devonA kAmasukhanuM varNana kare che: ' ' kAyapravIcArA' A aizAnAt / 8 / / zeSAH sparzarUpazabdamanaHpravIcArA dvayordvaya pasgharvavArA: 20. ' (8) (kAcaDhavIvAra: +zAnAta) (ka) (zavA:+para+ha+rA+mana:pravIvArA ) (10) (1remakavavArA:) . ' zabdArtha che ' #AcatravIrA :-zarIrathI viSayasukha bhogavavAvALA -pata dezanAt--IzAna sudhI sevA-bAkInA , sva-sparza -rUpa che. zarU-zabda ' mana: vIvAra-saMkalpa dvArA viSayasukha bhogavAvALA du: yo-be bemAM ghare - bIjA badhA (deva) pravIvAra:-viSayasukhabhogathI rahita sUtrArtha IzAna sudhInA devoM kAyapravIcAra eTale ke zarIra thI viSayasukha bhogavavAvALA che. A
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtra-praznottara dIpikA 143 . bAkInA devo be be kalpamAM kramathI sparza, rUpa, zabda ane - saMkalpa dvArA viSayasukha bhogave che. * bIjA badhA devo pravIcArarahita. arthAta vaiyika sukha bhogathI - rahita hoya che. vizeSAtha-samajAtI * bhavanapati, vyaMtara, jyotiSka ane pahelA tathA bIjA varganA vaimAnika, ATalA devo manuSyanI mAphaka kAmasukhano anubhava karIne prasannatA meLave che. " trIjA svargathI mAMDIne uparanA vaimAnika devo manuSyanI samAna sagonA zarIrampa dvArA kAmasukha bhogavatA nathI; kintu bIjIbIjI rIte teo vaiyika sukhano anubhava kare che. jemake, trIjA ane cothA svarganA devo te devIonA mAtra sparzathI kAmatRNAnI * zAMti karI le che ane sukhane anubhava kare che; pAMcamA ane chaThThA svarganA deva, devIonA susajita rUpane joIne ja viSayajanya sukha-saMpa meLavI le che; sAtamA ane AThamA svarganA devonI kAmavAsanA devIonA mAtra vividha zabda sAMbhaLavAthI zAnta thaI jAya che, ane temane viSayasukhanA anubhavano AnaMda maLe che; navamA ane dazamA, agiyAramA ane bAramA e be joDIonA arthAta cAra svargonA devanI vaiSayika tRpti phakta devIonA ciMtana mAtrathI ja thaI jAya che, A tRpti mATe emane devIone sparzanI ke rUpa jevAnI ke gIta Adi sAMbhaLavAnI apekSA rahetI nathI. sArAMza e che ke bIjA svarga sudhI ja devIonI utpatti che, enI upara nathI; ethI jyAre teo trIjA Adi uparanA svargamAM rahetA - dene viSayasukhane mATe utsuka ane te mATe teone pitA tarapha AdarazIla jANe che, tyAre uparanA devonI pAse pahoMcI jAya che. ' ' tyAM pahoMcatAMnI sAthe ja enA hAtha AdinA mAtra sparzathI trIjA
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 1. tatvArthasUtra-praznottara dIpikA cothA svarganA devonI kAmatRpti thaI jAya che; emanA zaNagArasanijata manohara rUpane joIne ja pAMcamA-chaThThA svarganA devonI kAmalAlasA pUrNa thaI jAya che, A rIte emanA suMdara saMgItamaya zabdane sAMbhaLIne ja sAtamA-AThamAM svarganA deva vaiSayika AnaMdano anubhava karI le che. devIo AThamA svarga sudhI ja pahoMcI zake che, AgaLa nahi. navamAthI bAsmA svarganA devonI kAmasukhatRpti phakta devIonA cintana mAtrathI ja thaI jAya che. bAramA svargathI uparanA deva zAMta ane kAmalAlasArahita hoya che; ethI emane devIonA sparza, rUpa, zabda athavA ciMtana dvArA kAmasukha bhegavavAnI apekSA rahetI nathI; ane tema chatAM ye te anya devathI adhika saMtuSTa ane adhika sukhI hoya che. tenuM kAraNa spaSTa che. jemajema kAmavAsanAnI prabaLatA, tematema cittane kaleza adhika; tathA jemajema cittano kaleza adhika tema tema tene maTADavA mATe viSayabhoga paNa adhikAdhika joIe. bIjA svarga sudhInA devanI apekSAe trIjA, cothAnI ane temanI apekSAe pAMcamA, chaThThAnI - e rIte uparauparanA svarganA devenI kAmavAsanA maMda hoya che; ethI emanA cittasaMkalezanI mAtrA paNa kAma hoya che; tethI ja emanA - kAmabhoganAM sAdhana paNa alpa kahyAM che. bAramA svarganI upara devonI kAmavAsanA zAMta che ethI emane sparza, rUpa, zabda, ciMtana. AdimAMthI koI paNa bhoganI icchA thatI nathI; saMtoSajanya parama sukhamAM teo nimagna rahe che. e ja kAraNathI nIcenIcenA devanI apekSAe uparauparanA devonuM sukha adhikAdhika mAnavAmAM Ave - have caturnikAyanA devonA pUrvokta bhedenuM varNana kare che: - bhavanavAsino'suranAgavidyatsuparNAgnivAtastanitodadhidvI-.. . parijmArA ziza
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara: dvIci 145 vyantarAH kinnarakimpuruSamahoragagAndharvayakSarAkSasabhUtapizAcAH / 12 / jyotiSkAH sUryAzcandramasoM grahanakSatraprakIrNatArakAMzca | 13 | merupradakSiNA nityagatayo nRloke |14| tatkRtaH kAlavibhAgaH | 15 | bahiravasthitAH | 16| vaimAnikAH // 17 // kalpopapannAH kalpAtItAzca // 18 // uparyupari |19| 'saudharmaizAna sAnatkumAra mAhendra brahmalo kalAntaka mahAzukrasahasrAreSvAnataprANatayorAraNAcyutayornavasu graiveyakeSuvijayavaijayantajayantAparAjiteSu sarvArthasiddhe ca // 20 // ( 11 ) ( bhavanavAsina: + asura+nAga+vidyut + suparNa + agni + vAta + stanita + udadhi+ dvIpa + dikkumArAH ) ( 12 ) ( vyantarAH + kinnara + kimpurupa + mahoraga + gAndharva+yakSa + rAkSasa+bhUta 4. + pizAcAH) (13) (jyotiSkA:+sUryAH+candramasaH + graha+nakSatra+prakIrNa+tArakAH+ca ) (14) (merupradakSiNA + nitya+gatayaH+nR+loke) (15) ( tat + kRtaH + kAlavibhAgaH ) (16) (bahir + avasthitAH) (17) (vaimAnikAH) (18) (kalpopapannA:+kalpAtItAH+ca ) 1 zvetAMbara saMpradAyamAM khAra pe! che, paraMtu digaMbara saMpradAya seALa kahyuMAne mAne che. emAM brahmottara, kApiSTa, zukra ane zatAra nAmanA cAra adhika pe che; je kramapUrvaka chaThThA, DhasA, navamA ane agiyAramA naMbara upara Ave che. digabarIya sUtrapATha mATe sUtreAnuM tulanAMtmaka pariziSTa jI.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 upari) ..... . tatvArthasUtra-praznAla2 541 (19) (upari+upari) (20) (saudharma+aizAna+sAnatkumAra+mAhendra brahmaloka+lAntaka mahAzukra+ sahasrAreSu+AnataprANatayo: AraNa+acyutayoH+navasuniveyakeSu+ vijaya vaijayanta+jayanta+aparAjiteSu+sarvArthasiddha+ca mArtha bhavanavAsina:-~savanavAsiniyatA vo asura-gasubhA2 . . . nAga-nAgabhAra . . . . vidyut-vidyutbhAra . suparNa-suparNa mAra agni-2mAnamA2 . vAta:---vAyubhAra stanita-medhabhAra, ... udadhi-dhibhAra * dvIpa-dIpabhAra...dikkumAra-zubhAra / vyaMtarA:-yaMta niya.. . kinnara- 2 kimpuruSa-525.. ..... -- mahoraMga- maheza . gAMdharva-gAMdha. yakSa-yakSa rAkSasa-rAkSasa bhUta-bhUta pizAcA:-pizAya .. jyotiSkAH--jyoti niya sUryAH-sUryo candramasaH-nyadrI ... . . . nakSatra-nakSatra ... prakIrNatArakA:--prANa ... .. merupradakSiNA-bherunI yAre tume pradakSi42vAyANA nityagatayaH-nityagatizIla . nRloke-manuSyaso tatkRta:-temanAthI rAya kAlavibhAga:-savilAya... vahiH-82 . . . . . avasthitA--sthi2 29dA hAya cha vaimAnikA:-vaimAni vo : kalpopapannA:-kSyopapanna35 kalpAtItAH-8pAtIta35 / upari upari-852 52 / . saudharma-saudharma aizAna-mazAna .... graha-zraha . . graha- . 7 : . .
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 147 - tattvArthasUtra-praznottara dIpikA sAnamAra--sAnakumAra mahendra-mahendra - zreDho -brahmaloka ' jhAnta-lAntaka mA -mahAzukra sahastrAreDu-sahastrAramAM mAnata-Anata, * * - prAtaH-prANIne 3 -AraNa yutayo -azrutano navasu-navamAM aicavuM-zaiveyakane viSe vana-vijaya * jainacatta vaijayanta savarAnitepu-aparAjitane viSe sarvArthasi-sarvArthasiddhamAM . sUtrArtha : asurakumAra, nAgakumAra, vighakumAra, suparNakumAra, agnikumAra, vAyukumAra, svanitakumAra, udadhikumAra, dvIpakumAra ane - dikkamAra, e bhavanavAsinikAya che. kinara, kidhuruSa, maheraga, gAMdharva, yakSa, rAkSasa, bhUta ane pizAca e vyaMtaranikAya che. e ne sUrya, caMdra tathA graha, nakSatra ane prakIrNa tArA e - tibbanikAya che. ' - te manuSyalokamAM megnI cAre bAjue pradakSiNA karavAvALA - tathA nitya gatizIla che. kALano vibhAga e cara jyotiSka dvArA karAyo che. manuSyanI bahAra tika sthira rahelA hoya che. - A caturtha nikAyavALA vaimAnika deva che. - te ka55nna ane kalpAtIta rU5 che. ane uparaupara rahe che. ' saudharma, ezAna, sAnakumAra, maheMka, brahmaleka, lAtaka, mahAzukra, sahasAra, Anata, prANata ane AraNa, azruta tathA nava. " raiveyaka ane vijaya, vaijayaMta, jayaMta, aparAjita tathA sarvArthasiddhamAM . emano nivAsa che. . . .
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 tatvArthasUtra-praznottara dIpikA vizeSArtha-samajUtI ... - rAvA avanatiH daze prakAranA bhavanapati jaMbudvIpamAM AvelA sumeru parvatanI nIce enA dakSiNa ane uttara bhAgamAM tIrachA aneka koTAkoTi lakSa jana sudhI rahe che, asurakumAra moTe bhAge AvAsomAM ane kyAreka bhavanomAM vase che, tathA nAgakumAra Adi badhA moTe bhAge bhavanamAM je vase che. ratnaprabhAnA pRthvI piMDamAMthI uce, nIce eka eka hajAra yojana choDI daIne vacalA eka lAkha aThThotera hajAra yojanaparimANa bhAgamAM AvAso dareka jagyAe che; paratu bhavano to ratnaprabhAmAM nIce nevuM hajAra ejanaparimANa.. bhAgamAM ja hoya che. AvAsa moTA maMDapa jevA hoya che ane bhavana nagara jevAM hoya che. bhavana bahArathI geLa, aMdarathI samacatuSka ane taLiye puSkarakaNikA jevAM hoya che. - badhA bhavanapati, kumAra eTalA mATe kahevAya che ke teo " kumAranI mAphaka jovAmAM manohara tathA sukumAra hoya che, ane mRdu, '' madhugativALA tathA kIDAzIla hoya che. daze prakAranA bhavanapatinAM . cihna Adi svarUpa saMpatti janmathI ja potapotAnI jAtimAM judI ' judI hoya che. jemake asurakumArane mukuTamAM cUDAmaNinuM cihna hoya che. nAgakumArane nAganuM, vighukumArone vajanuM, suparNakumArone garuDanuM, agnikumArane ghaDAnuM, vAyukumArone azvanuM, svanitakumArane vadhamAna-zarAvanI joDInuM, udadhimArone makaranuM, dvIpakumArone siMhanuM ane dikumArane hAthInuM cihna hoya che. nAgakumAra Adi badhAonAM cihna, emanA bharaNamAM hoya che badhAnAM vastra, zastra, bhUSaNa Adi vividha heAya che. [11] . 1 "saMgrahaNImAM udadhi kumArane azvanuM ane vAyumArane makaranuM cihna lakhyuM A che; gA. 26.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 149 - vyaMtaranA meTra-prame: badhA vyaMtara deva Urdhva, tIrachA ane nIce traNe lokamAM bhavana ane AvAsomAM vase che. te pitAnI IcchAthI " athavA bIjAnI preraNAthI bhinnabhinna jagyAe jAya che. emAMthI keTalAka to manuSyonI paNa sevA kare che. te vividha prakAranA pahADomAM, A guphAo tathA vanonA AMtarAomAM vasavAnA kAraNathI baMtara kahevAya che.emAMthI kinnara nAmanA vyaMtaranA daza prakAra che. jemake, kinara,kipuruSa, kipuruSottama kinarottama, hadayaMgama rUpazAlI, aniMdita, manorama, ratipriya ane ratiSTha. kipupa nAmanA vyaMtaranA daza prakAra che. jemake, puSa, - sapuSa, mahApurU, puwvRSabha, puruSottama, atipuruSa, marudeva, bharata, | mesaprabha ane yazasvAna: mahoraganA daza prakAra A pramANe che: bhujaga,. bhogazAlI, mahAkAya, atikAya, kaMdhazAlI, manorama, mahAvega, maheqkSa, mekAMta ane bhAsvAna. gAMdharvanA bAra prakAra A pramANe che: hAhA, - ' hRdu, tuMbura, nAradaRvivAdika, bhUtavAdika, kAdaMba, mahAkAdaMba, raivata, * vizvAvasu, gItarati ane gItayazasa. yakSonA tera prakAra A pramANe cheH pUrNabhadra, mANibhadra, zvetaka, haribhadra,sumanabhadra, vyatipAtikabhadra, subhadra, sarvatobhadra, manuSyayakSa, vanAdhipati, vanAhAra, rUpayakSa ane yakSottama. rAkSasonA sAta prakAra A pramANe che: bhIma, mahAbhIma, ' vina, vinAyaka, jaLarAkSasa, rAkSasarAkSasa ane brahmarAkSasa. bhUtonA | nava prakAre A pramANe che: surUpa, pratirUpa, atirUpa, bhUtottama, skaMdika, mahAkaMdika, mahAvega, pratika ane AkAzagaH pizAcanA paMdara ' bheda A pramANe cheH kUSmAMDa, paTaka, jeva, AtaMka, kAla, mahAkAla, cakSa, acaukSa, tAlapizAca, mukharapizAca, adhastAraka, deha, mahAvideha, ' ' tUSNaka ane vanapizAca, ATha prakAranAM vyaMtarenAM cihna anukrame, - A pramANe cheH azoka, caMpaka, nAga, tuMbarU, vaTa, khaTvAMga (yogIo pAse beparavALe daMDa), sulasa ane kadaMbaka, khaTvAMga sivAya bAkInAM badhAM cihnA vRkSa jAtinAM che; A badhAM cihno emanAM
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 tattvArthasUtra-prakSAntara dIpikA AbhUSaNa AdimAM hoya che. [12] paMcavidha byotindra: merunA samatala bhUmibhAgathI sAtasA nevuM ceAjananI UMcAI upara jyeAtizrakranA kSetrane AraMbha thAya che; te tyAMthI UMcAimAM ekase daza yeAjanaparimANa che, ane tIrachuM asaMkhyAta dvIpa-samudra parimANa che. emAM daza yeAjananI UMcAI upara arthAta ukta samatalathI Ase ceAjananI UMcAI upara sUryanuM vimAna che; tyAMthI e'zIyeAjananI UMcAI upara arthAt samatalathI AsA ezIyeAjananI UMcAI upara caMdranuM vimAna che, tyAMthI vIza yeAjananI UMcAI sudhImAM arthAt samatalathI navase| yeAjananI UMcAI sudhImAM graha, nakSatra ane prakIrNa tArA che. prakINa tArA kahevAnI matathya e che ke bIjA keTalAka tArAo evA paNa che ke je aniyatacArI hAvAthI kayAreka sUryacaMdranI nIce paNa cAlyA jAya che ane kacAreka upara paNa cAlyA jAya che. caMdranI upara vIza yeAjananI UMcAImAM pahelA cAra ceAjananI UMcAI upara nakSatra che, enI pachI cAra yeAjananI UMcAI 'upara mudhagraha, mudhathI traNa yeAjana UMce zukra, zukrathI traNa ceAjana uMce guru, guruthI traNa yeAjana UMce maMgaLa ane maMgaLathI traNa cenjanaU~ce zanaizvara che. aniyatacArI tArA jyAre sUryanI nIce cAle che, tyAre te sUryanI nIce daza yeAjanapramANa jyeAtiva kSetramAM cAle che, vyetiSa-prakAzamAna vimAnamAM rahevAne kAraNe sUrya diyetika kahevAya che. e badhAnA mukuTAmAM prabhAmaMDala jevuM ujvala suryAdinA maDaLa jevuM cihna hoya che. sUryane sUryamaMDaLanA jevuM, caMdrane caMdramaMDaLanA jevuM ane tArAone tArAmaMDaLanA jevuM cihna hAya che. [13] vara jyoti : mAnuSeAttara nAmanA parvata sudhI manuSyaleAka che, e vAta pahelAM kahevAI gaI che. e manuSyaleAkamAM je jyAtiSka 1. juo A 3, 30 14.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznAttara dIpikA 151 che, te sadA bhramaNa kare che. emanuM bhramaNa merunI cAre bAjue thAya che. manuSyaleAkamAM kula sUrya ane caMdra eka se! trIsa eka se batrIsa che. jemake jakhUdrIpamAM e ke, lavaNa samudramAM cAra cAra, dhAtakIkhaMDamAM mAra khAra, kAleAdhimAM etAlIsa beMtAlIsa ane puSkarArdamAM kheAtera khetera sUrya tathA caMdra che. eka eka caMdranA parivAra aThThAvIza nakSatra, arRyAzI graha ane chAsaTha hajAra navase te paMcAtera kATAkiTa tArAo che. jo ke leAkamaryAdAnA svabhAvathI ja jyeAtiSka vimAna sadAye potAnI jAte ja kare che, tathApi viziSTa samRddhi pragaTa karavAne mATe ane AliyeAgya-sevaka nAmakarmanA udayathI krIDAzIla keTalAka devA e vimAnene upADIne kare che. pUrva dizAmAM siMhAkRti, dakSiNa dizAmAM gajAkRti, pazcima dizAmAM baLadarUpadhArI ane uttara dizAmAM azvarUpadhArI deva vimAnanI nIce joDAine bhramaNa karyAM kare che. [14] manuSyalAkamAM murtI, aheArAtra, pakSa, mAsa, Adi; atIta, vartamAna Adi; tathA saMdhyeya, asaMkhyeya Adipe aneka prakArane kALavyavahAra thAya che; enI bahAra nahi. manuSyaleAkanI bahAra jo kAI kALavyavahAra karavAvALuM hoya ane eveA vyavahAra kare te paNa te manuSyalekamAM prasiddha vyavahAra pramANe ja; kemake vyAvahArika kALavibhAganA mukhya AdhAra mAtra niyata kriyA che. AvI kriyA sUrya, caMdra Adi jyaMtiSkAnI gati ja che; gati paNa sarva jyAtiSkAmAM sarvatra hAtI nathI, phakta manuSyaleAkamAM vartatA jyeAtikeAmAM ja hoya che. ethI mAnavAmAM Ave che ke kALane vibhAga jyeAtiSThAnI viziSTa gati upara ja nirbhara che. dina, rAta, pakSa Adi je sthUlasthUla kALavibhAga che te sUrya Adi jyAtiSkAnI niyata gati upara avaMbita hAvAthI enAthI jANI zakAya che; samaya, AvalikA Adi sUkSma kALavibhAga enAthI jANI zakAtA
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAcatra-praznottara dIpikA nathI. amuka zuka mAM na thAnamAM re yanuM prathama darzana thAya che. ane tenuM darzana thAya che. te udAsta che. e pAna vaccenI carmanI kriyAthI divasanA vyavahAra thAya che. A Ine A ryamAM stI udaya sudhInI kriyAthI rAtanA vyavAra thAya che. vaMdana ane rAtane trIsame bhAga mutta che, paMdara dinarAta e paNa kAvAya che, e pAnA mAra, me mAsanI RtuM, gR RtunuM mana, e yananuM varSa, pAMca varSanA yuga tyAdi aneka prakAranA krika kALavabhAga samanI gakriyAthI karavAmAM Ave che, jemA cAlu rAya ne vartamAnakALa, je thavAnI che. te anAgatukAryA ane je artha vRSTI che te aInakALa, je kALa tarImAM AvI zake che saMkhyA, je gaNatarImAM nathI AvI zakato paNa ta umAna dvArA bhaNI zakAya che te saMkhyA, maka pagApama, sAgAma rhada; ane teno aMta nathI te anaMta. [15 // 11 vinodara : manuSyazvakanI baMhAranAM sUrya Adityaki vimAna sthira ; kemake emanAM vimAna bhAvathI eka jagyAe 7 kAna che , nahIM bhagatAM nathI. A kANuthI emanI mA a emanA prakAro paNa beMkarUpe sthira che; arthAta mAM i rhadaya na paDavAthI vyatikAnA svAvika ! ga navA ra ane yAna na hovAthI lA yojana huM eka 6 eTasakhA sthira rahe che. [2 hAya no anunikAha devamAnika kahevAya che. emanuM rSaka che. nada mAtra pAvika che; kemake vimAnathI cAlanA jema baoNna vikAnA dA pa ya che [10] ya murzikA kApA ne kAna evA ma varSamAM A ma ya kalpanI anAra che.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtra praznottara dIpikA 153 te kalpAta kahevAya che. A badhA vaimAnika eka sthAnamAM hatA nathI ke tIrachI paNa hotA nathI; kintu ekabIjAnI uparaupara rahelA hoya che. [18-19] " - kalpanA saudharma, azAna Adi bAra bheda che. emAMthI saudharma kalpa tiaukranI upara asaMkhyAta yojana caDyA pachI menA dakSiNa bhAgathI upalakSita AkAza pradezamAM rahelo che. enI upara , kintu uttaranI bAjue aizAna kalpa che. saudharma kalpanI bahu upara samazreNImAM sAnakumAra kalpa che, ane aizAnanI upara samaNamAM mahendra kalpa che. A benI vacce, kintu upara brahmaleka kalpa che; - ' enI upara kramathI lAMtaka, mahAzukra ane sahastrAra e traNa kalpo ekabIjAnI uparaupara che. emanI upara saudharma ane azAnanI mAphaka Anata ane prANata e be kalpa che. emanI upara samazreNImAM sAnakumAra ane mahendranI mApha AraNa ane azruta kalpa che. A kalponI upara anukrame nava vimAna uparaupara che. te pusthAkRti lokanA grIvAsthAnIya bhAgamAM hovAthI raiveyaka kahevAya che. emanI upara virya, vaijayaMta, jayaMta, aparAjita ane sarvArthasiddha e pAMca vidhAna che. te sauthI uttara-pradhAna hovAthI anuttara kahevAya che. saudharmathI azruta sudhInA deva kalpapapanna ane emanI uparanA badhA devo kalpAtIta kahevAya che. kalpapapatramAM svAmI - sevakabhAva che paraMtu kalpAtItamAM nathI; tyAM to badhA IMdra jevA hovAthI * "aharmika kahevAya che. manuSyalokamAM koI nimittathI javAnuM thAya to kapa panna deva ja jadha-Ave che. kapAtIta pitAnA sthAnane choDIne kyAM ya jatA nathI. [20], ; " have keTalIka bAbatomAM devonI uttarettara adhikatA - ane hInatA kahe che: ' , ' sthitiprabhAvasukhAtilezyAvizuddhIndriyA'vadhiviSayato'dhikAH // 21 //
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 tattvArthasUtra praznottara dIpikA gatizarIraparigrahAbhimAnato hInAH / 22 / / (21) (sthiti+mA+jua+vRti-rA-vizuddhikandriya+vadhi vighacataH+dhi:) (22) (tirUparihamimAnataHkanA:) ' " zabdArtha riti-sthiti pramA-prabhAva, nigraha ' su-sukha , ' ti-dhati, teja zreyA vizuddhi-sthAnI vizuddhi tricakriyanA viSaya avadhi-avadhi jJAna vipata -- viSayathI adhi -adhika ' mti - gati zarIra-zarIra * : gritra--parigraha . mAnata:-abhimAnamAM hIna -hIna sUtrArtha sthiti, prabhAva, sukha, duti, lesthAnI vizuddhi, IndriyaviSaya ane avadhiviSayamAM uparauparanA deva adhika hoya che. - gati, zarIra, parigraha ane abhimAnamAM uparauparanA devo hIna che. : : ' vizeSArtha-samajAtI ' . . . nIcenIcenA devothI uparauparanA devo sAta vAtamAM adhika hoya che. te nIce pramANe 1. riyati : Ane vizeSa khulAse AgaLa tevIsamA sUtramAM che. 2. kamAvaH nigraha-anugraha karavAnuM sAmarthya, aNimA, mahimA Adi siddhinuM sAmartha, ane AkramaNa karI bIjAo pAse kAma karAvavAnuM baLa, A badhAne prabhAvamAM samAveza thAya che. A prabhAva jo ke uparauparanA devAmAM adhika hoya che to paNa teomAM uttarottara abhimAna ane saMkSeza ochAM hovAthI teo potAnA prabhAvane upayoga ocho ja kare che.'
