Book Title: Swayambhustotra Tattvapradipika
Author(s): Udaychandra Jain
Publisher: Ganeshprasad Varni Digambar Jain Sansthan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004001/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ > svayambhastotra-tattvapradIpikA (caturviMzatijinastotra-tatvapradIpikA) pro. udayacandra jaina prakAzaka zrIgaNeza varNI digambara jaina saMsthAna nariyA, vArANasI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI gaNeza prasAda varNI di0 jaina granthamAlA, puSpa-33 AcArya samantabhadraviracita svayambhastotra tattvapradIpikA vyAkhyA lekhaka tathA sampAdaka pro0 udayacandra jaina ema0 e0 jaina-bauddha-sarvadarzanAcArya pUrva adhyakSa, darzana vibhAga prAcyavidyA-dharmavijJAna saMkAya kAzI hindU vizvavidyAlaya prakAzaka zrI gaNeza varNI di0 jaina (zodha) saMsthAna vArANasI For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthamAlA sampAdaka: DaoN. rAjArAma jaina pUrva prophesara evaM adhyakSa, saMskRta-prAkRta vibhAga ha. dA. jaina kAleja, ArA pro. udayacandra jaina pUrva adhyakSa, darzana vibhAga prAcyavidyA dharmavijJAna saMkAya kAzI hindU vizvavidyAlaya prakAzaka: (c) zrI gaNeza varNI di0 jaina (zodha) saMsthAna nariyA, vArANasI-221005 mUlya - ajindra 30)hiSaye / ca / sajilda ) rupaye . prathama saMskaraNa agasta, 1993 I0 vIra nirvANa saMvat 2519 mudraka : bAbUlAla jaina phAgulla mahAvIra presa bhelUpura, vArANasI-10 For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pi. 3 AcAryazrI vidyAsAgarajI mahArAja jinakI satpreraNAaura zubhAzIrvAda se isa kRti kA nirmANa saMbhava huA una prAtaHsmaraNIya parama tapasvI parama pUjya santa ziromaNi rASTra santa, prazamamUrti AcAryazrI vidyAsAgarajI mahArAja ke kara kamaloM meM svayambhU stotra-tattvapradIpikA nAmaka kRti zraddhA aura bhakti ke sAtha sAdara savinaya samarpita / For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana mahAn tArkika AcArya samantabhadra kA jainadarzana ke itihAsa meM gaurava - pUrNa sthAna hai / unakI aneka mahattvapUrNa kRtiyoM meM svayambhUstotra eka viziSTa kRti hai, jisameM caubIsa tIrthaMkaroM kI tArkika zailI meM bhaktibhAva pUrvaka stuti kI gaI hai| isameM kevala RSabhAdi mahAvIra paryanta caubIsa tIrthaMkaroM ko stuti hI nahIM hai, apitu stuti ke vyAja se jainadarzana ke ahiMsA, aparigraha, anekAnta, syAdvAda, bhavitavyatA Adi siddhAntoM para bhI acchA prakAza DAlA gayA hai / harSa kI bAta hai ki zrI udayacandra jaina ne svayambhUstotra kI tattvapradIpikA nAmaka vyAkhyA likhI hai / isa vyAkhyA kA maiMne avalokana kiyA hai / isameM AcArya samantabhadra ke hArda ko sarala tathA sarasa bhASA meM acchI taraha se spaSTa kiyA gayA hai / maiM inakI yogyatA tathA vidvattA se suparicita hU~ / AzA hai ki vidvAn lekhaka kI yaha kRti sabake lie upayogI siddha hogI / isake lekhaka ko merA zubhAzIrvAda hai ki ve AptamImAMsA -tattvadIpikA aura svayambhU stotra - tattvapradIpikA Adi kI taraha anya kRtiyoM kI bhI racanA kareM, jisase dharma aura saMskRti kI sevA ke sAtha hI samAja bhI unakI vidvattA se lAbhAnvita ho sake / cAturmAsa sthala tar3AI (rAMcI ) bihAra upAdhyAya jJAnasAgara For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra stavana guNAnvitA nirmalavRttimauktikA narottamaiH kaNThavibhUSaNIkRtA / na hArayaSTiH parameva durlabhA samantabhadrAdibhavA ca bhAratI // samantabhadrAdikavIndrabhAsvatAM sphuranti yatrA lasUkti razmayaH / vrajanti khadyotavadeva hAsyatAM na tatra kiM jJAnalavoddhatA janAH || sarasvatIsvaravihArabhUmayaH samantabhadrapramukhA samantabhadrAdimahAkavIzvarAH kuvAdividyAjayalabdha kIrtayaH / sutarkazAstrAmRtasArasAgarA mayi prasIdantu kavitvakAMkSiNi // jayanti svAminazcaritaM tasya kasya no vismayAvaham / devAgamena sarvajJo yenAdyApi pradarzyate // - AcArya vIranandi munIzvarAH / vAgvajranipAtapATitapratIpasiddhAntamahIdhra koTayaH || samantabhadro'jani bhadramUrtistata: praNetA jinazAsanasya / yadIyavAgvajrakaThorapAtazcUrNIcakAra prativAdizailAn // samantabhadraH saMstutyaH kasya na syAnmunIzvaraH / vArANasIzvarasyAgre nirjitA yena vidviSaH // - zubhacandrAcArya - vardhamAna sUri - mahAkavi vAdIrbhAsaha For Personal & Private Use Only - zravaNabelagola zilAlekha naM0 108 - vAdirAjasUri - tirumakaDalunarasIpura zilAlekha naM0 5 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna sampAdakIya jaina saMskRta sAhitya evaM darzana ke itihAsa meM mahAvAdI, vAgmI, gamaka, mahAkavi, kavikuJjara, vajrAMkuza, kavivedhA evaM mahAvAdi - vijetA ke rUpameM prakhyAta svAmI samantabhadra apane stotra - sAhityakI maulika vizeSatAoMke kAraNa yugapradhAna evaM bhakta dArzanika AcArya mAne gae haiM / unakI adyAvadhi jJAta gyAraha kRtiyoMmeMse (1) bRhatsvayambhU stotra ( aparanAma svayambhU stotra athavA caturviMzatijinastavana ) ( 2 ) stuti - vidyA ( aparanAma jinazataka) (3) devAgama stotra ( aparanAma AptamImAMsA) evaM (4) paramAtma stotra ( aparanAma parameSThIstotra athavA yuktyanuzAsana) ye cAra racanAe~ stutiparaka mAnI gaI haiN| kyoMki inameM jinendra bhagavAnke guNoMkA stavana kiyA gayA hai, kintu inameMse bhI prathama do kRtiyA~ jisa prakAra sarvatobhAvena stuti - paraka siddha hotI haiM aura jisa prakAra unameM jinendra prabhuke vItarAga - guNoM kI utkarSatAkA bhakti-bharita guNAnuvAda kiyA gayA hai, usI prakAra antima do kRtiyA~ stuti-paraka hote hue bhI unameM jinendra- guNoMke varNanameM utkarSatAkI mAtrA to kama, kintu dArzanika - guNoM syAdvAda, anekAntavAda, naya, pramANa, prameya