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ A tatvArthasUtra-praznottara dIpikA 155 3-4. ne yutiH prakriyA dvArA grAhya viSayane anubhava karavo.e sukha che. zarIra, vastra ane AbharaNu AdinuM teja e ghuti che. e sukha ane duti uparauparanA devAmAM adhika hovAnuM kAraNa uttarottara kSetrasvabhAvajanya zubha pudgala pariNAmanI prakRSTatA 5. seDyA vizuddhaH lezyAno niyama AgaLa tevIsamA sutramAM spaSTa thaze. ahIM eTaluM jANI levuM joIe ke je devonI : 'lezyA samAna che temAM paNa nIcenI apekSAe uparanA devanI lezyA, saMkalezanA echIpaNAnA kAraNathI uttarottara vizuddha, vizuddhatara ja hoya che.' 6. rUviSaya: dUrathI ISTa viSayonuM grahaNa karavAnuM je IndriyonuM sAmarthya te paNa uttarottara guNanI vRddhi ane saMlezanI nyUnatAnA kAraNathI uparauparanA devAmAM adhika hoya che. 7. sarvAdhijJAnano viSaca: avadhijJAnanuM sAmarthya paNa uparauparanA devomAM vadhAre ja hoya che. pahelA ane bIjA svarganA devone nIcenA : bhAgamAM ratnaprabhA sudhI, tIrachA bhAgamAM asaMkhyAta lAkha yojana - sudhI ane UMcA bhAgamAM pitapotAnAM vimAna sudhI avadhijJAnathI jANavAnuM sAmarthya hoya che. trIjA ane cothA svargamA deva nIcenA ' bhAgamAM zarkarA prabhA sudhI, tIrachA bhAgamAM asaMkhyAta lAkha jana - sudhI ane Urdhva bhAgamAM pipitAnA bhavana sudhI avadhijJAnathI : joI zake che. e rIte kramazaH vadhatAM vadhatAM aMtamAM anuttaravimAna vAsI de saMpUrNa lokanAlIne avadhijJAnathI joI zake che. je devonA * avadhijJAnanuM kSetra samAna hoya che, temAM paNa nIcenI apekSAe - uparanA devane vizuddha, vizuddhatara jJAnanuM sAmarthya hoya che [21] ' . . cAra bAbato evI che je nIcenA devonI apekSAe upara uparanA devamAM ochI hoya che. jemakeH
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 1. gamananiyAnI tti ane mananiyAmAM pravRtti: e banne uparauparanA devAmAM echAM hoya che; kemake uparauparanA devAmAM uttarAttara mahAnubhAvatA ane udAsInatA adhika hAvAne kAraNe dezAMtaraviSayaka krIDA karavAnI rita echIechI thatI jAya che. sAtakumAra Adi devA jemanI jaghanya sthiti e sAgarApama hoya che, te adheAbhAgamAM sAtamA naraka sudhI ane tIrachA bhAgamAM asaMkhyAta hajAra kADAkADi yAjana paryaMta javAnuM sAmarthya rAkhe che. emanI pachInA devAne gativiSaya ghaTatAMghaTatAM eTalA badhA ghaTI jAya che ke uparanA devA vadhAremAM vadhAre trIjA naraka sudhI ja jai zake che. zakti game teTalI hAya teA paNa kAi deva nIcenA bhAgamAM trIjA narakathI AgaLa gaye nathI ane jaze nahi. 2. zarIranuM mALa : e anukrame pahelA-khIjA svargamAM sAta hAthanuM; trIjA-ceAthA svargamAM che hAthanuM; pAMcamA-chaThThA svargamAM pAMca hAthanuM; sAtamA-AThamA svargamAM cAra hAthanuM; navamAthI bAramAM svarga sudhImAM traNa hAthanuM; nava praveyakamAM e hAthanuM ane anuttara vimAnamAM eka hAthanuM hAya che. 3. parizrva: pahelA svargamAM batrIsa lAkha vimAna, khIjAmAM aThThAvIsa lAkha, trIjAmAM bAra lAkha, ceAthAmAM ATha lAkha, pAMcamAmAM cAra lAkha, chaThThAmAM pacAsa hajAra, sAtamAmAM cALIsa hajAra, ADamAmAM cha hajAra, navamAthI bAramA sudhImAM sAtaseA, adhevI traNa traiveyakamAM eka seA agiyAra, madhyama traNa traiveyakamAM eka se sAta, UrdhvamAM traNa traiveyakamAM sA ane anuttaramAM pAMca ja vimAnanA parigraha che. ". 4. mimAna: ene artha ahaMkAra che. sthAna, parivAra, zakti, viSaya, vibhUti, sthiti AdimAM abhimAna pedA thAya che; AvuM
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 157 abhimAna, kapAya eche hAvAthI uparauparanA devAmAM uttarAttara ochuM ja hoya che. sUtramAM kahI nathI evI bIjI paNa. pAMca bAbate devAnA saMbaMdhamAM jANavA jevI cheH 1. ucchvAsa, 2. AhAra, 3. vedanA, 4, upapAta ane 5. anubhAva. tematema 11. kAla: jemajema devAnI sthiti vadhatI jAya che, ucchvAsanuM kAlamAna paNa vadhatuM jAya che. jemake, daza hajAra varSanA AyuSavALA devAne eka eka ucchvAsa sAtasAta stAkaparimANa kALamAM thAya che, eka paDyApamanA AyuSavALA devAnA ucchvAsa eka divasamAM eka ja hAya che, sAgaropamanA AyudhavALA devAnA viSayamAM evA niyama che ke jenuM AyuSa jeTalA sAgarApamanuM hAya tenA eka eka ucchvAsa teTateTalA pakhavADiye thAya che. 2. Adara: enA saMbaMdhamAM evA niyama che ke daza hajAra varSoMnA AyuSavALA deve eka eka divasa vacamAM cheADIne AhAra le che; pakSeApamanA AyuSavALA deve dinapRthakktvanI pachI AhAra le che; sAgarApamanA AyuSavALA deve mATe eveza niyama che ke jenuM Ayudha jeTalA sAgaropamanuM heAya te teTalA hajAra varSa pachI AhAra le che. 1 3. vaivanAH sAmAnya rIte deveAne sAta-sukha vedanA ja hoya che; kanyAreka asAta-du:kha vedanA thai jAya to te, aMtarmutathI vadhAre samaya sudhI rahetI nathI. sAta vedanA paNa lAgalAgaTa cha mahinA sudhI ekasarakhI rahIne pachI badalAI jAya che. 4. vAta ene arthe utpattisthAnanI yeAgyatA che. anya jainetaraliMgika mithyAtvI bAramA svarga sudhI ja utpanna thaI zake che; sva-jainaliMgika mithyAtvI traiveyaka sudhI jaI zake che, ane samyagdaSTi 1. pRthakktva zabdane bethI mAMDI navanI saMkhyA sudhI vyavahAra thAya che.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 tatvArthasUtra-praznottara dIpikA pahelA vargathI sarvArthasiddha pati paNa jaI zake che. paraMtu caturdazapUrvadhArI saMyata pAMcamA svargathI nIce utpanna ja thatA nathI. .. 5. anumAvaH eno artha lokasvabhAva-jagaddharma che. ene lIdhe badhAM vimAna tathA siddhazilA Adi AkAzamAM nirAdhAra rahelAM che. bhagavAna arihaMtane janmAbhiSeka Adi prasaMge upara devonA AsananuM kaMpita thavuM e paNa lokAnubhAvanuM ja kArya che. AsanakaMpanI pachI avadhijJAnanA upayogathI tIrthakarane mahimA jANI keTalAka deva pAse AvI emanI stuti, vaMdanA, upAsanA AdithI AtmakalyANa kare che. keTalAka de pitAnA sthAnamAM ja rahI pratyutthAna, aMjalikarma, praNipAta, namaskAra, upahAra AdithI tIrthakaranI carcA kare che. A paNa badhuM ja lokAnubhAvanuM ja kArya che. [2] have vimAnikemAM vezyAne niyama kahe cheH ' . vItAvahecA tripurarUA. . (vIta+F+zu+cA+phrikatriveNu) . . zabdArtha vIta-pIlezyA gha-palezyA . juva-zukalezyA --ie " tri--traNa -bAkInAmAM sUtrArthaH be, traNa ane bAkInAM svargomAM kramapUrvaka pIta, pA. ane zukalezyAvALA deva che. vizeSArtha-samajAtI : - pahelA be svarganA devomAM pIta-tejolesyA hoya che, trIjAthI - pAMcamA svarga sudhInA devomAM padmazyA ane chaTTAthI sarvArthasiddha - patanA devomAM zukalalesyA hoya che. A niyama zarIravarNapa dravya lezyAne mATe ja che, kemake adhyavasAyarUpa bhAvaleNyA te badhA ye devamAM che maLI Ave che. [3] .
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 159 - have konI parigaNanA kare che? prAr grevenyaH varaghArakA. (24) ( vAcastha:+:) zabdArtha * prA-pahelAM zregya-zaiveyakathI * veegi: kalpa " sUtrArtha raiveyakanI pahelAM kalpa che. vizeSArtha-samajAtI ' jemAM Indra, sAmAnika, trAyanniza Adi rUpe devonA vibhAganI * kalpanA che, te kalpa". evA kalpa raiveyakanI pahelAM, athAta saudharmathI azruta sudhI bAra che. greveyakathI laI badhA kalpAtIta che. kemake emAM inka, sAmAnika, trAyanniza Adi rUpe denA vibhAganI - kalpanA nathI; arthAta te badhA barobarIvALA hovAthI "ahamiMdra kahevAya che. [24] . have lokAtika devonuM varNana kare che? brahmalokAlayA lokAntikAH / 25 / .. sArasvatAdityavahanyaruNagardatoyatuSitAvyAbAdha "mAtorAradA 1Byala eziyATika sosAyaTInA mudrita pustakamAM "ariSTArtha" e aMza ' nizcitarUpe sUtramAM na rAkhatAM koSTakamAM rAkhyo che; paraMtu ma. bhayanA mudrita pustakamAM te aMza riNAvya' pATha sUtragata ja nizcitarUpe chApyo che. jo ke zvetAMbara saMpradAyanA mULasUtramAM sriSTAtra evo pATha che. chatAM paNa esUtranAM bhASyanI TIkAmAM je "TUrikhopAttA: rikTavimAnatAravartimi:' ityAdi ullekha che, emAM marinA sthAne riTa hevAne paNa tarka thaI zake che; paraMtu digaMbara saMpradAyamAM A sUtrane aMtima bhAga vyArAvAriSTA' e pATha che che. tethI ahIM spaSTa rIte ariSTa nAma ja phalita thAya che, riSTa nahi; temaja matanuM vidhAna paNa nathI. ' ' ' . . . .
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 ' tatvArthasUtra-praznottara dIpikA : (ra6) (trazno+go7i:). . (26) (sArasvata+vi+hiMgaLa+to+tulita+gAvAtha+mahataH ' . FaidA :-); ' ' " gAI ' - vrAdhA-brahmaloka AcA-nivAsasthAna , jota-lokAtika deva(nuM sAravata-sArasvatI sAritya--Aditya " vahni -agni ' -araNa 1 jatA-gatoya . '. tuta-tuti . vacAvA--avyAbAdha , ' maphata-masata gariNA-aMriSTha--deva 2--vaLI sUtrArtha: brahmaloka e je lokAtika devonuM Alaya- nivAsasthAne che. . . . . . sArasvata, Aditya, vahi, aNu, gadA, tuSita, avyAbAdha, - masta ane ariSTa e lokAtika che. , ' vizeSArtha-samajUtI lokAMtika de viSayatithI rahita hovAthI devarSi kahevAya che '. teo paraspara nAnAmoTA na hovAthI badhA svataMtra che ane tIrthakaranA " niSkramaNa eTale ke gRhatyAganA samaye emanI sAme ubhA rahI " guru vukSeDha" zabda dvArA pratibaMdha karavAne potAnA AcAranuM pAlana kare che. te brahmaloka nAmanA pAMcamA svarganI cAre bAjunI - dizAo-vidizAomAM rahe che; bIje kyAM ya raheto nathI. te badhA * tyAMthI eNta thaI manuSyajanma laI mokSa prApta kare che. dareka dizA, dareka vidizA ane madhya bhAgamAM ekaeka jAti - vasavAnA kAraNe emanI kula nava tio che. jemake, pUrvottara eTale ke IzAna khUNAmAM sAravata, pUrvamAM Aditya, pUrvadakSiNa
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 161 eTale agni khUNAmAM vahni, dakSiNamAM aruNu, dakSiNapazcimamAM eTale naiRtya khUNAmAM gadaMtAya, pazcimamAM tuSita, pazcimeAttara eTale vAyavya khUNAmAM avyAbAdha, uttaramAM maruta ane vacamAM ariSTa nAmanA leAkAMtika devA rahe che. emanAM sArasvata Adi nAma vimAnanA huM nAmathI prasiddha thayAM che. ahIM eTalI vizeSatA jANI levI joie ke A banne sutrAnA mULa bhASyamAM lokAMtika devanA ATha ja bhede atAvyA che; digaMbara sUtrapAda pramANe paNa AThe ja saMkhyA jaNAya che, temAM marutI ullekha nathI. alabatta, ThANAMga Adi sUtromAM nava bheda dekhAya che; (uttama caritramAM te daza bhedezane paNa ullekha che) tethI ema jaNAya che ke mULasUtramAM 'mahato' pA' prakSipta thayele che. [25-26] have anuttara vimAnanA devenuM vizeSatva kahe cheH vijayAdiSu dvicaramAH |27| (vilayA
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 * tatvArthasUtra-praznottara dIpikA vimAnamAM devajanma, tyAMthI pAcho manuSyajanma ane te ja janmamAM mokSa. paraMtu sarvArthasiddhavimAnavAsI de phakta eka ja vAra manuSya janma le che, te e vimAnathI cuta thayA pachI manuSyatva dhAraNa karI e janmamAM ja mokSa prApta kare che. anuttaravimAnavAsI sivAya bIjA koI paNa prakAranA devA mATe kAMI niyama nathI; kemake kaIka to eka ja vAra manuSyajanma laI mokSa pAme che, kaI be vAra, kAI traNa vAra, kaI cAra vAra ane koI ethI paNa adhika vAra janma dhAraNa kare che. [27] , have tirthanuM svarUpa kahe cheH guittivamanuSyakhyaH pAttiryonaH 2TA - (viAti+nu +zeSA:+vicanona:) : zabdArtha saupati-pAtika ' manusva-manuSya sivAyanA . sevA_bAkI rahyA . vicA-tiryaMcA, voca -oniyavALA . sUtrArtha papAtika ane manuSya sivAyanA je je bAkI rahyA che te tiryaMca nivALA che. ' vizeSArtha-samajUtI - tici keNa kahevAya che? e praznano uttara A sUtramAM Apyo che. papAtika arthAta deva tathA nAraka ane manuSyane choDIne bAkInA badhA saMsArI jIva tiryaMca ja kahevAya che. deva, nAraka ane manuSya phakta paceMkiya hoya che, paraMtu tiryaMcamAM ekeDiyathI paMceMdriya " sudhInA badhA prakAranA chevo AvI jAya che. jema. deva, nAka ane ' manuSya, lokana khAsa khAsa vibhAgamAM ja maLI Ave che tevuM * tijo viSe nathI; kemake temanuM sthAna lekanA badhA bhAgamAM che. [28] .
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthasUtra-praznottara dIpikA adhikArasUtra: - sthiti para | (sthiti) zabdArtha citi-sthiti-AyuSya sUtrArtha: AyuSanuM varNana karavAmAM Ave che , * vizeSArtha-samajUtI - manuSya ane tiryaMcanAM jadhanya ane utkRSTa AyuSa batAvyAM che. deva ane nArakanAM batAvavAnA bAkI che. te A adhyAyanI samApti sudhI batAvAze. [29] ' bhavanapatinikAyanI utkRSTa sthitinuM varNana: bhavaneSu dakSiNArdhAdhipatInAM palyopamamadhyadham // 30 // - zevALAM pAne rUA. - asurendrayoH sAgaropamamadhikaM ca / 32 // .. (30) (bhavaneSu dakSiNArdha+adhipatinAm+palyopamam+adhyardham ) - (ra1) (zavALAmu++) - ' (22) (mokSAma+vimu) zabdArtha anevuM--bhavanomAM lA-dakSiNArdhanA . vipatInAmuM -adhipationI (IndronI) vALAmuM-bAkInAonI ' Tone-pA e che (paNa be) - masurendro--be asurendronI sAgaropama-sAgaropamathI . -(ane adhika -vaLI sUtrArtha bhavanomAM dakSiNArdhanA IndronI sthiti doDha palyo. 5manI che. . ' '
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 tattvArthasUtra praznottara dIpikA zeSa indronI sthiti piNA be palyopamanI che. . be asurendronI sthiti kramathI sAgaropama ane kaMIka adhika sAgaropamanI che. vizeSArtha-samajUtI - ahIM bhavanapatinikAyanI je sthiti batAvI che, te utkRSTa samajavI joIe; kemake jaghanya sthitinuM varNana AgaLanA pistALIsamA sUtramAM AvavAnuM che. bhavanapatinikAyane asurakumAra, nAga-. kumAra Adi daza bhedo pahelAM kahyA che. dareka bhedanA dakSiNArdhanA adhipati ane uttarArdhanA adhipatirUpe be be Indra che; temanuM varNana pahelAM ja karI dIdhuM che. emAMthI dakSiNa ane uttaranA be asurendronI utkRSTa sthiti A pramANe che. dakSiNArdha adhipati camAra nAmanA asurendranI sthiti eka sAgarepamanI ane uttarAdhanA adhipati bali nAmanA asurendranI sthiti sAgaropamathI kAMIka adhika che. asurakumArane choDIne bAkInA nAgakumAra Adi nava prakAranA bhavanapatinA dakSiNArdhanA dharaNendra Adi je nava iMda che, emanI sthiti doDha palyopamanI ane je uttarArdhanA bhUtAnaMda Adi nava Indra che, emanI sthiti poNA be palyopamanI che. [30-32] have vaimAnikanI utkRSTa sthitinuM varNana kare che saudharmAdiSu yathAkrasam / 33 / / sApa rUjhA adhike ca / 35/ satata sAnarakumAre rUdA. vizeSatrisaptadazaikAdazatrayodazapaJcadazabhiradhikAni ca / 37 / AraNAcyutAdUrdhvamekaikena navasu graiveyakeSu vijayAdiSu . :. - sarvArthasiddha rUdrA
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA () (mahipu+thAmaF) (3) (bhAjapa) () (rAdhi 2) (36) (+kSAnamAra) (27) viroSatriHUArA+nnarazAstrama+dhini+2) (28) (bhAra+gaSNutAta+++na+vA- punithAgi ' sarvArthasiksa) zabdArtha sautharipu--saudharma Adi devakamAM thAmaF-anukrame sarapa-sAgaropamanI -kAMIka adhika sapta-sAtaH sAnamA-sAnakumAramAM vizeSa--vizeSa tri--traNa - sapta-sAta Dha-daza . . . grTaza-agiyAra trayodarA-tera paMjAmi -paMdarathI maSiAnI-adhika mAra -AraNa . madhutAta--ayyatanI Tvi --upara -eka ni-ekathI . . navadu-nava triveNu-greveyakamAM - vinayagi-vijayAdivimAnamAM)siddha-sarvArthasiddhamAM - sUtrArtha: saudharma Adi devalokamAM nIce jaNAvyA pramANe anukrame sthiti jANavI. - saudharmamAM be sAgarepamanI sthiti che. aizAnamAM kAMIka adhika be sAgarepamanI sthiti che. sAnakumAramAM sAta sAgaropamanI sthiti che.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 tattvArthasUtra-praznottara dIpikA mahekathI ArAyuta sudhImAM anukrame kAMIka adhika sAta sAgaropama, traNathI adhika sAta sAgarepama, sAtathI adhika sAta sAgarepama, dazathI adhika sAta sAgaropama, agiyArathI adhika sAta sAgaropama, terathI adhika sAta sAgaropama, paMdarathI adhika sAta sAgaropama pramANa sthiti che. AraNa ayyatanI upara nava raiveyaka, cAra vijaya Adi .. ane sarvArthasiddhamAM anukrame ekaeka sAgarepama adhika sthiti che. vizeSArtha samajUtI ahIM vaimAnika devonI je sthiti kramathI batAvavAmAM AvI : che, te utkRSTa che. temanI jaghanya sthiti AgaLa batAvavAmAM Avaze, pahelA svargamAM be sAgaropamanI, bIja svargamAM be sAgaropamathI kAMIka adhika, trIjAmAM sAta sAgaropamanI, cethAmAM sAta sAgarapamathI kAMIka adhika, pAMcamomAM daza sAgarepamanI, chaThThAmAM cauda sAgaropamanI, sAtamAmAM sattara sAgarepanI, AThamAmAM aDhAra sAgaropamanI; navamA-dazamAmAM vIsa sAgaropamanI ane agiyAramAMbAramA svargamAM bAvIsa sAgaropamanI sthiti che. nava raiveyamAMnA pahelA saiveyakamAM tevIsa sAgaropamanI, bIjAmAM covIsa sAgaropamanI, e rIte ekaeka vadhatAM nevamAM raiveyakamAM ekatrIsa sAgarepamanI sthiti che. pahelAM cAra anuttara vimAnamAM batrIsa ane sarvArthasiddhamAM tetrIsa sAgaropamanI sthiti che. [33-38] 1 digaMbaranI TIkAomAM ane kayAMka kyAMka vetAMbara granthomAM paNa vijaya Adi cAra vimAnamAM utkRSTa sthiti tetrIsa sAgarepamanI mAnI che. juo A adhyAyanA sU. 4ranuM bhASya. "saMgrahaNamAM 33 sAgara- . ' pama utkRSTa sthiti kahI che.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. tattvArthasUtra-praznottara dIpikA have vaimAnikAnI jaghanya sthiti kahe che: aparA popamAMthayuM 6 kar sAgaropame ||40| dhi 24 / parataH parataH pUrvA pUrvA'nantarA // 42 | (21) (apApalyopamanU+dhi+7) (40) (sarovame) - (41) (citta) / (42) (vataeN:+parata:pUrvAnapUrvA+banatA) zabdA aparA----jadhanya sthiti dhi adhika pine kAMIka adhika pUrvApUrva--pUrvapUrvanI 167 palyopaman--palyApamanI sAgaropame-sAgarApamanI parata: varata:--AgaLa AgaLanI anantarA--anaMtara anaMtaranI sUtrAH aparA-jadhanya sthiti palyeApama ane kAMIka adhika paDyeApamanI che. e sAgareApamanI che. kAMIka adhika me sAgarApamanI che. AgaLaAgaLanI pUrvapUrvanI parA-utkRSTa sthiti anaMtaraana taranI jadhanya sthiti che. : vizeSA-samajAtI saudharmAdinI jadhanya sthiti anukrame A pramANe cheH pahelA svargamAM eka pakSeApamanI, khIjAmAM palyApamathI kAMika adhika, trIjAmAM e sAgarApamanI, ceAthAmAM che sAgarApamathI kAMIka adhika
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 tatvArthasUtra-praznottara dIpikA sthiti che. pAMcamAthI AgaLa badhA devalokamAM jadhanya sthiti te . ja che je pitapotAnI apekSAo pUrvapUrva devalokamAM utkRSTa sthiti heya. A niyama pramANe cethA devalokanI kaIka adhika sAta sAgarepama pramANa utkRSTa sthiti e ja pAMcamA devalokamAM jeghanya sthiti che; pAMcamAnI daza sAgaropama pramANu utkRSTa sthiti e chaTTAmAM jaghanya sthiti che; chaThThAnI cauda sAgaropama pramANa utkRSTa sthiti e sAtamAnI jaghanya sthiti che. sAtamAnI sattara sAgarepama pramANa utkRSTa sthiti AThamAmAM jaghanya; AThamAnI aDhAra sAgaropama pramANu utkRSTa sthiti navamA-dazamAmAM jadhanya; navamAdazamAnI vIza sAgarepama pramANa utkRSTa sthiti agiyAramA-bAramA nI jadhanya; agiyAramA-bAramAnI bAvIza sAgaropama pramANa utkRSTa sthiti prathama greveyakanI jaghanya sthiti che. e rIte nIcenIcenA zriyanI utkRSTa sthiti ne uparauparanA raiveyakanI jaghanya sthiti samarjavI. A krame navamA greveyakanI jaghanya sthiti trIsa sAgaropamanI thAya che. cAra anuttara vimAnanI jaghanya sthiti ekatrIsa . sAgaropamanI che. sarvArthasiddhamAM utkRSTa ane jaghanya sthitimAM aMtara , nathI; arthAta tetrIsa sAgaropamanI sthiti che. [39-42] have nArakenI jaghanya sthiti kahe che: nArAmAM ja ditIyApu jarUA. ' harArSatAni prathama vA 4cho (42) (navAgAma++dvitIyApu) (44) (rAvarSaHsuni+HthamAcAmu) " zabdArtha nAnA-nArakanI dritItig -bIjI Adi bhUmiomAM rAva--daza varSa satra -hajAra . jhathamAyA-pahelI bhUmimAM . . . . . . . . . .
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthasUtra praznottara dIpikA 169 sUtrArtha: bIjI Adi bhUmiomAM nArakonI jaghanya sthiti pUrvapUrvanI utkRSTa sthiti che. pahelI bhUmimAM jaghanya sthiti daza hajAra varSanI che. vipArtha samajAtI jema beMtALIsamA sUtramAM devanI jaghanya sthitine kema che, te ja bIjIthI laI sAtamI bhUmi sudhInA nArakanI jaghanya sthitino krama che. e niyama pramANe paDelI bhUminI eka sAgaropama pramANa utkRSTa sthiti e bIjImAM janya sthiti che, bIjInI traNa sAgaropama pramANa utkRSTa sthiti trIjImAM jaghanya, trIjInI sAta sAgaropama utkRSTa sthiti ethImAM jaghanya; cothInI dazA sAgarepama utkRSTa sthiti pAMcamImAM jaghanya, pAMcamInI sattara sAgaropama utkRSTa sthiti chaThThImAM jaghanya, ane chaThThInI bAvIza sAgaropama utkRSTa sthiti sAtamImAM jaghanya che. pahelI bhUmimAM jaghanya sthiti daza hajAra - varSe pramANa che. 43-44] have bhavanapatinI jaghanya sthiti kahe che: bhavaneSu ca / 45 // (mages) zabdArtha - mane-bhavanane viSe -vaLI A sUtrArtha bhAvamAM paNa daza hajAra varSa pramANanI jaghanya A sthiti che. ' - have yaMtanI sthiti kahe che? vyantarANAM ca / 46 / parA palyopamam / 47 (46) (cattarALAmu) " (40) (varA+popama)
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 ... tatvArthasUtra-praznottara dIpi. ....zahArtha . . vyantarANAm - vyaMtarAnI - ca-vaNI ... parASTa ... ... palyopamam-yeApamanI . . sUtrArthaH vyaMtaronI jaghanya sthiti daza hajAra varSanI che. ane aSTa sthiti pakSyA5ma. prabhA che. [46-47] : have tiSkanI sthiti kahe che: jyotiSkANAmadhikam / 484 - grahANAmekam / 49 / nakSatrANAmardham / 50 : . tArakANAM. caturbhAgaH 151 jaghanyAtvaSTabhAgaH 152 / / caturbhAgaH zeSANAm // 53 // ...... . . . . . . (48) (jyotiSkANAm+adhikam).. (49) (grahANAm ekam ). .. .. (50) (nakSatrANAm+ardham) . . .... (21) (tArakANAm+caturbhAga:) . (52) (jaghanyAtu+aSTa+bhAga:) (53) (caturbhAga:+zeSANAm ) ...... zahA: jyotiSkANAm-jyotinI adhikam--adhika grahANAmbAhAnI ekam - nakSatrANAm-nakSatranI ardham-maI tArakANAm-tAzayonI: ... caturbhAga:-~paTyopabhanI yoyo mAga jaghanyAtu-(52) vanya aSTayAmA. .... ..
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ taravArthasUtra praznottara dIpikA 171 - mA-bhAga . vaturmA-palyopamano cothe bhAga ropANA-bAkInAonI - ' " sUtrArthaH tiSka arthAt sUrya, caMdranI utkRSTa sthiti kAMIka adhika palyopamanI che. grahonI utkRSTa sthiti eka palyopamanI che. nakSatronI utkRSTa sthiti ardha palyopamanI che. tArAonI utkRSTa sthiti palyopamano cotho bhAga che. - ' ane jaghanya sthiti te palyopamano AThamo bhAga che. zeSa arthAta tArAone choDIne bAkInA jyotiSka eTale ke - graha-nakSatronI jaghanya sthiti palyopamane cothe bhAga che. [48-pa3] e adhyAya samApta
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIjA * adhyAya 5 bIjAthI cethA adhyAya sudhImAM jIva tattvanuM nirUpaNa karyuM che. have A adhyAyamAM ajIva tattvanuM nirUpaNa thAya che. ajIvanA bheda ajIvakAyA dharmAdharmAkAza pudgalAH / / (banAvAyA:+dha+madharma+mArA+pu:) makIvAca-achavakA gha--dharmAstikAya dharma adharmAstikAya gara-AkAzAstikAya puNAH-pudgalAstikAya sUvArthaH dhamastikAya, adhamastikAya, AkAzAstikAya ane pudagalAstikAya e cAra ajIva kAyo che. vizeSArtha-samajatI ajIvanuM lakSaNa ma+nIya arthAta je jIva nahi te achava. upayoga e jIvanuM lakSaNa che, jethI jemAM upayoga nA hoya te achava. ajIva e jIvanuM vidhi bhAvAtmaka tattva che, te mAtra abhAvAtmaka nathI. praznaH dhamastikAya Adi tane astikAya kahevAnuM kAraNa zuM? " uttaraH te to mAtra eka pradezarUpa athavA eka avayavarUpa nathI kintu pracaya eTale ke samUharUpa che. dharma, adharma ane AkAza - e traNe te pradeza pracayarUpa che. ane pudgala avayavarUpa tathA avayava ' pracaya(samUha)rUpa che. astikAya eTale pradezano samUha. ' praznaH kAla kevuM dravya che? -
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtrapraznottara dIpikA 173 * uttaraH tene upacArathI dravya mAneluM che. . . praznaH uparanAM cAre tamAM bIjAM darzano keTalAM to mAne che ane te temane zuM kahe che? : - uttaraH AkAza ane pudgala e bane to te vaizeSika, , nyAya, sAMkhya Adi dazanone paNa mAnya che; paraMtu dharmAstikAya ane - - adharmAstikAya e ne to jaina darzana sivAya koI paNa darzana mAnatuM nathI. jaina darzana jene AkAzAstikAya kahe che tene bIjA dazano AkAza kahe che. puNalAstikAya e saMjJA jaina darzanamAM ja che. bIjA dezomAM e tattvane sthAne prakRti, paramANu Adi zabdone upayoga thAya che. . . prazna: dharmAstikAya ane adharmAstikAyanI asti zI rIte ' uttaraH jIvane svabhAva UrdhvagAmI che ane pudgalane svabhAva adhogAmI che, chatAM charI ane pugalane bhegAM maLelAM joIe chIe tenuM kAraNa zuM? te dharmAstikAyanI ane adhamastikAyanI madadathI anukrame gati karI zake che ane sthira rahI zake che. jethI dharmAstikAya ane adharmAstikAya e jIva tathA pudgalene gati tathA sthiti ApavAmAM apekSA kAraNuM che. ATalA ATalA tattvo thaI gayA paraMtu A zodha keIe karI hoya tema lAgatuM nathI, ane karI paNa zake nahi kAraNa ke te sarvajJa vinA kaI kahI zake nahi. te atIkriya jJAnano viSaya che.. . - prAjaka have mULa dravyanuM kathana kare che dravyANi jIvAzca / / (draSyAginnIvA+) zabdArtha vyaLi-ko . vivAda-cho. * (
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 174 tatvArthasUtra-praznottara dIpikA - sUtrArtha dharmAstikAya Adi ukta cAra ajIva tattva ane jIva e pAMca dravyo che. , vizeSArtha samajUtI prazna : jainadaSTie jagata kevuM che? , uttara : jainadaSTi pramANe jagata mAtra paryAya eTale ke . parivartanarUpa ja nathI, kintu parivartanazIla hovA chatAM ya te anAdi nidhana che. A jagatamAM jainamata pramANe mULa dravya pAMca che, te ja A sUtramAM batAvyAM che. . . . . . . praznaH dravyanuM paraspara sAdhamya ane vaidhamma eTale zuM? .. ' uttara : sAdhammano artha samAna dharma-samAnatA che ane dharmane artha viddha dharma-asamAnatA che. A sUtramAM je dravyatvanuM vidhAna che te dharmAstikAya Adi pAMca padArthonuM dravya tarIke sAdhamyuM che. ane je te vaidhamya hoI zake che te mAtra guNa athavA paryAyanuM ja hoI zake; kemake guNa athavA paryAya svayaM dravya nathI." have mULa dravyonuM sAdhacce vaidharma kahe che : nicovasthitAnyALi rUA. A''kAzAdekadravyANi // 5 // * * * niSicALa ddA (2) ( nivariyata+a+gavAna) (4) (vida+purA ) , - () (mA+#AratanacAIna) ' ' (6) (nikiwthALa+) - zabdArtha nityanitya savasthitAni sthira-avasthita
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthasUtra-praznottara dIpikA ' ' . 175 - * mAMi -arUpI " vina:-rUpI-mUrta - pu -pugala mA-sudhInA a#ArA-AkAza sudhInAM -eka vyA-dravya niricALi-niSkriya -vaLI A sUtrArtha: (3) ukta dravya nitya che, sthira che ane arUpI che. (4) pugala rUpI eTale ke mUrti che. (5) ukta pAMcamAMthI AkAza sudhInAM dravya eka che. ' (6) ane niSkriya che. vizeSArtha-samajUtI prazna: ukta pAMce dravya kevAM che? uttaraH dharmAstikAya Adi pAMce dravya nitya che, arthAta te potapotAnA sAmAnya ane vizeSa rUpathI kadApi paNa cuta thatAM nathI. pAce sthira paNa che; kemake emanI saMkhyAmAM kyAre paNa ochAvattApaNuM thatuM nathI. arUpI dravya to dhamastikAya, adharmAstikAya, AkAzastikAya ane jIvAstikAya e cAra ja che; paraMtu pugala dravya arUpI * nathI. sArAMza e che ke, nityatva tathA avasthitatva e baMne pAMce dravyonuM sAdharme che; paraMtu arUpi- pugalane choDIne bAkInAM cAra dravyonuM sAdharyuM che. praznaH nityatva ane avasthitatvanA arthamAM zuM taphAvata che?" che. uttaraH pitApitAne sAmAnya ane vizeSa svarUpathI cuta na thavuM e nitya che, ane potapotAnA svarUpamAM kAyama rahevA chatAM - ' paNa bIjA tattvanA svarUpane prApta na karavuM te avasthitatva che. ' praznaH te vastu daSTAMta ApI samajA. uttara H dAkhalA tarIke jIva tatva potAnA vyAtmaka sAmAnya
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 - tattvArthasUtra-praznottara dIpikA svarUpane ane cetanAtmaka vizeSa rUpane kyAre paNa choDatuM nathI e tenuM niyatva che, ane ukta svarUpane cheDaDyA vinA paNa te ajIva tatvanA svarUpane prApta karatuM nathI e enuM avasthitatva che. sArAMza e che ke pitAnA svarUpano tyAga na karavo ane pArakAnA svarUpane prApta na karavuM e baMne aMza--dharma badhAM dravyomAM samAna che; emAMthI pahelo aMza nityatva ane bIjo aMza avasthitatva kahevAya che. * praznaH A jagata anAdi nidhana zAthI kahevAya che ?' ' uttaraH dravyonA nitya kathanathI jagatanI zAzvatatA sUcita thAya che ane avasthitatvanA kathanathI emane paraspara saMkara-mizraNa thato nathI ema sUcavAya che. arthAta te badhAM dravyo parivartanazIla hovA chatAM paNa potapotAnAM svarUpamAM sthita che ane ekasAthe rahevA chatAM paNa ekabIjAnA svabhAva-lakSaNathI askRSTa rahe che. ethI ja A jagata anAdi nidhana paNa che ane enAM mULa tattvonI saMkhyA paNa eksarakhI rahe che. . . . * prazna: dharmAstikAya Adi ajIva paNa je dravya che ane tattva paNa che to pachI emanuM koI ne koI svarUpa avazya mAnavuM paDaze; te pachI emane arUpI kema kahyAM ? uttaraH ahIM arUpItvane artha svarUpaniSedha nathI. svarUpa te dharmAstikAya Adi tane paNa avazya hoya che ane emane je koI svarUpa ja na hoya to te azvazaMganI mAphaka vastu tarIke ja siddha na thAya. ahIM arUpItva kathanathI rUpa eTale ke mUrtine niSedha karyo che. rUpano artha ahIM mUrti ja che. rU5 Adi saMsthAnA pariNAmane athavA rUpa, rasa, gaMdha ane sparzanA samudAyane mUrti kahe che. AvI mUrtine dharmAstikAya Adi cAra tomAM abhAva hoya che. A ja bAbata arUpIpadathI kahI che. rUpa, mUrtatva, mUrti
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 177 e badhA zabdo samAnArthaka che. rUpa, rasa Adi je guNe iMdriyeTa dvArA grahaNa karI zakAya che te iMdriyagrAhya guNa ja mUrti kahevAya che. pudgalenA guNa dadriyagrAhu che ethI pudgala e mRta eTale ke rUpI che. pudgala sivAya bIjuM kAI dravya mRrta nathI kemake te iMdriyAthI gRhita thatuM nathI; ethI ja rUpItva e ja pudgalane dharmAstikAya Adi cAra tattvothI bhinna karatuM vaidhamya che, je ke atIndriya hovAthI paramANu Adi aneka sUkSma dravyA ane emanA guNo iMdriyagrAhva nathI; chatAM paNa viziSTa pariNAmarUpe amuka avasthAmAM te ja iMdriyA dvArA grahaNa thavAnI yAgyatA prApta kare che; e kAraNathI te tIMdriya hovA chatAM paNa rUpI athavA mR ja che. arUpI kahevAtA dharmAstikAya Adi cAra dravyeane teA IMdriyanA viSaya banavAnI yeAgyatA ja hatI nathI. A pudgala ane atIdriya dharmAstikAya Adi dravyeAmAM taphAvata che. prazna: eka eka vyaktirUpe keTalAM dravya che? uttara : dharmAstikAya, adharmAstikAya ane AkAzAstikAya e eka eka vyaktipa che. emanI e athavA ethI adhika vyaktie hAtI nathI. praznaH vaLI te traNa dravya kevAM che? uttaraH te niSkriya eTale kriyArahita che. prazna: A traNa dravyAnuM sAdharmsa zuM gaNAya? uttaraH eka vyaktitva ane niSkriyaMtva e e dharmAM ukta traNa dravyeAnuM sAdharmsa che. praznaH eka vyaktitva ane niSkriya e meM dharmo traNa dravyAnuM sAdharmDa che te te kAnuM vaidharmI che? uttaraH te vAstikAya ane pudgalAstikAyanuM vaidhamya che, kAraNa ke jIva ane pudgalanI aneka vyaktio che ane te kriyAzIla paNa che.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 tavArthasUtra-praznottara dIpikA praznaH jaina darzana Atmadravyane kevI rIte mAne che? '. uttaraH jaina darzana vedAMtanI mAphaka Atmadravyane eka vyaktirU5 mAnatuM nathI. ane sAMkhya, vaizeSika Adi badhAM vaidika darzanenI mAphaka ene niSkriya paNa mAnatuM nathI. praznaH jaina mata pramANe badhAM ya dravyone kevAM mAnavAmAM Ave che? uttara: jaina mata pramANe badhAM dravyomAM paryAya pariNamana * utpAda vyaya mAnavAmAM Ave che. prazna: dharmAstikAya Adi traNa dravyone je niSkriya mAnavAmAM Ave to teomAM paryAya pariNamana kevI rIte ghaTI zake ? uttara: ahIM niSkriyatvathI gatikriyAno niSedha karavAmAM AvyuM che, kriyAmAtrano nahi. jaina mata pramANe niSkriya dravyane artha gatizunya dravya eTale ja che. gatizanya dharmAstikAya Adi drAmAM paNa sadaza pariNamanarUpa kriyA jaina darzana mAne che. - - have pradezanI saMkhyAne vicAra kare cheH . asaMkhyeyAH pradezA dharmAdharmayoH / jIvasya ca 8 AkAzasyAnantAH / saMkhyeyA'saMkhyeyAMzca pudgalAnAm / 10 / nALoH i2 (0) (gaayA:-+:+dharmavo ) (8) (nIva+) (1) (mArA+kSAnatA) (10) (saMya+ cA+ pu nAmU) . (11) (nALo)
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 179 che yasaMcA-asaMkhyAta zA-pradeze dharma-dharmAstikAya dharma-adharmAstikAya ' Ivaca-jIvana mArA-AkAzanI banatA:anaMta saM -saMkhyAta asaMcA:-asaMkhyAta putrAnA"-pugalanA jinahi maLo:-aNunA-paramANunA . sUtrArtha: (7) dharma ane adharmanA pradeza asaMkhyAta che. (8) eka jIvanA pradeza asaMkhyAta che. (9) AkAzanA pradeza anaMta che. (10) pudgala dravyanA pradeza saMkhyAta, asaMkhyAta ane anaMta che. (11) aNu-paramANune pradeza hotA nathI. vizeSArtha-samajUtI prazna : kAya zabdathI zuM samajavuM? uttara pradeza pracayarUpa. prazna : pradeza kone kahevo? uttara pradezano artha eka evo sukSma aMza che ke, jenA bIjA : - aMzonI kalpanA sarvajJanI buddhithI paNa thaI zakatI nathI. evA : - avibhAjya sUkSmAMzane niraMza aMza paNa kahe che. - ' prazna : dharmAstikAya ane adharmAstikAyanA pradeza saMbaMdhI samajAvo. uttaraH dharma ane adharma e baMne dravya eka eka vyaktirUpa . che ane emanA pradeza-avibhAjya aMza, asaMkhyAta, saMkhyAta che; che ema kahevAthI e phalita thAya che ke ukta baMne dravyo eka evA akhaMDa skaMdharUpa che ke jenA asaMkhyAta avibhAjya sUkSma aMza phakta buddhithI kalpita kahI zakAya che, te vastu bhUta skaMdhathI alaga '' karI zakAto nathI. ' ' . ' ; * *
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . . cAlakazva eTale ? . '180 tattvArthasUtra-praznottara dIpikA praznaH chavadravya zuM che? . . . uttara: jIvadravya vyaktirUpe anaMta che. pratyeka jIva vyakti eka akhaMDa vastu che, je dharmAstikAyanI mAphaka asaMkhyAta pradeza pari.. bhANa che. .. '' : praznaH AkAzadravya eTale zuM? .. uttaraH AkAzadravya bIja badhAM dravyothI mATe skaMdha che, kemake. te anaMta pradeza parimANa che. praznaH pudgaladravya eTale zuM? - uttaraH pugaladavyanA skaMdha dharma, adharma Adi bIjAM cAra divyAnI mAphaka niyata rUpa nathI, kemake koI pudgala skaMdha saMkhyAta pradezane hoya che, koI asaMkhyAta pradezano, keI anaMta pradezone che ane keAI anaMtAnaMta pradezono paNa hoya che. pudgala ane bIjA * dravyonI vacamAM eTalo taphAvata che ke pudagalanA pradeza potAnA skaMdhathI judA judA thaI zake che; paraMtu bIja cAra dravyanA pradeza potapotAnA dhathI alaga thaI zakatA nathI; kemake pudgalathI bhinna cAre dravyo amUrti che, ane amUrtine svabhAva khaMDita na thavuM e che. pudgala dravya mUrti che, mUrtanA khaMDa paNa hoI zake che; kemake saMleSa ane vilepa dvArA bhegA thavAnI tathA chUTA thavAnI zakti mUrta dravyomAM dekhAya che. A taphAvatanA kAraNathI pudgala skaMdhanA nAnAmoTA badhA aMzane avayava kahe che. avayavane artha judo thate aMze eve che. jo ke paramANu paNa pugala dravya hovAnA kAraNathI mUrti che to paNa teno vibhAga thaI zakato nathI; kemake te AkAzanA pradezanI jema pugalano nAnAmAM 1 nAno aMza che. paramANunuM ja parimANa sauthI nAnAmAM nAnuM parimANa : A che: ethI e mAtra avibhAjaya aMza che. ahIM paramANunA khaMDa
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthasUtra praznottara dIpikA 181 eTale ke aMza thatA nathI ema je kahyuM che, te dravya vyaktirUpe; paratu paryAyarUpe nahi. paryAya to enA paNa aMzonI kalpanA karavAmAM AvI che; kemake eka ja paramANu vyaktimAM varNa, gaMdha, rasa Adi aneka paryAya che. te badhA e dravyanA bhAvarUpa aMze * ja che. ethI eka paramANuM vyaktinA paNa bhAvaparamANu aneka mAnavAmAM Ave che. praznaH dha AdinA pradeza ane pudgalanA paramANu vacce ze taphAvata che? uttaraH parimANanI daSTie kAMI taphAvata nathI. jeTalA kSetramAM " paramANuM rahI zake che, eTalA bhAgane pradeza kahe che. paramANu avi bhAjya aMza hovAthI ene samAvavA mATenuM kSetra paNa avibhAjya ja hovuM joIe. ethI paramANu ane pradeza nAmanuM tatparimita kSetra ane e parimANanI dRSTie samAna che. te paNa emanI vacamAM eTalo - taphAvata che ke paramANu potAnA aMzIbhUta skaMdhathI alaga thaI zake A che; paraMtu dharma Adi dravyonA pradeza pitAnA skaMdhathI alaga thaI zakatA nathI. praznaH navamA sUtramAM "anaMta pada . ethI pugala dravyanA aneka anaMta pradeza hovAno artha to nIkaLI zake che, paraMtu - anaMtAnaMta pradeza hovAno je artha upara kAvyo che te kayA padathI ? uttara: anaMta pada sAmAnya che, te badhA prakAranI anaMta - saMkhyAone bodha karAvI zake che. ethI ja e padathI anaMtAnaMta artha paNa karI zakAya che. ' have dravyanAM sthiti kSetrane vicAra kare che. - rojAzeSaH 22 dharmAdharmayoH kRtsne / 13 /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182. tattvArthasUtra-praznottara dIpikA ekapradezAdipu bhAjyaH pudgalAnAm / 14 / / asaMkhyeya bhAgAdiSu jIvAnAm / 15 / pradezasaMhAravisargAbhyAM pradIpavat // 16 // , (12) (strotrAvAze-vAha:) (12) ( va gharmathI:znAra) (14) (+jhanTeza+vigmAga:putrAnAma) (16) (masaMga+mA+ripu+gIvAnAm) (16) (pravezaiAra+visakhyAmU+pivatu) " zabdArtha srojAze- lokAkAzamAM 3yavAhR-sthiti dharma-dharmAstikAya avarSa-adhamastikAya -eka Aripu -pradeza AdimAM mAgya:-- vikalpa purArAnAmu-pudgalonI. kaca-asaMkhyAtamAM mAhig-bhAgAdimAM nIvAnAmU-jInI jhavera-pradezane sAra-saMkeca , vicAmuM-vistAra prarIvava-pradIpanI mAphaka (dIvAnI mAphaka) - sUtrArtha (12) Adheya-sthiti karanArAM dravyonI sthiti - kAkAzamAM ja che. (13) dharma ane adharma dravyanI sthiti samagra lokAkAzamAM che. (14) pudgala dravyonI sthiti lokAkAzane eka pradeza AdimAM * vikalpa eTale aniyatarUpe hoya che. (15) jIvonI sthiti lekanA asaMkhyAtamA bhAgAdimAM hoya che. (16) kemake pradIpanI mAphaka emane pradezane saMkoca ane vistAra thAya che.
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthasUtra praznottara dIpikA - 183 . vizeSArtha-samajUtI prazna: A pAMca astikAyone AdhAra karyuM dravya che. uttara: A pAMce astikAyane AkAza e ja dravya AdhAra che. prazna : bAkInAM dravya kevAM che? uttara : bAkInAM dravyo Adheya che. prazna : A kaI daSTie samajavuM joIe? uttara: te vyavahAra-daSTithI samajavuM joIe. praznaH nizcaya-daSTithI tyAre zuM samajavuM? uttaraH nizcaya-daSTie te badhAM dravyo svapratiSTha eTale pita* pitAnAM svarUpamAM sthita che. koI eka dravya bIjA dravyamAM tAtvika daSTithI rahI zakatuM nathI. A prazna: cAre dravyono AdhAra AkAza che to pachI AkAzano - AdhAra zuM?' - uttaraH AkAzane kaI bIjuM dravya AdhArarUpa nathI; kemake - enAthI moTA parimANavALuM athavA enI barAbara parimANavALuM - bIjuM koI tatva ja nathI, ethI vyavahAra-daSTie ane nizcaya* daSTie AkAza svapratiSTha ja che. .. prazna : AkAzane bIje dravyono AdhAra kahevAnuM kAraNa zuM ? * uttara: bIje dravyono tene AdhAra kahevAnuM kAraNa e che ke : te bIjAM dravyothI mahAna che. - | * * prazna: loka kene kahevAya? uttaraH je bhAgamAM AdheyabhUta dharma Adi cAra dravyo rahe che - ' te amuka parimita bhAgane loka kahe che. AthI lokano artha ja pAMca astikAya kahe che. . . prazna : A bhAganI bahAra anaMta AkAza vidyamAna che tene zuM kahe che?
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 '' tattvArthasUtra-praznottara dIpikA uttara: te lokAkoza kahevAya che. praznaH loka ane aloka e be bhAganI kalpanA kone . avalaMbita che? uttara : vastutaH akhaMDa AkAzanA paNa je loka ane aloke. evA be bhAgenI kalpanA buddhithI karavAmAM AvI che. te dharma ane adharma caeNnA saMbaMdhathI che. jyAM e dravyono saMbaMdha na hoya te aloka ane jeTalA bhAgamAM emano saMbaMdha hoya te lokaH praznaH paramANuonA skaMdhanI hakIkata kaho. uttaraH be paramANuone banelo skaMdha--avayavI-kacaNuka kahevAya che. traNa paramANuono skaMdha "caNaka" kahevAya che. e rIte cAra paramANuono "caturaNuka, saMkhyA paramANuone "saMkhyAtAthukI, asaMkhyAtano asaMkhyAtaNuka,anaMtano "anaMtANuka ane anaMtAnaMta paramANuone banelo skaMdha "anaMtAnaMtANaka" kahevAya che. A prazna : pudagala dravyanA AdhArakSetranI hakIkata jaNAve. uttara : pudgala dravya, kAMI dharma, adharma dravyanI bhAkTa mAtra eka vyakti to che ja nahi, ke jethI te mATe ekarUpa AdhArakSetra hevAnI saMbhAvanA kahI zakAya. bhinnabhinna vyakti hevAthI pulonA parimANamAM vividhatA hoya che, ekarUpatA nathI. ethI ahIM enA AdhAranuM parimANa vikalpa-aneka rUpe batAvavAmAM AvyuM che. * koI pudgala lokAkAzanA eka pradezamAM to kaI be pradezamAM rahe che. e rIte koIka pudgala asaMkhyAta pradeza parimita lokAkAzamAM paNa rahe che. . . . praznaH AdhArabhUta kSetranA pradezonI saMkhyA AdheyabhUta pula , paramANunI saMkhyAthI kevI rItanI hoya che? uttaraH pudgala dravyanA paramANunI saMkhyAthI cuna athavA enI
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-prazcAttara dIpikA 185 barAbara hAi zake che, adhika nahi, ethI ja eka paramANu ekasarakhA AkArapradezamAM sthita rahe che. praznaH caNuka Adi kevI rIte rahI zake che? uttara H dvaNuka eka pradezamAM paNa rahI zake che ane emAM paNa. e rIte uttarAttara saMkhyA vadhatAMvadhatAM tyaNuka, caturaNuka ema saMkhyAtANuka skaMdha eka pradeza, e pradeza, traNa pradeza ema saMkhyAta pradeza sudhInA kSetramAM rahI zake che. saMkhyAtANuka dravyanI sthitine mATe asaMkhyAta pradezavALA kSetranI AvazyakatA hatI nathI. asaMkhyAtANuka skaMdha eka pradezathI leI adhikamAM adhika peAtAnI arAbaranA asaMkhyAta saMkhyAvALA pradezeAnA kSetrAmAM rahI zake che. anaMtANuka ane anaMtAna tANka skaMdha paNa eka pradeza, e pradeza atyAdi kramathI vadhatAMvadhatAM saMkhyAta pradeza ane asaMkhyAta pradezavALA kSetramAM rahI zake che. enI sthitine mATe anaMta pradezAtmaka kSetranI jarUra nathI. pudgala dravyane sauthI meTAmAM meTA skaMdha jene acitta mahA 'dha kahe che ane je anatAna'ta aNyenA banelA hAya che te paNa asaMkhyAta pradeza leAkAkAzamAM ja samAya che. prazna: jaina dRSTie AtmAnuM parimANa kevuM mAnavAmAM Ave che? uttara : jaina darzanamAM AtmAnuM parimANa AkAzanI mAphaka vyApaka nathI ane paramANunI mAphaka aNu paNa nathI kintu madhyama parimANa mAnavAmAM Ave che. praznaH pradeza-saMkhyAnI dRSTie badhA AtmAonuM madhyama pari mANa kevuM hoya che? uttara : badhA AtmAonuM madhyama parimANa pradezasaMkhyAnI dRSTie samAna che, chatAM paNa badhAnI laMbAi, paheALA Adi ekasarakhAM paNa nathI.
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 186 tatvArthasUtra-praznottara dIpikA prazna tyAre jIvadravyanuM AdhArakSetra ochAmAM ochuM ane adhika" mAM adhika keTaluM mAnavAmAM Ave che? uttara: eka jIvanuM AdhArakSetra lokAkAzanA asaMkhyAtamA bhAgathI laIne saMpUrNa lokAkAza sudhI hoI zake che. prazna: kAkAzanA asaMkhyAta pradeza parimANanI kalpanA kevI rIte karavAmAM Ave che? uttaraH je ke lokAkAza asaMkhyAta pradeza parimANa che to paNa asaMkhyAta saMkhyAnA paNa asaMkhyAta prakAra hovAthI lokAkAzanA evA asaMkhyAta bhAganI kalpanA karI zakAya che ke je ' aMgulAsaMkhyaya bhAga parimANa hoya che. ATalo nAno eka bhAga - paNa asaMkhyAta pradezAtmaka ja hoya che. e eka bhAgamAM koI eka .. jIva rahI zake che. eTalA eTalA be bhAgamAM paNa rahI zake che. e rIte eka eka bhAga vadhatAM vadhatAM Akharane sarva lekamAM paNa eka chava rahI zake che, arthAt jIvedavyanuM nAnAmAM nAnuM AdhArakSetra aMgulAsaMmeya bhAga parimANa lokAkAzane khaMDa hoya che je samagra lokAkAzane eka asaMkhyAta bhAga ja hoya che. A prazna jIvanA AdhArakSetra saMbaMdhI hakIkata jaNAvo. . uttara: e jIvanuM kALAntare athavA e ja samaye bIjA jIvanuM kaMIka moTuM AdhArakSetra e bhAgathI bamaNuM paNa mAnavAmAM Ave . che. A rIte e jIvanuM athavA jIvAtranuM AdhArakSetra traNagaNuM, -cAragaNuM, pAMcagaNuM Adi kramathI vadhatAM vadhatAM kyAreka asaMkhyAtagaNuM ' arthAta sarva kAkAza thaI zake che. prazna: eka jIvanuM AdhArakSetra sarva lokAkAza kyAre thaI zake? uttara: eka jIvanuM AdhArakSetra sarva lokAkAza tyAre ja thaI zake che ke jyAre te jIva kevalI samughAtanI dazAmAM hoya che. A
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 187 prazna: jIvanA parimANanI nyUnAdhikatAne lIdhe enA AdhAra- kSetranA parimANanI je jUnAdhikatA upara kahI che te kone apekSIne samajavI? 'uttara: te eka jIvanI apekSAe samajavI. prazna: sarva jIvanI apekSAe zuM samajavuM? uttara: sarva jIvarAzinI apekSAe te jIvatattvanuM AdhArakSetra saMpUrNa kAkAza ja che. " praznaH bhinnabhinna jIvonA parimANamAM eka ja samayamAM je jUnAdhikatA dekhAya che tenuM kAraNa zuM? ' uttara : karma je anAdikALathI jIvanI sAthe lAgelAM che ane je anaMtAnaMta aNupracayarUpa hoya che emanA saMbaMdhathI eka jIvanA - parimANamAM athavA vividha jInA parimANamAM vividhatA Ave che. karmo sadA ekasarakhAM rahetAM nathI. emanA saMbaMdhathI audArika - Adi je anya zarIra prApta thAya che te paNa karma anusAra nAnAM- meTAM hoya che. jIvadravya vastutaH hoya che to amUrta, paraMtu te karmasaMbaMdhane lIdhe mUrtavata banI jAya che. ethI jyAre jyAre jeTaluM jeTaluM audArikAdi zarIra ene prApta thAya che, tyAretyAre enuM parimANa - teTaluM teTaluM ja hoya che. ' praznaH dharmAstikAya Adi dravyanI mAphaka jevadravya paNa amUrta che, te pachI ekanuM parimANa vadhatuM-ghaTatuM nathI, ane bIjAnuM ne kema vadhe-ghaTe che? uttara : tene uttara svabhAvabheda sivAya kAMI nathI. prazna H jIvatattvano kevo svabhAva che ?' uttaraH jIvatatvano svabhAva ja evo che ke te nimitta maLatAM A ja pradIpanI jema saMkoca ane vikAsane prApta kare che. jema khullI jagyAmAM rAkhelA pradIpane prakAza amuka parimANa hoya che; paraMtu "
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 tattvArthasUtra-praznottara dIpikA ene jyAre eka kATaDImAM rAkhavAmAM Ave che tyAre ene prakAza koTaDInA jeTalA ja banI jAya che, pachI ene eka kUDA nIce rAkhIe to te kuMDAnI aMdaranA bhAgane ja prakAzita kare che, leATAnI nIce rAkhIe tA ene prakArA eTaleA ja thaI jAya che, tema e pradIpanI mArka jIva dravya paNa sakAca-vikAsazIla che ethI e jyArejyAre je nAnA athavA meTA zarIrane dhAraNa kare che tyAretyAre te zarIranAM parimANu pramANe enA parimANamAM saMkAca-vikAsa thAya che. prazna : jo jIva saMAca svabhAvanA kAraNathI nAneA che tyAre te laoNkAkAzanA asaMkhyAta pradezarUpa asaMkhyAtamA bhAgathI nAnA bhAgamAM arthAt AkAzanA eka pradeza upara, athavA che, cAra, pAMca Adi pradeza upara kema samAI zakatA nathI ? e ja rIte jo ene svabhAva vikasita thavAne hoya te te vikAsa dvArA saMpUrNa leAkAkAzanI mAka alAkAkAzane prApta kema nathI karatA? uttara : enA uttaramAM jaNAvavAnuM ke saMkAcanI maryAdA kANa zarIra upara nirbhara che. kAi paNa kANu zarIra aMzulA saMkhyAta bhAgathI nAnuM thaI zakatuM nathI; ethI vanuM saMkrAca-kArya paNa tyAM sudhI ja parimita rahe che. vikAsanI maryAdA leAkAkAza sudhInI ja mAnavAmAM AvI che; enAM e kAraNa batAvI zakAya che: paheluM tA e ke jIvanA pradeza eTalA ja che ke, jeTalA leAkAkAzanA che. adhikamAM adhika vikAsa-dazAmAM jIvane eka pradeza AkAzanA eka pradezane vyApIne rahI zake che, e athavA adhikane nahi. AthI sarvotkRSTa vikAsa dazAmAM paNa leAkAkAzanA bahAranA bhAgane te prApta karI zakatA nathI. bIjuM kAraNa e che ke vikAsa e gatinuM kArya che ane gati dharmAstikAya sivAya hoI zakatI nathI. e kAraNathI . leAkAkAzanI bahAra jIvane phelAvAne prasaMga ja AvatA nathI. ; ' *
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ *- tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 189 prazna: asaMkhyAta pradezavALA leAkAkAzamAM zarIradhArI ane ta jIve kevI rIte samAI zake che? uttaraH sUkSma bhAvamAM pariNamelA heAvAthI nigeAda zarIrathI vyApta eka ja AkAza-kSetramAM sAdhAraNa zarIrI anaMta jIva ekasAthe rahe che, tathA manuSya AdinA eka audArika zarIranI upara tathA aMdara aneka saMmUrNima jvAnI sthiti jovAmAM Ave che. e kAraNe leAkAkAzamAM anaMtAnaMta jIvAne samAveza viruddha nathI. je ke pudgala dravya anatAnata ane mUrta che; tathApi leAkAkAzamAM e samAvavAnuM kAraNa e che ke pudgaleAmAM sUkSmatvarUpe parita thavAnI zakti che. AvuM pariNamana jyAre thAya che tyAre eka ja kSetramAM ekabIjAne vyAghAta karyA vinA anaMtAnaMta paramANu ane anaMtAnaMta skaMdhu sthAna prApta karI zake che. jema eka ja sthAnamAM hajArA dIvAone prakAza vyAdhAta vinA ja samAI zake che. pudgala dravya mUrta hevA chatAM paNa vyAdhAtazIla tyAre ja thAya che, jyAre sthUla bhAvamAM pariNata thAya che. samatva pariNAma-dazAmAM te kAIne vyAghAta pahoMcADatAM nathI, ane pote paNa kAIthI vyAdhAta pAmatAM nathI. have kArya dvArA dharma, adharma ane AkAzanAM lakSaNeAtu kathana kare che. gatisthityupagraho dharmAdhamayo rupakAraH | 17 | gujArAyAvAr: {8 / . (17) (ti+sthiti+-vatrayo-dharmadharmaco:+vAra:) (18) (mArAca+muvacArlR:) zabdA naiti--gati karavI rapatro nimitta sjitA--sthira rahevuM . dharma-dharmAstikAya
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 190 tattvArthasUtra-praznottara dIpikA dho:-adharmAstikAyane pAra -upakAra che-kArya che mArA--AkAzanuM avasA-avakAza sUtrArtha: (17) gati ane sthitimAM nimitta thavuM e ja . anukrame dharma, adharma dravyonuM kArya che. (18) avakAzamAM nimitta thavuM e AkAzanuM kArya che. - vizeSArtha-samajutI praznaH Agama-pramANathI dharma, adharmanuM ane AkAzanuM, astitva kevI rIte manAya che? : . . . . uttara: dharma, adharma ane AkAza e traNe amRta hovAthI Indriyagamya nathI, ethI emanI siddhi laukika pratyakSa dRSTAMta dvArA thaI zaktI nathI. jo ke Agama-pramANathI emanuM astitva manAya che tema yuktipUrvaka paNa te siddha Thare che. je ukta dravyonuM astitva siddha kare che, te yukti e che ke jagatamAM gatizIla ane gatipUrvaka - sthitizIla padArtha jIva ane pugala be che. jo ke gati ane sthiti baMne ukta dharma ane adharmanAM pariNAma ane kArya hovAthI emAMthI e ja pedA thAya che, arthAt gati ane sthitinuM upAdAna kAraNa jIva ane pugala ja che, paNa nimitta-kAraNa je kAryanI utpattimAM avazya apekSita che, te upAdAne kAraNathI bhinna hovuM ja joIe. ethI jIva-pudgalanI gatimAM nimittarUpe dharmAstikAyanI ane sthitimAM nimittarUpe adharmAstikAyanI siddhi thaI jAya che. A abhiprAyathI * zAstramAM dhamastikAyanuM lakSaNa ja gatizIla padArthonI gatimAM nimitta thavuM ane adharmAstikAyanuM lakSaNa sthitimAM nimitta thavuM , eTaluM ja batAvyuM che. A - - praznaH AkAzAstikAyanuM lakSaNa zuM che? uttaraH pitAnAmAM avakAza sthAna ApavuM e AkAzanuM kArya ' che. ethI ja avakAza-pradAna e ja AkAzanuM lakSaNa manAyuM che.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 191 tatvArthasUtra-praznottara dIpikA praznaH sAMkhya nyAya, vaizeSika Adi darzanomAM AkAza dravya mAnavAmAM AvyuM che, paraMtu dharma, adhama ne bIjA koIe mAnyAM nathI, te pachI jaina dazane emane svIkAra kema karyo che? ' uttaraH jaDa ane cetana dravya je dazya ane adazya vizvanAM khAsa aMga che, emanI gatizIlatA to anubhavasiddha che. je koI niyAmaka tava nA hoya to te divya pitAnI sahaja gatizIlatAnA kAraNathI anaMta AkAzamAM kayAMya paNa cAlI jaI zake che. kharekhara je e anaMta AkAzamAM cAlyAM ja jAya, to A daspAdastha vizvanuM niyata sthAna je sadA sAmAnyarUpe ekasarakhuM najare paDe che te koI paNa rIte ghaTI nahi zake. kemake anaMta pudgala ane anaMta jIva vyaktio paNa anaMta parimANa vistRta AkAzakSetramAM rokAyA vinA saMcAra karaze. tethI e evAM pRthapha thaI jaze ke emanuM pharIthI maLavuM ane niyata sRSTirUpe najare AvI paDavuM asaMbhavita nahi te kaThina to jarUra thaze. A kAraNathI uparanAM gatizIla divyanI gatimaryAdAne niyaMtrita karatA tattvano svIkAra jenA darzana kare che. e ja tatva dharmAstikAya kahevAya che. gatimaryAdAne niyAmakarUpe uparanA tattvano svIkAra karyA pachI paNa e ja dalIlathI sthitimaryAdAnA niyAmakarUpe adhamastikAya tattvane svIkAra paNa jaina darzana kare che. praznaH digadravyane AkAzathI zAthI juduM manAtuM nathI ? uttara pUrva, pazcima Adi vyavahAra je digadravyanuM kArya manAya che, tenI utpatti AkAzanI dvArA thaI zakavAne lIdhe divyane AkAzathI juduM mAnavAnI jarUra nathI. A prazna : dharma, adharma dravyane AkAzathI juduM-svataMtra nA mAnIe - to zuM vAMdhe Ave?
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 tattvArthasUtra-praznottara dIpikA uttara: dharma ane adharmane AkAzathI juduM nahi mAnavAmAM Ave ane AkAzane gati ane sthitinuM niyAmaka mAnavAmAM Avaze te te anaMta ane akhaMDa hovAthI jaDa tathA cetana-dravyane pAtAmAM sarvatra gati ane sthiti karatAM rokI nahi zake. ane ema thavAthI niyata dasyAdasya vizvanA saMsthAnanI anupapatti thaI jaze. ethI dharma ane adharma dravyane AkAzathI judAM svataMtra mAvavAM e nyAyaprApta che. jyAre jaDa ane cetana gatizIla ja che tyAre maryAdita AkAzakSetramAM temanI gati niyAmaka sivAya ja peAtAnA svabhAvathI mAnI zakAtI nathI; ethI dharma ane adhama dravyanuM astitva yuktisiddha che. have kArya dvArA pudgalanuM lakSaNa kahe cheH ' zarIravAGmanaH prANApAnAH pudgalAnAm | 19| sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAca |20| (11) (zarIravAg+mana:prALa+cavAnA:purjAnAm) (20) (pula+du: +jhIvita+mana+savapraTThA:+7) zabdArtha zarIra---zarIra mana:mana thavAnA:-ucchvAsA sula sukha srIvita--jIvana thAvANI trAja--ni:zvAsa purveAAnAm-pudgalanAM kula du:kha maramaraNa savaprahA:upakAra --tathA sUtrA' (19) zarIra, vANI, mana, niHzvAsa ane ucchvAsa e pudgalAnuM upakAra-kArya che. (20) tathA sukha, duHkha, jIvana ane maraNu e paNa pudgalAne upakAra che.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 19 . vizeSArtha-samajAtI . prazna : dArika Adi zarIra zenA banelA che? uttara: dArika Adi badhAM zarIra padgalika eTale pudu' galanAM ja banelAM che. jo ke kAmaNa zarIra atIyi che, te paNa te bIjA dArika mUrta dravyanA saMbaMdhathI sukhaduHkhAdi vipAka Ape che, jema pANu vagerenA saMbaMdhathI dhAnya karyuM. AthI ja ene paNa paugalika samajavuM joIe. prazna: bhAvabhASA ane dravyabhASA samajAvo. uttara: bhAvabhASA e vIryantarAya, matijJAnAvaraNa ane | mutajJAnAvaraNane kSayopazamathI tathA aMgopAMga nAmakarmanA udayathI ' prApta thatI eka viziSTa zakti che. te pudgala sApekSa hovAthI - paulika che. ane evA zaktivALA AtmA dvArA prerita thaI vacanarUpamAM pariNata thatA bhAvAvargaNAnA skaMdha dravyabhASA che. A prazna : bhAvamana ane dravyamana samajA, ane te zuM che ? * uttara: labdhi tathA upayogarUpa bhAvamana pudgalAvalaMbita - hovAthI pagalika che. jJAnAvaraNa tathA varyAntarAyanA kSayopazamathI ane aMgopAMga nAmakarmanA udayathI manovargaNAnA je skaMdhe guNa, doSa, vivecana, smaraNa Adi kAryamAM abhimukha AtmAnA anugrAhaka arthAt enA - sAmarthyanA uttejaka thAya che te dravyamAna che.' prazna : ni:zvAsa ane usa vAyu samajAvo. : ' uttara : AtmA dvArA udaramAMthI bahAra kADhavAmAM Avato niHzvAsa vAyu, prANa ane udaranI aMdara jato usa vAyu-apAna " - e bane pIgalika che ane jIvanaprada hovAthI AtmAne anugraha ' kArI che. '
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 tatvArthasUtra-praznottara dIpikA prazna : bhASA, mana, prANa ane apAna e zAthI paulika che? uttaraH bhASA, mana, prANa ane apAna e badhAMno vyAghAta. ane abhibhAva dekhAya che ethI e zarIranI mAphaka paugalika che. prazna : sukha zuM che? uttara: jIvanuM prItirU5 pariName e sukha che, je zAtA vedanIya karmarUpa aMtaraMga kAraNa ane divya kSetra Adi bAhya kAraNathI utpanna thAya che. prazna: duHkha zuM che? . uttara: paritApa e ja duHkha che. te azAta vedanIya karmarUpa aMtaraMga kAraNa ane divya Adi bAhya nimittathI utpanna thAya che. - prazna: jIvita ane maraNa zuM che? uttaraH AyuSakarmanA udayathI dehadhArI jIvanA prANa ane apAnanuM cAlu rahevuM e jIvita che ane prANa-apAnane uccheda thavo e bharaNa che. praznaH sukha-duHkha Adi paryAya che prati pudgalanA upakAra manAya che tenuM kAraNa zuM? uttaraH sukha-du:kha Adi parya chomAM utpanna thAya che kharA, paraMtu te pudgala dvArA utpanna thAya che ethI e jIne prati pudgalanA upakAra manAya che. have kArya dvArA jIvanuM lakSaNa kahe che: paraspauvagraho nIyAnA 21 (paravara+:nIvAnAm) . , zabdArtha pararavara-parasparanA (ekabIjAnA) 31 -kAryamAM nimitta thavuM navanAmU-jIvone
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 195 tatvArthasUtra praznottara dIpikA * sUtrArtha parasparanA kAryamAM nimitta thavuM e jIvane upakAra che. ' vizeSArtha-samajAtI A praznaH jIvonA pArasparika upakAranuM varNana karo. - uttara : eka jIva hita ane ahitanA upadeza dvArA bIjA jIva upara upakAra kare che. mAlika pisA ApI nokaranI prati upakAra kare che ane nokara hita athavA ahitanuM kAma karI mAlika upara upakAra kare che. AcArya sakarmano upadeza karI enA anuSThAna dvArA zimo upara upakAra kare che ane ziSya anukULa pravRtti dvArA AcArya upara upakAra kare che. have kArya dvArA kALanuM lakSaNa kahe che? ... vartanA pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kAlasya / 22 / . . " (vanA+riNAmavAparavApara+=+Atraca) | zabdArtha vartA-vartanA uriNAma -pariNAma zi-kriyA gharavapara-SThatva ane kaniSThatva kaca-kALanA ' sUtrArtha: vartanA, pariNAma, kriyA ane paratvAparatva e kALanA upakAre che. ' vizeSArtha-samajUtI prazna : vartanA, pariNAma, kriyA ane parivAparatva vigatathI - samajA. * uttaraH vartanaH pitapotAnA paryAyanI utpattimAM svayameva pravartamAna, dharma Adi dravyone nimittarUpe preraNA karavI e vartanA kahevAya che. " pariNAmaH pitAnI jatine tyAga karyA vinA thato dravyane.
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 tattvArthasUtra-praznottara dIpikA apariskaMda (gatihIna) paryAya je pUrvAvasthAnI nivRtti ane uttarAvasthAnI utpattirUpe che ene pariNAma samajavuM. AvuM pariNAma jIvamAM jJAnAdi tathA krodhAdi, pudgalamAM nIla, pIta, varNAdi ane dharmAstikAya Adi bAkInAM dravyamAM agurulaghuguNanI hAni-vRddhirUpa che, kriyA : gati (pariNda) ja kriyA che. paravAratva H paratva eTale yeva ane aparatva eTale kaniSkRtya. prazna: kALane upakArarUpe varNavavAnuM kAraNa zuM? uttara: jo ke vattanA Adi kArya yathA saMbhava dharmAstikAya. Adi dravyAnuM ja che, tathApi kALa badhAmAM nimitta-kAraNa hAvAthI ahIM tenuM kALanA upakArarUpe varNana karyuM che. / have pudgalanA asAdhAraNa paryAya kahe che: sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH | 23 | zabdha, bandha, saukSmyasthaulya saMsthAnabhedatamabhchAyA ', (23) (vaze+rasa+na-dhanavanta:purAoA:). (24) (rAva+vadha+saumyaka cI+saMsthAna+mer+tama:+chAcA+jJAtapa: paze...sparza dhagadha-vAsa pujA:-pudgaleA vandhAv sthaulya...sthUlatva : meT-bheda:: ssapodyotavantazca |24| zabdArtha '+'vyotavanta:+7) rasa--sa vaLavata:-varNavALAM zabdazaH saumya-sUkSmava saMsthAna--saMsthAna : tama:--aMdhakAra
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 197 chAyA-chAyA, sAtapa:-Ata5 rahyotava7--udyotavALA -vaLI sUtrArtha (23) pudgala spa, rasa, gaMdha ane varNavALA hoya che. . . (24) tathA te zabda, baMdha, sUkSmatva sthUlatva, saMsthAna, bheda, .aMdhakAra, chAyA, Atapa ane udyotavALA paNa che... . ' vizeSArtha samajAtI prazna : anya darzano pudgalone kevA rUpe mAne che? ' : 'uttara H baddha loka pugalano jIva-arthamAM vyavahAra kare che, tathA vaizeSika Adi darzanamAM pRthivI Adi mUrta kone samAnarUpe sparza, rasa Adi caturguNayukta mAnyAM nathI, kintu pRthivIne caturguNa, * jaLane gaMdha rahita triguNa, tejane gaMdharasa rahita diguNa ane - vAyune mAtra sparzaguNavALo mAnyo che. e rIte teo manamAM A sparza Adi cAra guNo mAnatAM nathI. [ praznaH jaina darzananI jIva ane pugalane viSe kevI mAnyatA che ? ' ' uttaraH jaina darzanamAM jIva ane pudgala tattva bhinna che. ethI ja pugala zabdano vyavahAra jIva tattvane viSe thato nathI. e rIte pRthivI, jaLa, teja ane vAyu e badhAM pudagalarUpe samAna che, arthAt te badhAM sparzAdi caturguNayukta che. te ja rIte jaina darzanamAM mana paNa pagalika hovAthI sparzAdi guNavALuM ja che. " praznaH sparza keTalA prakAra che? '' ' ', uttara: sparza ATha prakArano mAnavAmAM Ave che : jemake - kaThina, mRdu, guru, laghu, zIta, uSNasnigdha eTale cikaNa ane rUkSa eTale lUkho.. ' - praznaH rasa keTalA prakAranA che?' - : uttara : rasanA pAMca prakAra che jemakeH kaDavo, tIkho, kaSAya, tUra, khATo ane maThe. ''
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 tatvArthasUtra-praznottara dIpikA prazna : gaMdha: keTalA prakAranI che? uttara : gaMdhanA be prakAra che. jevI ke sugaMdha ane durgadha prazna : varNa keTalA prakAranA che? uttara : varNa pAMca prakAranA che jevA ke kALo, lIlo, lAla, pILA ane sapheda. ' praznaH te pratyekanA keTalA bheda che? uttaraH temanA pratyekanA saMkhyAta, asaMkhyAta ane anaMta -bheda taratama bhAvathI thAya che. prazna : te bheda zAthI thAya che te daSTAMta sAthe samajAvo. . uttaraH tenA tAratamya pramANe uparokta bheda thAya che. dAkhalA tarIke je je vastu mRdu hoya che te badhAnA mRdutvamAM kAMI ne kAMI tAratamya hoya che. e kAraNathI sAmAnyarUpe mRdutva sparza eka hevA chatAM paNa tenA tAratamya pramANe saMkhyAta, asaMkhyAta ane anaMta sudhI bhedo thaI zake che, e ja rIte kaThina Adi anya sparzInA. viSayamAM tathA rasa Adi anya paryAyanA viSayamAM samajavuM joIe. praznaH zabda e zuM che? - uttaraH zabda e kaI guNa nathI. jemake vaizeSika, naiyAyika : Ada zabdane AkAzane guNa mAne che; kintu te bhASAvargaNanA pugalonuM eka prakAranuM viziSTa pariNAma che. praznaH zabdanA bhedabheda viSe samaja Apo. uttaraH zabdanA mukhya be prakAra che: (1) prAgaja ane (2) vaisika. je zabda AtmAnA prayatnathI utpanna thAya che te prayogaja ane je koInA prayatna sivAya ja utpanna thAya che te vaiRsika che.. vAdaLanI garjanA vaiaisika, che; prAgaja zabdanA cha prakAra che, te A pramANe che:
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 19 . (1) bhASA: manuSya AdinI vyakta ane pazupakSI AdinI avyakta; evI anekavidha bhASAo.. (2) tata cAmaDuM lapeTAyuM hoya evAM vAghane eTale ke mRdaMga, paraha Adine zabda. (3) vivartiH tAravALAM viNuM, sAraMgI Adi vAdyono zabda. (4) ghana: jhAlara, ghaMTa AdinA zabdo. | (5) suSiraH phUkIne vagADavAnA zaMkha, baMsI AdinA zabdo. " (6) saMgharSaH lAkaDI AdinA saMgharSaNathI thatA zabdo. " praznaH baMdha samajAvo. uttara : paraspara AkSeparUpa baMdhanA paNa prAgika ane vaisasika evA be bheda che. jIva ane zarIrano saMbaMdha tathA lAkaDI ane - lAkhano saMbaMdha prayatna sApekSa hovAthI prAyogika baMdha che; vIjaLI,megha, - IndradhanuSa Adino prayatna nirapekSa padgalika saMzleSa vaisika baMdha che. praznaH sUkSmatatva ane sthUlatva samajAvo. * uttaraH sUkSmatva ane sthUlavanA aMtya tathA ApekSika evA ' be bhedo che. je sUkSmatva ane sthUlatva banne eka ja vastumAM apekSA bhedathI ghaTI nA zake te aMtya ane je ghaTI zake te ApekSika. paramANuonuM sUkSmatva ane jagavyApI mahAtkaMdhanuM sthUlatva aMtya che kemake anya pugalonI apekSAe paramANuomAM sthUlatva ane mahA skaMdhamAM sUkSmatva ghaTI zakatuM nathI. kaMcaNuka Adi madhyavartI skaMdhanuM * sUkSmatatva ane sthUlatva bane ApekSika che. jema AMbaLAMnuM sUkSmatva . ane bIlAMnuM thUlatva. AgaLuM bIlAthI nAnuM hovAthI enAthI sUkSma che ane bIjuM AMbaLAthI sthUla che. paraMtu te AMbaLuM boranI - apekSAe sthUla paNa che ane te bIluM kALA karatAM sUkSma paNa che. A rIte jema ApekSika hovAthI eka ja vastumAM sthUlatva ane
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 tattvArthasUtra-praznottara dIpikA sUkSmatva ane viruddha paryAye hAI zake che tema aMtya samatva ane sthUlata eka vastumAM hAI zakatAM nathI. prazna : saMsthAna viSe samaja Ape. uttara H saMsthAna ityaMtvarUpa ane anittharUpa e prakAranuM che. je AkAranI kASThanI sAthe tulanA karI zakAya te aMEvarUpa che ane jenI kASThanI sAthe tulanA na karI zakAya te anityaMtvarUpa che. medha AdinuM saMsthAna eTale ke racanA anietvarUpa che, kemake aniyatarUpa hAvAthI kAI eka prakAre enuM nirUpaNa karI zakAtuM nathI; khIjA padArthonuM saMsthAna tthavarUpa che. jemake daDA, ziMgADuM AdinuM gALa, trikA, catuSkoNa, dIrdha parimaMDaLa-layAkAra AdithI thitvarUpa saMsthAnanA aneka bheda che. prazna: te bheda samajAvA. uttara H ekavarUpamAM pariNata pudgalapiMDane vizleSa-vibhAga thavA e bheda che. enA pAMca prakAra che te nIce pramANe : (1) ArikaH cIravAthI athavA kADavAthI thatuM lAkaDAM, paththara AdinuM bhedana. (2) cauNika : kaNakaNarUpe cUrNa thavuM te. jema java Adine sAvA, ATA ityAdi. (3) paiMDa : TukaDA TukaDA thaI jaI chUTI javuM te. jema dhaDAnAM dIkarAM. (4) pratara : paDatuM nIkaLavuM te. jema aarakha, bhAjapatra AdimAM. (5) adbhutara H chAla nIkaLavI. jema vAMsa, zeraDI AdinI, prazna : tamaH samAveA. ** uttara : tamaH aMdhakArane kahe che, te jovAmAM harakata nAMkhatuM prakAzanuM viredhI eka pariNAma che,
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA prazna : chAyA zuM che? uttara H chAyA prakAzanA upara AvaraNa AvavAthI thAya che. enA e prakAra cheH darpaNa Adi svaccha padArthImAM mukhanuM je pratibiMba paDe che, jemAM ' mukhanA varNa, AkAra Adi jemanAM tema dekhAya che te varNAdi vikAra pariNAmarUpa chAyA che ane anya asvaccha byA upara je mAtra pratibiMba (paDachAyA) paDe che te pratibiMbarUpa chAyA che. 1 prazna : Atapa zuM che te samajAveA. uttara :: sUrya AdinA uSNu prakAzane Atapa kahe che. prazna : udyota zuM che? 201 uttara: caMdra Adine anuSNa prakAza udyota kahevAya che. prazna H sparza Adi paryAya zemAM heAya che? uttara : sparza Adi paryAya paramANu ane skaMdha anemAM hAyuM che. prazna: zabda, baMdha Adi paryAya zemAM hAya che ? uttara: zabda, baMdha Adi paryAya phakta skaMdhamAM hoya che. prazna : samatva paramANu ane skaMdha bannene (sparza ane rAkhtanA) paryAya che chatAM tenuM parigaNuna (gaNunA) sparzIrdinI sAthe na karatAM zabdonI sAthe karyuM che tenuM zuM kAraNa ? uttara : sukSmatva paramANu ane skaMdha bannene paryAya che chatAM paNa enuM parigana sparzadinI sAthe na karatAM zabdonI sAthe karyuM che te pratipakSI sthUlata paryAyanI sAthe enA kathananuM aucitya samajIne. have pudgalanA mukhya prakAra kahe che: baLavaH nyAAE / 20 / (baLava:-6A:-2)
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 tattvArthasUtra-praznottara dIpikA laLava:--aNue va--vaLI zabdArtha nyA:--kanyA sUtrArtha H pudgala paramANurUpa ane skaMdharUpa che. vizeSArtha-samajAtI prazna : saMpUrNa pudgalarAzi tenA be prakArAmAM samAI jAya che, te prakAra kayA kayA ? uttara : paramANu ane skaMdha pudgalanA saMkSepamAM evA prakAra batAvyA che ke jemAM tamAma pudgalazi samAI jAya che. prazna : aMtya dravya kAne kahevAya che? uttara : je pudgaladravya kAraNarUpa che ane kAryarUpa nathI te aMtya dravya kahevAya che. prazna : evuM dravya kayuM che ane te kevuM che? uttara : evuM dravya paramANu che je nitya che, sUkSma che ane kAI paNa eka rasa, eka gaMdha, eka varNa ane e sparzathI yukta che. prazna : evA paramANunuM jJAna zAthI thAya che? uttara H enuM jJAna Agapa-anumAnathI sAdhya che. bAkI paramANu dravyanuM jJAna prakriyAthI tA thaI ja zakatuM nathI. praznaH paramANunuM anumAna zAthI mAnavAmAM Ave che? uttara : paramANunuM anumAna kArya-hetuthI mAnavAmAM Ave che. je je paudgalika kArya STigAcara thAya che e badhAM sakAraNa hoya che: e rIte je adazya aMtima kArya hAya che te badhAM sakAraNa hAya che. e rIte je adRzya aMtima kArya hAya che enuM paNa kAraNa hovuM joie, te kAraNa paramANu dravya che ane enuM kAraNuM khIjAM kAI dravya na hAvAthI tene aMtima kAraNa kahyuM che.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 203 prazna : paramANu kevuM che? - uttaraH paramANu dravyano koI vibhAga nathI ane thaI zakato paNa ja nathI. AthI teno Adi, madhya ane aMta te pote ja che. paramANu dravya abaddha-asamudAyarUpa hoya che. - prazna : skaMdha e zuM che? uttaraH pudgala dravyane bIjo prakAra skaMdha che. skaMdha badhA ''baddha-samudAyarUpa hoya che. prazna: te kevA che? - uttara: te pitAne kAraNadravyanI apekSAe kAryadravyarUpa tathA ( pitAnA kAryakravyanI apekSAe kAraNadravyarUpa che. jema kI pradeza Adi skaMdha e paramANu AdinuM kArya che ane tri pradeza AdinuM paNa kAraNa che. paramANuvAda - (kalakattA presiDensI kaeNlejanA rasAyaNazAstrI prophesara zrI praphullacaMdra roya, DI.esa.sI., pI. eca.DI.e lakhela Igliza lekhano anuvAda atre rajU karavAmAM Ave che. A lekha zrI adhyAtma jJAnaprasAraka maMDaLa taraphathI pragaTa thatA "buddhiprabhA' nAmanA mAsikamAM pragaTa thayo hato, jenI Aje cAlIsa varase, AjanA paramANuvAdanA - vAtAvaraNa vacce upayogitA jaNatAM atre rajU karavA rajA lauM chuM. ' jena zA ane paramANuvAdano khyAla A uparathI Avaze. zaMkaralAla DI. kApaDIA) jenonAM nava tomAM ajIva pAMca prakAranAM che, jemAMnAM cAra . dharma, adharma, kALa ane AkAza amUrta che ane pAMca prakAra mUrta che. A mUrta prakArane pugala kahe che, ane A pudgala e ja zaktine ' dhAraka che. ajIva dravyamAM dareka vastu kAM to dravya hoya che ke paryAyarUpe
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 tattvArthasUtra praznottara dIpikA hAya che. A paryAyanA paNa e bheda che: spinda ane piraNAma ane te kudaratanA saghaLA khulAseA AdhyAtmika rIte nahi paNa bhautika rIte Ape che. pudagala e rUpe mAlUma paDe che: aNurUpe athavA skaMdharUpe. pudgalanI sAmyAvasthAthI jaine Ane AraMbha kare che. jenA bhedathI aneka paramANumaya vibhAga paDe che, ane jenA saMdhAta, bheda ane saMdhAtabhedathI dhA ane che. aNunA bhAga paDatA nathI, te anAdi che, madhyarahita che ane aMtarahita che. aNu e pudgalanA anantameA bhAga che, chatAM te zAzvata che ane chevaTane che. skandhanA dvacaNukathI AraMbhI anatANuka sudhI aneka vibhAga paDe che. caNuka e paramANuone bane che, dUMkamAM eka aNu umeravAthI te RNuka bane che, ane A rIte anantANuka sudhI jAvuM. 'saMdhyeya,' 'asaMkhyeya,'* 'ananta' ane 'anantAnanta' ema vibhAge paDe che. jaDa vastunAM mukhya lakSA pudgalanAM be prakAranAM lakSaNa che: keTalAMka lakSaNA paramANumAM temaja skandhamAM mAlUma paDe che, ane keTalAMka lakSaNa teA kevaLa skandhamAM ja mAlUma paDe che. prathama vibhAgamAM spa, rasa, gaMdha ane varNanA guNane samAveza thAya che. mULa pudgala eka ja svarUpI hovAthI ane anizrita hAvAthI paramANunA sadhaLA guNA pariNAmanuM phaLa che. A pramANe pariNAma pAme che. dareka paramANune eka prakAranA rasa, gadha ane e prakAranA sparza hAya che.: jevAM ke khara, snigdha, uSNu ke zIta, pRthvIkAya, kAya vagerenA pudgalA eka ja pudgalanA judAjudA bhede che. sparzonA prakAra jemake khara, snigdha, uSNu, zIta varga prathama dekhAya che paNa A sparze guNamAM rasa; gaMdha ane varNane paNa samAveza thAya che. dvaSaNuka, RNuka athavA vadhAre vadhAre aNunA skandhamAM spa, rasa, ga Mdha ane varNa uparAMta bhautika sAta lakSaNA hAya che:
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtra praznottara dIpikA 205. (1) zabda, (2) banya, (3) saumya, sthaulya, (4) saMsthAna, . (5) bheda, (6) tamachAyA, (7) Atapa, udyota. sparzaguNanA nIcenA prakAra che: kharatA athavA snigdhatA, halakApaNuM athavA bhArepaNuM, garama athavA ThaMDuM, kharabacaDApaNuM athavA suMvALA--AmAMthI aNuomAM to thoDIka agara vadhAre garama, athavA kharabacaDApaNuM ke suMvALAza hoya che, paNa cAra prakAranA sparzanA prakAra judA judA raMgarUpe aMte judAjudA pramANamAM dvacakSukathI anatAnaH paramANuonA skaMdhanuM khAsa lakSaNa hoya che. jene ema mAne che ke paramANuonA AkarSaNavikaNathI guruvAkaNu aNumAM pedA thAya che. rasa pAMca prakAranA che : kaDavo, tIkho, * madhura, tUre ane khAro. lavaNane keTalAka to madhurano bhAga samaje che ane bIjAone mata pramANe te saMyogarUpa che. - gabdha be prakAranI che. sugandha ane durgandha. maliSeNAcArya durgadhanA keTalAka vibhAga pADe che, jevI ke hiMganI gadha vagere. mULa raMga pAMca prakAranA cheH kALo, vAdaLI, rAto, pILo ane dhoLo. zabda(avAja)nA paNa dhIme athavA mATe, jADo athavA pAtaLo . (palo), avyakta ne vyakta prakAre che. ; ' paramANuvAdanA saMbaMdhamAM paramANuonA AkardhavikarSaNathI , caNuka vagere kevI rIte bane che te saMbaMdhamAM janonI noMdha vakhANavAlAyaka che. paramANuonuM AkarSaNavikarSaNa zA kAraNathI thAya che ? A savAla umAsvAtIkRta tattvAdhigama sUtramAM Ubho karavAmAM Avyo che. be paramANuone sAthe mUkavAthI ja zuM temano saMyoga thAya ! ' che? eka ja bhUtanA paramANuone sAthe joDanAra zakti athavA to eka bhUtano bIjA bhUta sAtheno rAsAyaNika saMbaMdha. A saMbaMdhamAM bhinnatA darzAvavAmAM AvI nathI. jaine ema mAne che ke eka ja
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 tattvArthasUtra-praznottara dIpikA prakAranA mULa paramANuomAMthI judAM judAM bhUto (to) pariNAma pAmelAM che. je kAraNathI paramANuo bhegAM maLIne judAM judAM dhaNuka vagere thAya che te ja kAraNothI tane rAsAyaNika saMcoga bane che. kevaLa sAthe mUkavAthI ja saMyoga thato nathI. saMga bane te mATe paramANuonuM AkarSaNa-vikaNi thavAnI jarUra che. AkarSaNavikaNi judIjudI sthitiomAM bane che. sAdhAraNa rIte pulano dareka paramANu viSamaguNayukta paramANu sAthe saMyogamAM Ave che. A saMga thAya te mATe rUkSatva athavA snigdhatva jevA khAsa virodhI guNonI jarUra che, paNa jyAM guNo virodhI chatAM jaghanya guNavALA hoya tyAM saMyoga thavo asaMbhavita che. sAdhAraNa rIte kahIe to banne pijhiTiva ane banne negeTiva (eTale bane eka ja guNavALA) paramANuo joDAtA nathI. vaLI viruddha guNavALA be paramANuo hoya chatAM ekanuM sAmarthya bIjA karatAM bamaNuM hoya to, athavA te karatAM paNa vadhAre hoya to eka ja - sarakhA guNavALA paramANuo paNa ekabIjA prati AkarSAya. dareka bAbatamAM AkarSaNavikaNanA niyama pramANe bane paramANuonI sthitimAM pheraphAra thAya che. ane skandhanA bhotika lakSaNono AdhAra paNa AkarSaNavikarSaNa upara AdhAra rAkhe che. sarakhA sAmarthyavALA paNa viruddha guNavALA paramANuo ekabIjA para asara kare che, paNa je sAmarzamAM phera hoya to vadhAre sAmarthyavALA paramANu ceDA sAmarthyavALA paramANu para asara kare che. tenA guNano pheraphAra A AkarSaNavikarSaNa para AdhAra rAkhe che. rAsAyaNika saMyogane vAste je AnIvAda che, tenI A zarUAta che. A zarUAta che ke asaMskRta che, chatAM te ghaNuM sUcave che ane vastuone ghasavA vagere suMvALI ane kharabacaDI sapATInuM nirIkSaNa karavAthI zodhI kADhI hoya ema lAge che. rUkSa ane niSpano artha sUkuM athavA bhInAza.
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 207 - vALuM karavuM e ayukta che. zrI umAsvAtIkRta tatvArthIdhigama sUtrane - AdhAre A paramANuvAda lakhavAmAM Avyo che, ane te i. sa.nA prathama saikAnA pahelA pacAsa varSa daramyAna lakhAyeluM che-prayojaka (tA. 30mI jUnanA jainanA sane 19pa1nA aMkamAMthI) * have anukamathI DhaMdha ane aNunI utpattinAM kAraNa kahe che: saMghAta bhedebhya utpadyante / 26 / bhedAdaNuH / 27 (26) (saMpAta+megna:+vaghate) (ra) (mevA+mag:) zabdArtha ghAta -saMghAtathI mebhyaH-bhedothI utpazcatte utpanna thAya che medAnta-bhedathI hag:-aNuM sUtrArtha (26) saMghAtathI, bhedathI ane saMghAta-bheda bannethI kiMdha utpanna thAya che. . (27) aNu bhedathI ja utpanna thAya che. ' vizeSArtha-samajUtI A prazna : skaMdhanI keTalA prakAre utpatti thAya che te vigatathI samajAvo. * uttaraH skaMdha-avayavI dravyanI utpatti traNa prakAranI che. kaI skaMdha saMghAta-ekatva pariNatithI utpanna thAya che, koI bhedathI bane che ane keAI ekasAthe bheda temaja saMdhAta baMne nimittathI bane che. prazna: saMghAtajanya skaMdha kayA kahevAya ? . . . uttaraH jyAre alaga alaga rahelA che paramANuonA maLavAthI hiMpradezika skaMdha thAya che, tyAre te saMghAtajanya kahevAya che. e ' rIte traNa, cAra, saMkhyAta, asaMkhyAta, anata ane anaMtAnaMta
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 208. tattvArthasUtra-praznottara dIpikA sudhI. paramANuonA maLavAthI tripradeza, catupradeza, saMkhyAta pradeza, asaMkhyAta pradeza, anaMta pradeza ane anaMtAnaMta pradeza sudhI skaMdha bane ' che, te badhA saMghAtajanya che. prazna: bhedajanya skaMdha kyAre kahevAya? uttara koI meTA skaMdhanA tUTavAthI je nAnA nAnA skaMdha te thAya che te bhedajanya che, e paNa be pradezathI laIne anaMtAnaMta pradeza sudhI hoI zake che. - ' praznaH bheda temaja saMghAtajanya skaMdha samajAvo. ' uttara : jyAre koI eka skaMdha tUTatAM enA avayavanI sAthe * e samaye bIjuM koI dravya maLavAthI navAM skadha bane che tyAre te - kaMdha, bheda temaja saMdhyAta banethI janya che. evA skaMdha paNa kripradeza " thI laIne anaMtAnaMta pradeza sudhI thaI zake che. . - prazna: bethI adhika pradezavALA skaMdhone mATe kevI rIte bAbata samajavI? . ' ' * uttara: bethI adhika pradezavALA skaMdhane mATe e bAbata samajavI joIe ke traNa cAra Adi alaga alaga paramANuonA bhaLavAthI paNa tripradeza, catuSpadeza Adi skaMdha thAya che ane dipradeza skaMdhanI sAthe eka paramANu maLavAthI tripradeza tathA dipradeza athavA tripradeza skaMdhanI sAthe anukrame be athavA eka paramANu maLavAthI , - catuSapradeza skaMdha banI zake che. ' * praznaH aNudravya zuM che? * uttara te kaI dravyanuM kArya nathI. AthI enI utpattimAM be dravyonA saMghAtano saMbhava ja nathI. e rIte paramANu nitya manAya che. " prazna tyAre te janya kevI rIte kahevAya che? - uttaraH paryAya-daSTithI te janya paNa che. bAkI. te paramANu - divyarUpe to nitya ja che. .
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 209 - tavArthasUtra-praznottara dIpikA A praznaH paramANuonA paryAya-avasthA-vizeSa samajAve. - uttaraH kyAreka skaMdhanA avayarUpa banI sAmudAyika avasthAomAM paramANuonuM rahevuM ane kyAreka skaMdhathI alaga thaI vizakalita (chUTIchavAI) avasthAmAM rahevuM e badhA paramANune paryAyaavasthA-vizeSa ja che. praznaH vizakalita avasthAvALA paramANu nuM kArya che? * uttara : vizakalita avasthA skaMdhanA bhedathI ja utpanna thAya che. ethI ahIM bhedathI aNanI utpattinA kathanane abhiprAya eTale ja che ke vizakalita avasthAvALA paramANu bhedanuM kArya che, zuddha paramANu nahi. have acAkSuSa dhana cAkSuSa banavAmAM hetu kahe che? . bhedasaMghAtAbhyAM cAkSuSAH 128 // (medasaMtAgrAmavAsu ) zabdArtha me-bheda saMghatakhyA-saMdhAtathI rAhu -cAkSupacakSuthI dekhAya tevA. - svArtha bheda ane saMghAtathI cAkSuSa aMdha bane che. vizeSArtha-samajAtI praznaH skaMdha cAkSuSa kyAre banI zake che? uttara: je skaMdha pahelAM sUkSma hovAnA kAraNe acAkSuSa hoya che te paNa nimittavaza sUkSmatva pariNAma choDIne bAdara (sthUla) pariNAma A viziSTa banavAthI cAkSara thaI zake che. e dhane ema thavAmAM bheda 'tathA saMghAta bane hetu apekSita che. praznaH cAlu skaMdha bheda ane saMghAta bannethI thAya che te niyamapUrvaka samajAvo.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 tattvArthasUtra-praznottara dIpikA uttara: jyAre kaI kaMdhamAM sUkSmatva pariNAmanI nivRtti thaI *. sthUlatva pariNAma utpanna thAya che tyAre keTalAka navA aNuo te skaMdhamAM avazya maLI jAya che. jyAre bIjA keTalAka aNuo e '. skaMdhamAMthI alaga paNa thaI jAya che. sUkSmatva pariNAmanI nivRtti- ' ' pUrvaka pUlatva pariNAmanI utpatti kevaLa saMghAta eTale aNuonA , maLavA mAtrathI ja thatI nathI ane kevaLa bheda eTale ke aNuonA judA thavAthI paNa thatI nathI. sthUla-bAdara-35 pariNAma sivAya kaI skaMdha cAkSuSa to thaI zakato ja nathI. ethI ahIM niyama pUrvaka kahyuM che ke, cAkSuSa skaMdha bheda ane saMghAta baMnethI thAya che. ' ' praznaH bhedanA je be artha thAya che te samajAve. " uttara: (1) skaMdhanuM tUTavuM arthAt emAMthI aNuonuM alaga thavuM. : (2) pUrva pariNAma nivRtta thaI bIjA pariNAmanuM utpanna thavuM. prazna uparanI vyAkhyA kayA artha pramANe karI? 1 uttara : prathamane arthe pramANe. ' A prazna : bIjA artha pramANe te kevI rIte samajavuM? " uttara : jyAre koI sUkSma skaMdha netrathI grahaNa karavA yogya bAdara pariNAma prApta kare che athatu acAkSupa maTI cAkSuSa bane che tyAre ene ema thavAmAM sthUla pariNAma apekSita che, jene viziSTa anaMtANu-saMkhyA(saMghAta)nI apekSA che. kevaLa sukSmasvarUpa - pUrva pariNAmanI nivRttipUrvaka navIna sthUlatva pariNAma cAkSuSa banavAnuM kAraNa nathI, ane kevaLa viziSTa anaMta saMkhyA paNa cAkSA banavAmAM kAraNa nathI, pti pariNAma (bheda) ane ukta saMkhyArUpa saMghAta baMne dhanA cAkSuSa banavAmAM kAraNa che. praznaH padgalika pariNAmanI vicitratA kevI rIte che? . . te samajA.
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tatvArthasUtra praznottara dIpikA 211 ' , uttaraH paulika pariNAmanI amaryAdita vicitratAnA kAraNathI jema pahelAMnA atIMdiya skaMdha paNa, pachIthI bheda tathA saMghAtarUpa nimittathI aiyika banI zake che, te ja rIte sthUla skaMdha sUkSma .. paNa banI jAyuM che eTaluM ja nahi paNa pariNAmanI vicitratAnA kAraNathI adhika ithiI grahaNa karAto skaMdha alpa IdriyagrAhya banI jAya che. jemAM mIThuM, hiMga Adi padArtha netra, sparzana, rasana * ane ghANa cAre indriyothI grahaNa karI zakAya che, paraMtu te pANImAM * bhaLI javAthI phakta rasana ane dhrANa be IdriyothI grahaNa karI zakAya che. ' - prazna : acAkSuSa skaMdha zAthI bane che ? ' - uttaraH te paNa bheda, saMghAta ane bhedasaMghAta e traNe hetuothI acAkSuSa skaMdha bane che. have "satanI vyAkhyA kahe che: - " utpAdacaMcaucayu san 27 ' ' (ATUthacaukhya+yuvataMtu) 21 , ' zabdArtha upada-utpanna thavuM caya-nAza thavuM ' Egyanitya . yuvataM-yukta -sata . . sutrArtha je utpAda, vyaya ane dhrauvya--e traNethI yukta arthAta tAdAtmaka che te sata kahevAya che. : : . vizeSArtha-samajUtI praznaH bhinnabhinna darzana ane jaina darzananI "satanA saMbaMdhamAM zuM mAnyatA che te samajAvo. uttara : vedAMta-aupaniSada-zAMkaramata sata padArthane (brahma) kevaLa dhruva (nitya ja mAne che. bauddha darzana sat padArthane niranvaya kSaNika
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 - tatvArthasUtra-praznottara dIpikA (mAtra utpAda-vinAzazIla) mAne che. sAMkhya darzana cetana tattvarUpa sane te kevaLa dhruva (kuTastha nitya) ane prakRti tattvarUpa "satane pariNAmI nitya (nityAnitya) mAne che. nyAya vaizeSika darzana aneka sat padArthomAMthI paramANu, kALa, AtmA Adi keTalAMka sat tane kuTastha nitya ane ghara, vastra Adi keTalAMka satane mAtra utpAdavyayazIla (anitya) mAne che; paraMtu jaina darzananuM satanA svarUpa saMbaMdhanuM maMtavya ukta badhA matothI bhinna che ane te A sUtramAM batAvyuM che. jaina darzananuM mAnavuM e che ke, je sata-vastu-che te phakta pUrNa rUpe dUrastha nitya athavA phakta nirava vinAzI, athavA eno amuka bhAga phUTastha nitya ane amuka bhAga pariNAmI nitya athavA eno kaI bhAga te phakta nitya ane koI bhAga te mAtra anitya ema haI zakatuM nathI. enA mata pramANe "cetana athavA jaDa, mUrta athavA amUrta, sUkSma athavA sthULa badhI sat kahevAtI vastuo utpAda, vyaya ane dhrauvyarUpe trirUpa che." pratyeka vastumAM be aMza che. eka aMzA evo che ke je traNe kALamAM zAzvata che ane bIjo aMza sadA azAzvata che. zAzvata aMzanA kAraNathI pratyeka vastu dhrauvyAtmaka (sthira) ane azAzvata aMzanA kAraNathI utpAda-vyayAtmaka (asthira) kahevAya che. A be azomAMthI koI eka bAjue daSTi javAthI ane bIjI bAjue ne javAthI vastu phakta sthirarUpa athavA phakta asthirarUpamAM mAlUma paDe che, paraMtu banne aMzonI bAjue daSTi ApavAthI vastunuM pUrNa ane yathArtha svarUpa mAlUma paDe che. ethI ene daSTio anusAra ja A sUtramAM sata-vastunuM svarUpa pratipAdana karyuM che. '. have virodhane parihAra karI pariNAmI nityatvanuM svarUpa darzAve che: tabhAvAvyayaMnityam // 30 //
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' - tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 213 ' . (tata+mA+magra+nityam) . . zabdArtha tatte -te, je mA-bhAva mitra-nitya (cuta na thanAruM) nitya nitya " sUtrArthaH je enA bhAvathI (pitAnI jAtithI) Tyuta na thAya te nitya che. vizeSArtha-samajUtI ' praznaH vastu kevI che? - uttaraH vastu utpAdavyaya-dhrauvyAtmaka che athavA sthirAsthira ubhayarUpa che. - prazna je darzana vastune kevaLa phUTastha nitya mAne che evuM jaina darzana mAne to ze virodha Ave? " uttaraH je koI paNa prakArathI parivartana prApta karyA vinA ja sadA ekarUpamAM vastu sthira rahe to e phUTastha nityamAM anityatvane saMbhava na hovAne lIdhe eka ja vastumAM sthiratva, asthiratvano virodha Ave. . * prazna: vastune kSaNakSaNamAM utpanna thanArI ane naSTa thanArI mAne to ze virodha Ave?. ' uttaraH je jaina darzana ene koI sthira AdhAra na mAne to utpAda-vyayazIla anitya pariNAmamAM nityatvano saMbhava na hovAnA kAraNe uparano virodha Ave. AthI ja darzana vastune kevaLa phUTastha nitya athavA kevaLa pariNAmI mAtra na mAnatAM pariNamI nitya mAne che. ethI badhAM to potapotAnI jAtimAM sthira rahyA chatAM paNa nimitta pramANe parivartana utpAda-vyaya prApta kare che. ethI ja pratyeka vastumAM mULa jAti(dravya)nI apekSAe-vya ane pariNAmanI
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 tattvArthasUtra-praznottara dIpikA apekSAe utpAda-ya e banne ghaTita thavAmAM kAi virAdha Avate nathI. jaina darzanane pariNAmI nityatvavAda sAMkhyanI mAka phakta jaDa prakRti sudhI ja nathI; kintu cetana tattvamAM paNa te lAgu paDe che. prazna: pariNAmI nityatvavAdanuM svarUpa samajAve. uttara H badhAM tattvAmAM vyApakarUpe pariNAmI nityavAdane svIkAra karavA mATe mukhya sAdhaka-pramANu anubhava che. sUkSma dithI jotAM kAi evuM tattva anubhavamAM nathI AvatuM ke je phakta apariNAmI hAya athavA mAtra pariNAmarUpa hAya. khAa, AtyaMtara badhI vastu pariNAmI nitya mAlUma paDe che. je badhI vastue kSaNika mAtra hAya teA pratyeka kSaNamAM navInavI vastu utpanna thavA tathA naSTa thavAne lIdhe temaja ene koI sthAyI AdhAra na hovAne lIdhe e kSaNika pariNAma-paraMparAmAM sajAtIyatAne anubhava cAre paNa na thAya. arthAt pahelAM kAI vAra joyelI vastune pharIthI jotAM je 'A te ja, vastu che" evuM pratyabhijJAna thAya che, te koI paNa rIte na thAya. kemake pratyabhijJAnane mATe jema enI viyabhUta vastunuM sthiratva Avazyaka che, temaja daSTA-AtmAnuM sthiratva paNa Avazyaka che. e rIte jaDa athavA cetana tattvamAtra ne nirvikAra hAya teA e baMne tattvAnA mizraNarUpa jagatamAM kSaNakSaNamAM dekhA detI vividhatA kyAre paNa utpanna na thAya. ethI ja pariNAmI niyatvavAdane jaina darzana yukti-saMgata mAne che. . have bIjI vyAkhyA vaDe,purvokta sattA nityatvanuM varNana kare cheH tadbhAvAvyayaM nityam |30| tA. ka.' A sUtranA zabdArtha vagere upara AvI gayela che. vizeSArtha-samajUtI praznaH vastumAtranuM svarUpa kevuM che?
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 tavArthasUtra-praznottara dIpikA uttaraH utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka rahevuM e ja vastumAtranuM svarUpa che ane A svarUpa ja "sat' kahevAya che. prazna: nuM svarUpa kevuM che? uttaraH sata-svarUpa nitya che, arthAta te traNe kALamAM ekasarakhuM avasthita rahe che. evuM nathI ke koIka vastumAM athavA vastumAtramAM utpAda, vyaya tathA zravya kyAreka hoya ane kyAreka nA hoya. pratyeka samayamAM utpAdAdi traNe aMza avazya thAya che. e ja " satanuM nityatva che. pitapotAnI jAtine na choDavI e ja badhAM divyonuM dhravya che, ane pratyeka samayamAM bhinnabhinna pariNAmarUpe utpanna athavA naSTa thavuM e emano utpAda-vyaya che. bravya tathA : utpAda-vyayanuM cakra dravyamAtramAM sadA dekhAya che. A cakramAMthI kyAre ' paNa koI aMza mukta-lupta thatuM nathI e ja A sUtra dvArA batAvyuM che. * praznaH prathama sUtramAM konuM kathana che ane dvitIya sUtramAM kenuM : kathana che? uttaraH prathama sUtramAM thravyanuM kathana che, te dravyanA anvayI sthAyI aMzamAtrane laIne che ane bIjA satramAM nityatvanuM kathana ' che te utpAda, vyaya ane dravya e traNe aMzonA avicchinnatvane laIne che. A ja pUrva sUtramAM kathita dravya ane A sUtramAM kathita niyatvanI ' ' vacce aMtara che. ' " have anekAMtanA svarUpanuM samarthana kare che . arpitAnatiritaH rUza (garvita+gavaMtaSi), che. ': ' ' . zabdArtha . . afpaita-apaNA-apekSAthI .. aiuta--arpaNuM-bIjI apekSAe..
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ : tattvArthasUtra-praznottara dIpikA sUtrArtha pratyeka vastu aneka dharmAtmaka che; kemake arpita eTale arpaNA arthAt apekSAthI ane arpita eTale ke anarpaNA arthAta khIcha apekSAe viruddha svarUpa siddha thAya che. vizeSArtha-samajAtI 216 praznaH A sUtrane uddeza zuM che? uttara : paraspara viruddha kiMtu pramANasiddha dharmane samanvaya eka vastumAM kevI rIte thaI zake che e batAvavuM tathA vidyamAna aneka * dharmAMmAMthI kyAreka ekanuM ane kayAreka khIjAnuM pratipAdana kema thAya che e batAvavuM, e A sUtrane uddeza che. praznaH vastunuM viziSTa svarUpa kayAre siddha thAya te dAkhale ApI samajAve. uttara : viziSTa svarUpane e ja artha che ke jyAre tene svarUpathI sat ane pararUpathI asat mAnavAmAM Ave te. dAkhalA tarIke AtmA sat che evI pratIti athavA uktimAM je sattvanuM bhAna heAya che te badhI rIte Tita thatuM nathI. jo ema hAya tA AtmA, cetanA Adi svarUpanI mAphaka ghaTAdi para-rUpathI paNa siddha thAya, arthAt emAM cetanAnI mAphaka ghaTatva paNa bhAsamAna thAya, jethI tenuM viziSTa svarUpa sidda ja na thAya. viziSTa svarUpane arthe ja e che ke te svarUpathI sat ane pararUpathI sat nahi arthAt asat che. A rIte amuka apekSAe sattva ane khI apekSAe asattva e baMne dharma AtmAmAM siddha thAya che. jema sattva-asattvanuM che, te ja pramANe nityatva-anityatva dharma paNa emAM ddhi che. dravya (sAmAnya) dRSTie nityatva ane paryAya (vizeSa) dRSTie anityatra siddha thAya che. A rIte paraspara viruddha dekhAtA paraMtu apekSA-bhedathI siddha evA bIjA paNa ekatva, anekatva Adi
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 217 dharmono samanvaya AtmA Adi badhI vastuomAM abAdhita che, . AthI badhA padArtho aneka dharmAtmaka mAnavAmAM Ave che. have bIjI vyAkhyA kahe che? pitAnaMti siddha ' ' (saptabhaMgInuM svarUpa) ' sUtrArtha pratyeka vastu aneka prakAre vyavahArya che, kemake arpaNa ane arpaNAthI arthAt vivakSAne lIdhe pradhAna-apradhAnabhAve vyavahAranI siddhi-upapatti thAya che. vizeSArtha-samajUtI prazna: pratyeka vastu aneka prakAre vyavahAryA che kemake arpaNa ane anapaNathI arthAta vivakSAne lIdhe pradhAna-apradhAnabhAve , vyavahAranI siddhi-upapatti thAya che te dAkhalA sAthe samajAvo. - uttaraH apekSAbhedathI siddha evA aneka dharmomAMthI paNa kyAre koI eka dharma dvArA ane kyAreka enA viruddha bIjA dharma dvArA " vastune vyavahAra thAya che, te apramANika athavA bAdhita nathI; . kemake vidyamAna paNa badhA dharmo ekIsAthe vivakSita hotA nathI... prayojana pramANe kyAreka ekanI to kyAreka bIjAnI vivekSA hoya che. - jyAre jenI vivA tyAre te pradhAna ane bIjA apradhAna thAya che. - je karma kartA che te ja tenA phaLano bhaktA thaI zake che. A karma - ane tajajanya phaLanA sAmAnAdhikaraNyane batAvavAne mATe AtmAmAM : dravyadRSTie siddha evA nityatvanI apekSA karAya che. e samaye enuM paryAyadaSTisiddha anityatva vivakSita na hovAne kAraNe gauNa che, paraMtu kartutvakALanI apekSAe bhatRtvakALamAM AtmAnI avasthA badalAI jAya che. Avo karma ane phaLanA samayano avasthA-bheda batAvavAne mATe jyAre paryAyadaSTisiddha anityatvanuM pratipAdana :
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 - tavArthasUtra-praznottara dIpikA karavAmAM Ave che tyAre divyadRSTisiddha nityatva mukhya hotuM nathI. A rIte vivakSA ane avivakSAnA kAraNe kyAreka AtmA nitya ane kyAreka anitya kahevAya che. jyAre baMne dharmonI vivakSA ekIsAthe thAya che tyAre baMne dharmonuM yugapata pratipAdana kare e vAcaka zabda na hovAthI AtmAne avaktavya kahe che. vivakSA, avivakSA ane sahavivakSAne lIdhe uparanI traNa vAkyaracanAonA pArasparika vividha mizraNathI bIjI paNa cAra racanAo bane che. jemake nityanitya, nitya avaktavya, anitya avaktavya ane nitya, anitya avaktavya. A sAta vAkyaracanAone saptabhaMgI kahe che. AmAM pahelAM traNa vAkyo ane temAM paNa be vAkyo mULa che. jema bhinnabhinna daSTie siddha nitya ane anityatvane laIne vivakSAnA kAraNe koI eka vastumAM saptabhaMgI ghaTAvI zakAya che. tema bIjA paNa bhinnabhinna daSTie siddha kintu paraspara viruddha dekhAtA sattva-asatva, ekava-anekatva vAgyava-avAcyatva Adi dharmayugmone laIne saptabhaMgI ghaTAvavI joIe. AthI eka ja vastu aneka dharmAtmaka ane aneka prakAranA vyavahArano vighaya manAya che. vastu eka hovA chatAM anekarUpa che , arpita anarpita siddheH* : nepALa se savaeNnAtha . jesavvaMjANai se egaMjANai / / tathA mAvaH sarvathA cena daE: sarvebhAvAH sarvathA tena dRSTAH // mAvAH sarvathA cena daMDadAdA' ke saraLa syAdvAda matasamIkSA (tRtIya AvRtti)mAMthI pAnuM 18. "
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ * * * * * * * * * che ke : che. tatvArthasUtra-praznottara dIpikA mAva: sarvathA te dRSTAda ("syAdAmaMjarI' pAnuM 14). bhAvoddaghATana pratyeka vastu apathI sata ane pararUpathI paNa hovAthI te bhAva ane abhAvarUpa paNa che. pratyeka vastu svarUpathI vidyamAna che, ane pararUpathI avidyamAna che, tema chatAM vastune je sarvathA bhAvarUpa mAnavAmAM Avaze to eka vastunA bhAvamAM saMpUrNa vastuone sadbhAva mAnavo paDaze ane koI paNa vastu potAnA svabhAvavALI mAlUma paDaze nahi, ane vastuno je sarvathA abhAva mAnIzuM to vastuone sarvathA svabhAva rahita mAnavI paDaze. AthI e siddha thAya che ke "ghaTamAM tene choDIne temAM sarva vastuone abhAva mAnavAthI ghaTa anekarUpe siddha thaze." AthI mAlUma paDe che ke eka padArthanuM jJAna karavAnI sAthe bIjA padArthonuM jJAna thAya che kAraNa ke te tenAthI bIjA badhA padArthonI vyAvRtti . (abhAva) kahI zakato nathI. AgamamAM paNa kahyuM che ke "je ekane jANe che te badhAne jANe che ane je badhAne jANe che te ekane te jANe che." temaja jeNe eka padArthane saMpUrNa rIte jANe che teNe badhA padArthone badhI rIte jANyA che ane jeNe badhA padArtho badhI rIte jANyA che te eka padArthane badhI rIte jANe che. A anya darzanamAM zvetaketune tenA pitA aruNIe kaheluM ke mATInA eka leMdAne jANavAthI mATIthI banelI vastumAtranuM jJAna thAya che." A bInA paNa A siddhAMtane puSTi Ape che. have paugalika baMdhanA hetunuM kathana kare che: - stitha rakSavAdArUA (phikSAtkaa:) . ' . .. 1.
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 tatvArthasUtra-praznottara dIpikA - zabdArtha dina-cIkaNapaNuM kSetavA -lukhApaNAthI vadha- dha sUtrArtha snigdhatva ane rUkSatvathI bandha thAya che. vizeSArtha-samajUtI praznaH padgalika skaMdhanI utpatti kayAre thAya? uttara: paugalika skaMdhanI utpatti enA avayava bhUtaparamANu AdinA pArasparika saMyoga mAtrathI thatI nathI. ene mATe saMga uparAMta bIjuM paNa kAMI apekSita che. e batAvavuM e A sUtrane uddeza che. avayavonA pArasparika saMyoga uparAMta emAM snigdhatvacIkaNApaNuM ane rUkSatra-lUkhApaNuM e guNa hovA paNa jarUrI che. jyAre snigdha ane rUkSa avayava paraspara maLe che tyAre emane baMdha eTale ke ekatva pariNAma thAya che. A baMdhethI caNuka Adi. dha bane che. - snigdha, rUkSa avayavono lepa be prakAre thaI zake cheH sadaza ane visadaza. snigdhano snigdhanI sAthe ane rUkSano rUkSanI sAthe kaSa thavo e sadaza kahevAya che. snigdhane rUkSanI sAthe saMyoga thavo e visadaza lepa che. - have baMdhanA sAmAnya vidhAnamAM apavAda batAve che: ne saghanya gunAma rUrI : guNa sAmye sadRzAnAm // 34 // dvayadhikAdi guNAnAM tu / 35 / . . (2) (na+nA+LAnAma) (4) (guja+sAsaranAmu) (rUSa) (kriAdhi+mAhiyLAnA)
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 2 I tatvArthasUtra-praznottara dIpikA 221 zabdArtha lagharca-jadhanya muLAnA--guNono gu-guNa sa -samAna aMza sadAne mu-sarakhesarakhA 3dhi-adhikavALA mAri-Adi TLAnA[-guNone su--paNa sUtrArtha : (33) jaghanya guNa-aMzavALA snigdha ane rUkSa avayavono baMdha thato nathI. - (34) samAna aMza hoya to sadaza arthAt sarakhesarakhA snigdhasnigdha avayavono tathA sarakhesarakhA rUkSa-rakSa avayano baMdha thato nathI. (35) be aMza adhikavALA Adi avayavono te baMdha thAya che. vizeSArtha-samajAtI A prazna: jaghanya guNa--aMzavALA snigdha ane rUkSa avayano baMdha thatuM nathI te niSedha zuM sUcave che? uttaraH A niSedhathI e phalita thAya che ke madhyama ane utkRSTa saMkhyAyukta. aMzavALA niSpakSa badhA avayane pArasparika baMdha thaI zake che. emAM paNa apavAda che je AgalA sUtramAM batAvyo che. prazna samAna aMzavALA snigdha-snigdha paramANuonA tathA rUkSa-rUkSa paramANuonA skaMdha banatA nathI, A niSedha zuM sUcave che? uttaraH A niSedhano paNa phalita artha e thAya che ke asamAna guNavALA sadaza avayavono to baMdha thaI zake che. - praznaH sadaza avayavonA asamAna aMzane bandhapAgI paryAya kevI rIte niyata karavAmAM Ave che? "
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 , - ' tatvArthasUtra-praznottara dIpikA - ' uttaraH asamAna aMzavALA paNa sadaza avayavomAM jyAre eka avayavanA snigdhatva athavA rUkSatvathI bIjA avayavanuM snigdhatva athavA rUkSatra be aMza, traNa aMza, cAra aMza Adi adhika hoya to e be sadaza avayavono baMdha thaI zake che, tethI ja je eka avayavanA snigdhatva athavA rUkSatranI apekSAe bIjA avayavanuM snigdhatva athavA rUtva phakta eka aMza adhika hoya to te be sadaza avayano baMdha thaI zakato nathI. . prazna bane paramANuo jyAre jaghanya guNavALA hoya che tyAre temane baMdha thaI zake che? '' '' ' , ' ' - uttara: bhASyanI vRtti pramANe temane baMdha thaI zakato nathI. *"." praznaH eka paramANu jadhanya guNavALA hoya ane bIjo jaghanya guNavALo na hoya to tene baMdha thaI zake che? uttara bhASya ane vRtti pramANe temane baMdha thaI zake che. * A prazna : snigdha-rUkSa avayano lepa keTalA prakAre thaI zake che? te samajA. . . . . . . . . . uttara: snigdha-rUkSa avayavone kapa be prakAre thaI zake che. "sadaza ane visadaza. ' . ' : prazna: te be prakAra vigatathI samajAvo. uttaraH snigdhane snigdhanI sAthe ane rUkSano rUkSanI sAthe * lepa asadaza che. ane snigdhano rUkSanI sAthe saMyoga thavo e visadaza le che. . . . . . " , praznaH eka avayavathI bIjA. avayavamAM snigdhatva athavA - rUkSatvanA keTalA aMze baMdha mAnavAmAM Ave che?. .. ' uttara: eka avayavathI bIjA avayavamAM snigdhatva athavA rUkSanA aMze be, traNa, cArathI te saMkhyAta, asaMkhyAta, anaMta sudhI adhika
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 223. hoya teA paNa baMdha mAnavAmAM Ave che. phkta eka aMza adhika hAya te baMdha mAnavAmAM AvatA nathI. praznaH snigdha-rUkSatva banne potapeAtAnI jAtinI apekSAe ekaekarUpa hovA chatAM paNa pariNamananI tatparatAnA kAraNe aneka prakAranA thAya che te dRSTAMta ApI samajAve. uttara: temanI taratamatA tyAM sudhI thAya che ke nikRSTa snigdhatva ane nikRSTa rUkSatva tathA utkRSTa snigdhatva tathA utkRSTa rUkSatvanI vacamAM anaMtAnaMta aMzAta taphAvata heAya che. udAharaNa tarIke bakarI ane UMTaDInA dUdhamAM snigdhatvanA taphAvata jezuM te jo ke bannemAM snigdhatva tA heAya che chatAM ekamAM ghaNuM echuM ane bIjAmAM ghaNuM vadhAre. prazna: jadhanya aMza kAne kahevAya? uttara H taratamatAvALA snigdhatva ane kSatva pariNAmeAmAM je pariNAma sauthI nikRSTa athavA avibhAjya heAya te jadhanya aMza kahevAya che. prazna : jadhanyetara aMza kAne kahevAya? uttara: jadhanyane cheADIne bAkInA badhA jadhanyetara kahevAya che. jethI temAM madhyama ane utkRSTa saMkhyA AvI che. prazna: jadhanya, madhyama ane utkRSTa pariNAma samajAve. uttaraH je snigdhatva pariNAma sauthI adhika hoya te utkRSTa, ane jadhanya tathA utkRSTanI vacamAM hoya te madhyama; ati nikRSTa pariNAmane jadhanya kahevAmAM Ave che. * praznaH be jadhanya snigdhatvane eka aMza kahevAmAM Ave te tenA utkRSTamAM keTalA aMza samajavA uttaraH - utkRSTa snigdhatvamAM anaMtAnaMta adhika guNNA samajavA. prazna: madhyama aMze kAne samajavA?
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' tattvArthasUtra praznottara dIpikA uttara: be, traNathI te saMkhyAta, asaMkhyAta, anaMta ane eka ochA utkRSTa sudhI badhA aMze madhyama samajavA joie. praznaH sama saMkhyAmAM zuM samajavuM? uttara: "samane artha samasaMkhyA che. baMne taraphanA aMzenI saMkhyA barAbara hAya teA te sama che. prazna: sama, ekAdhika, dUdhika ane tri Adi adhika jadhanyetara samajAve. 224 5 uttara : e aMza jadhanyetaranA sama jadhanyetara e aMza che. e aMza jadhanyetaranA ekAdhika jadhanyetara traNa aMza che. e aMza jadhanyetaranA cAra aMza dvavyadhika jadhanyetara che, e aMza jadhanyetaranA adhika jadhanyetara pAMca aMza che ane turadhika jadhanyetaranA cha aMza che. A rIte traNa AdithI te anaMtAMza jadhanyetara sudhInA sama,ekAdhika, dUdhika ane tridi adhika jadhanyetarane samajI levA. have pariNAmanuM svarUpa kahe che : bandhe samAdhikau pAriNAmikau | 36 | (yampenalama+dhiSThA+pArigAmijI) zabdArtha sama~sama-sarakhA vande-baMdhanA samaye saMdhio-adhika guNa parimii--pariNamana karAvavAvALA satrA : baMdhanA samaye sama ane adhika guNa, sama ane hIna guNanA pariNamana karAvavAvALA hAya che. vizeSArtha-samajAtI prazna : samAMza sthaLamAM kaye baMdha thatA nathI ane kaceA thAya che? uttara : samAMza sthaLamAM sadaza baMdha tA thatA ja nathI, visadaza thAya che; jemake, e aMza snigdhanA e aMza rUkSanI sAthe athavA
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 225 traNa aMza sinagdhanA traNa aMza rUkSanI sAthe. AvA 'sthaLamAM koI eka sama bIjA samane pitAnA rUpamAM pariNata karI le che. prazna: adhikAMza sthaLamAM kema bane che? uttara : adhikAMza sthaLamAM adhikAMza ja hInAMzane pitAnA svarUpamAM badalI zake che jema paMcAMza snigdhatva traNa aMza snigdhatvane : potAnA svarUpamAM pariNata kare che, arthAta traNa aMza snigdhatva paNa - pAMca aMza snigdhatvanA saMbaMdhathI pAMca aMza parimANa thaI jAya che. - A rIte pAMca aMza snigdhatva traNa aMza rUkSatvane paNa svarUpamAM meLavI le che arthAta rakSatva, snigdhatvarUpamAM badalAI jAya che, - jyAre rUkSatva adhika hoya tyAre te paNa potAnAthI ochA snigdha vane potAnA svarUpa arthAta rUkSatvarUpa banAvI le che. have dravyanuM lakSaNa kahe che : guNaparyAyavat dravyam / 371 zabdArtha . guNavat -guNaparyAyavALuM candravya : sUtrArtha dravyaguNa paryAyavALuM che. . ' vizeSArtha-samajAtI prazna : vya kone kahevAya? che. uttara : jemAM guNa ane paryAya hoya che tene dravya kahevAya che. A prazna : dravyano svabhAva kevo che ? . . uttara : pratyeka dravya pitAnA pariNAmI svabhAvane kAraNathI samaye samaye nimitta pramANe bhinnabhinna rUpamAM pariNata rahe che, arthAta vividha pariNAmone prApta kare che. * * prazna : dravyano guNaparyAya kone kahe che?
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 tattvArthasUtra-praznottara dIpikA uttara H dravyamAM pariNAma utpanna karavAnI je zakti che te ja ene zuLa kahevAya che ane guNajanya pariNAmane varyAMya kahe che jethI guNu kAraNa che ane paryAya kArya che. prazna : eka dravyamAM zaktirUpa keTalA guNa che ane te kevA che? uttara H eka dravyamAM zaktirUpa anaMta guNa che je vastutaH AzrayabhUta dravyathI athavA paraspara vabhAjya che.. zaktie kevI che? zaktio utpanna tathA vinaSTa prazna : dravya ane tenA aMzarUpa uttara : dravya ane tenA aMzarUpa na thavAnA kAraNe nitya arthAt anAdi anata che. prazna : paryAya! kevA che ? uttara : paryAya| pratikSaNa utpanna tathA naSTa thatA rahevAne kAraNe vyaktizaH anitya arthAt sAdi sAMta che, prazna: pravAhanI apekSAe paryAyeA kevA che? *, uttaraH pravAhanI apekSAe paryAya paNa anAdi anaMta che. praznaH eka zakti dvArA dravyamAM thatA vaikAlika paryAya-pravAha kevA kahevAya che? uttaraH eka zakti dvArA dravyamAM thatA vaikAlika paryAya-pravAha sajAtIya che. prazna : vijAtIya paryAye kAne kahe? uttara H bhinnabhinna zaktijanya je paryAye che te vijAtIya paryAye kahevAya che. praznaH dravyamAM anaMta zaktiothI sajanya paryAya-pravAha ekIsAthe keveA cAlu rahe che ? uttara : dravyamAM anaMta zaktiothI tarjanya. paryAya-pravAha paNa anata ja ekIsAthe cAlu rahe che. ,
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 227 - praznaH eka samayamAM eka divyamAM kayA paryAya maLI Ave che ane kayA nathI maLI AvatA? uttaraH bhinnabhinna zaktijanya vijAtIya paryAya eka samayamAM eka dravyamAM maLI Ave che, paraMtu eka zaktijanya bhinnabhinna samayabhAvI sajAtIya paryAya eka samayamAM eka dravyamAM ' hotA nathI. - . . prazna : AtmA ane pudgalano mukAbalo karo. uttaraH AtmA ane pudgala dravya che, kemake emanAmAM cetana Adi tathA rUpa Adi anukrame anaMta guNa che. jJAna-darzanarUpa vividha upayoga Adi tathA nIlapInAdi vividha anaMta paryAyo che. AtmA cetanAzakti dvArA upayogarUpamAM ane pudgalarU5 zakti dvArA bhinnabhinna nIlapIta Adi rUpamAM pariNata thayA kare che. cetanAzakti AtmadravyathI ane Atmagata anya zaktiothI alaga thaI zakatI nathI. A rUpe rUpazakti pudgala dravyathI ane pudgalagata anya zaktiothI pRthaka thaI zakatI nathI. jJAna, darzana Adi bhinnabhinna samayavartI vividha upayogonA saikAlika pravAhanI kAraNabhUta eka cetanAzakti che, ane e zaktinA kAryabhUta paryAyapravAha upayogAtmaka che. pudgalamAM paNa kAraNabhUta rUpazakti che. ane nIlapIta Adi vividha vaNa paryAya-pravAha te rUpazaktinuM kArya che. AtmAmAM upayogAtmaka paryAya-pravAhanI mAphaka sukhaduHkha; '' vedanAtmaka paryAya-pravAha, pratyAtmaka paryAya-pravAha vagere anaMta , , paryAya pravAha ekasAthe cAlu rahe che. AthI emAM cetanAnI mAphaka te te sajAtIya paryAya-pravAhanI kAraNabhUta AnaMda, vIrya Adi ekaeka zakti mAnavAthI anaMta zaktio siddha thAya che. A rIte pudgalamAM paNa rUpaparyAya pravAhanI mAphaka gaMdha, rasa, sparza vagere anaMta - paryAya-pravAha sadA cAlu rahe che. AthI pratyeka pravAhanI kAraNabhUta
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 'tatvArthasUtra-praznottara dIpikA ekaeka zakti mAnavAthI emAM rUpazaktinI mAphaka gaMdha, rasa, sparza Adi anaMta zaktio siddha thAya che. AtmAmAM cetanA, AnaMda, virya Adi zaktionA bhinnabhinna vividha paryAye eka samayamAM thAya che; paraMtu eka cetanAzaktinA athavA eka AnaMdazaktinA vividha upayoga paryAye athavA vividha vedanA paryAya eka samayamAM thatA nathI, kemake pratyeka zaktino eka samayamAM eka ja paryAya vyakta thAya che. A rIte pudgalomAM paNa rUpa, gaMdha Adi bhinna zaktionA, bhinnabhinna paryAyo eka samayamAM thatA nathI. paraMtu eka rUpazaktinA nIla, pati Adi vividha paryAye eka samayamAM thatA nathI. jema AtmA ane pudgala dravya nitya che, tema emanI cetanA Adi tema rUpa Adi zaktio paNa nitya che; paraMtu cetanAjanya upayoga-paryAya tema rUpazaktijanya nIla-pIta paryAya nitya nathI. kintu sadaiva utpAdana vinAzazALI hovAthI vyaktizaH anitya che, ane upayoga-paryAyapravAha tathA rUpa-paryAya-pravAha vaikAlika hovAthI nitya che. - anaMta guNono akhaMDa samudAya te ja dravya che, tathApi AtmAnA cetanA, AnaMda, cAritra, vIrya Adi parimita guNo ja sAdhAraNa buddhivALA chavAsthanI kalpanAmAM Ave che; badhA guNe AvatA nathI. A rIte pugalanA paNa rUpa, rasa, gaMdha, sparza Adi keTalAka ja guNa kalpanAmAM Ave che; badhA nahi. enuM kAraNa e che ke AtmA athavA pudgala dravyanA badhA prakAranA paryAyapravAha viziSTa ' jJAna sivAya jANI zakAtA nathI. je je paryAyapravAha sAdhAraNuM buddhithI jANI zakAya che, emanA kAraNabhUta guNone vyavahAra karAya " che, AthI te guNo vikapya che. AtmAnA cetanA, AnaMda, cAritra, vIrya Adi guNo vikadhya arthAta vicAra ane vANamAM AvI zake ' che; ane pudgalanA rUpa Adi guNo vikaltha che; bAkInA badhA avika che ane te phakta kevaLIgamya che. .
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA praznaH dravya zuM che? uttara: traikAlika anata paryAyenA ekaeka pravAhanI kAraNabhUta ekaeka zakti (guNa) tathA evI anaMta zaktione samudAya dravya che. A kathana paNa bheda sApekSa che. abheda daSTithI paryAya pAtapeAtAnA kAraNabhUta guNasvarUpa ane guNa dravyasvarUpa heAvAthI, dravyaguNa paryAyAtmaka ja kahevAya cheH dravyamAM badhA guNA ekasarakhA nathI hotA. keTalAka sAdhAraNu arthAt badhAM dravyamAM heAya evA heAya che; jemake astitva, pradezatva, jJeyatva Adi ane keTalAka asAdhAraNa arthAt amukaamuka dravyamAM heAya evA hoya che; jemake cetanA, rUpa Adi. asAdhAraNa guNa ane tajanya paryAyane lIdhe ja pratyeka dravya ekakhIjAthI juduM paDe che. 229 prazna H guNanA saMbaMdhamAM vizeSa dhyAna ApavA jevuM zuM che? uttaraH puddagala-dravya mRrta heAvAthI enA guNa 'guru laghu' tathA paryAya paNu guru laghu' kahevAya che, paraMtu bAkInAM badhAM dravyA amUrta hAvAthI emanA guNa ane paryAya 'aguru laghu' kahevAya che. padArtha-mImAMsA (nizcaya ane vyavahAranayAnusAra) padArtha akhaMDa ane tenA guNuparyAyathI avinAbhAvI hovAthI te vacanageAcara nathI, paraMtu anubhavagamya che. jema sAkaramAMthI tene guNa mIThThAza laI levAmAM Ave te temAM sAkarapaNuM kAMi raheze nahi. tema sAkaramAMthI sAkarapaNuM laie te tenA guNa mIThAza sAkaranA pradezAne cheDI alaga rahevAnA nathI. sAnAnI piLAza seAnAmAMyI 1 avinAbhAva zabdane artha jenA sivAya je na rahI zake evA che. tene tAdAmya vizeSa zabdathI oLakhAvI zakAya. tAdAtmya zabda na vAparatAM vinAbhAva rAkhta vAparavAne ArAya e che ke te ane apekSAe bhinna che.
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 tattvArthasUtra-praznottara dIpikA lai zakAya ja nahi, kAraNa ke seAnAnI piLAza e ja seAnuM che. ghInA raMga ghImAMthI alaMga karI zakAya ja nahi, kAraNa ke ghInA bIjA guNa tenA pradeza sAthe epreAta thaine ja rahelA che. AthI samajAze ke dravya guNa ane paryAyamAM avinAbhAva che. sArAMza ke padArtha anubhavagamya che ane te abhedabhAvamAM sthita hAvAthI vacanagAcara nathI, AthI padArthanuM nityapaNuM siddha thAya che. vaLI dravya (padArtha) peAtAnA guNaparyAyamAM avinAbhAvI che. avinAbhAvI hovAthI te abheda kalpanAtIta eTale vacanAgeAcara che tema chatAM saMjJA, saMkhyA, lakSaNa ane pratyeAjanavaza tha dravyamAM bhedakalpanA karavAmAM Ave che. bheda-abheda svarUpa vinA dravyanI upayeAgitA nathI ane A bhedavarNa nividha te ja vyavahAra che. ane abheda, anubhava, niSedha e ja nizcayanaya che. pratyeAjaka (maLeluM) have kALa viSe vicAra rajA kare che: nAmUlye / 28 / so'nantasamayaH ||39| (28) (jA:+=+rUtinane) (31) (sa:+ananta-samaya: ) zabdA kRti--e paNa saH- te samaya:-samayavALe (38) kAI AcArya kahe che ke kALa paNu dravya che. zAha:- kAla che.--eka ananta--anaMta sutrA ane (39) te anaMta samayavALA che. 1 vizeSArtha-samajUtI praznaH A sUtra uparathI sUtrakAranuM tAtparya zuM samajAya che?
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 231 uttaraH A kathanathI sutrakAranuM tAtparya ema samajAya che ke vastutaH kALa svataMtra dravyarUpe sarvasaMmata nathI. prazna: sUtrakAra kALanuM varNana kevI rIte kare che? uttaraH kALa anaMta paryAyavALe che. vartanA Adi paryAya te pahelAM kahI cUkayA chIe. samayarUpa paryAya paNa kALanA ja che, vartamAnakALarUpa samayaparyAya te phakta eka ja hoya che, para Mtu atIta, anAgata samayanA paryAya anaMta hAya che, AthI kALane anata samayavALA kahyo che. prazna: kALane astikAya nahi kahevAnuM kAraNa zuM ? uttara : temAM bhUtakALa bhaLatA nathI, anAgata kALanI anutpatti che te mAtra vamAna samayanI prarUpaNA ja che. -prayAjaka have guNanuM svarUpa varNave che: vya--g dravyAzrayA nirguNA guNAH |40| (nyAzrayA:-nirgunA:+muLA:) zabdA samayA: AzrayavALA zuLA:-guNA sUtrA: je dravyamAM hamezAM rahe che, ane guNarahita che te guNa che.. = nirdeLA ----guNarahita OU vizeSArtha-samajAtI prazna: guNa ane paryAya vacce ze| taphAvata che? uttaraH jo ke paryAya paNa dravyane ja Azrita che ane nirguNa che, tathApi te utpAda-vinAzavALA heAvAthI dravyamAM sadA rahetA nathI paraMtu guNa temAM nitya hAvAthI sadAye dravyane Azrita che. guNa ane paryAya vacce taphAvata A ja che.
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 - tattvArthasUtra-praznottara dIpikA - prazna: guNa zuM che? uttaraH dravyamAM sadA vartamAna zaktio ke je paryAyanI janaka. rUpe mAnavAmAM Ave che temanuM nAma ja kuLa che. prazna: guNane nirguNa mAnavAnuM zuM kAraNa? uttaraH dravyaniSTa zaktirUpa guNane nirguNa mAnavAnuM kAraNa ke A guNomAM vaLI bIjA guNo mAnavAthI anavasthAne deza Ave che mATe dravyaniSTa zaktirUpa guNane nirguNa mAnyA che. praznaH AtmAnA kayA kayA guNa che? uttaraH AtmAnA guNa cetanA, samyakva, cAritra, AnaMda, vIrya Adi che. . . . praH pudgalanA kayA kayA guNa che? " uttaraH pugalanA guNa rUpa, rasa, gaMdha ane sparza Adi che. have pariNAmanuM svarUpa varNave che: ' ' tamea: riNAma 18 " . . . (tata+mAva:+riNAma:). - ' , ' zabdArtha ta-- mAva:-thavuM te " pariNAma -pariNAma ' , ' sUtrArtha te thavuM" arthAta svarUpamAM sthita rahI utpana tathA naSTa thavuM tenuM nAma pariNAma. . vizeSArtha-samajutI prazna : bauddha leke vastumAtrane kevI mAne che? uttara: bauddha loko vastumAtrane kSaNasthAyI-niranvaye vinAzI mAne che. AthI emanA mata pramANe pariNAmane artha utpanna thaI | sarvathA naSTa thaI javuM, arthAta : nAzanI pachI koI paNa tattvanuM . kAyama na rahevuM e thAya che.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-praznottara dIpikA 233 praznaH naiyAyika Adi bhedavAdI darzananA mate pariNAmanA gA artha thAya che? uttara : taiyAyika Adi bhedavAdI darzana ke je guNa ane dravyane ekAMta bheda mAne che. emanA mata pramANe sarvathA avikRta dravyamAM guNAnuM utpanna thavuM tathA na thavuM evA pariNAmanA artha phalita thAya che. prazna : A baMne darzaneAnI mAnyatAnA saMbaMdhamAM jaina darzana zuM kahe che? uttaraH jaina darzana kahe che ke koi dravya athavA kASTha guNa evA nathI kaiM je sarvathA avikRta rahI zake. vikRta arthAt anya vasthAone prApta karavA chatAM paNa ke dravya athavA kASTha guNa potAnI mULa jAtine-svabhAvanA tyAga karatAM nathI. sArAMza e che ke dravya hAya athavA guNa dareka pAtapeAtAnI jAtine tyAga karyo vinA ja prati samaya nimitta pramANe bhinnabhinna avasthAne prApta karyAM kare che. A. ja dravyeAne tathA guNAnA virAma kahevAya che. prazna : Atmatva kAyama zemAM rahe che te samajAve. AtmA manuSya rUpe hoya athavA pazupakSI rUpe hAya, para Mtu te bhinna avasthAone prApta thatA heAvA chatAM paNa temanAmAM Atmatva kAyaMma rahe che. uttaraH prazna : cetanA zemAM kAyama rahe che te samajAve, uttara H jJAnarUpa sAkAra upayoga hoya, athavA darzanarUpa nirAkAra upayAga hAya, ghaviSayaka jJAna hoya, athavA paviSayaka jJAna hoya, paraMtu te badhA upayAga-paryAyAmAM cetanA te kAyama rahe che. praznaH pudgala peAtAnuM pudgalava gemAM cheDatuM nathI? uttara H caNuka avasthA hAya, athavA tyaNuka Adi avasthA
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 - tatvArthasUtra praznottara dIpiko hoya, paraMtu e aneka avasthAomAM paNuM pudagala pitAnuM pudagalatva choDatuM nathI. prazna : rUpava-svabhAva zemAM kAyama rahe che : '. uttara : veLAza choDI kALAza dhAraNa kare,kALAza choDI dhoLAza dhAraNa kare to paNa te badhA vividha pamAM rUpa-svabhAva kAyama rahe che. e rIte dareka dravya ane enA dareka guNanA viSayamAM ghaTAvI levuM. - - - - - - - - have pariNAmanA bheda tathA Azraya vibhAga kahe che: * vivAdijAnArkarA ke pa nag jA " " (42) (nAsiddhimAna+-a), - (4) (punnAna) () (cora+soLa+gI) - . . : : zabdA nAri-anAdi : bhAvinAnuM-Adila havapu-rUpimAM : ' vo _vyoga * * 3qo upayoga - 1 kI -chone viSe - . sUtrArtha (2) te anAdi ane AdimAne be prakAranA che. ' ' (3) rUpI arthAta pudagala dravyamAM AdimAna che."* ' ' (44) chomAM yoga ane upayoga AdimAna che." ' ' vizeSArtha-samajAtI, - prazna : anAdi kene kahe ? ' . . . . . . . . ' uttara : jenA kALanI pUrva koTi jANI na zakAya te anAdi. . . prazna : Adi mane kahe ? - : ': = : ? :
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 235 ' tattvArthasUtra praznottara dIpikA uttara : je kALanI pUrva Ti jANI zakAya te AdimAna kahevAya. prazna : A be prakAranA pariNAma zemAM hoya che? uttara: kividha pariNAmanA Azrayane vicAra karatI vakhate e siddhAMta sthira thAya che ke dravya game te rUpI hoya, athavA arUpI hoya, darekamAM anAdi ane AdimAna evA be prakAranA pariNAma hoya che. prazna: vaLI anAdi ane AdimAna pariNAma kevI rIte ghaTAvI zakAya? uttara : pravAhanI apekSAe anAdi ane vyaktinI apekSAe AdimAna pariNAma badhAmAM samAnarUpe ghaTAvI zakAya che. prazna: anya saMpradAya tene kevI rIte mAne che? uttaraH te dravya-sAmAnyanI apekSAe anAdi ane paryAyavizepanI apekSAe AdimAna mAne che. pAMcame ayAya samApta '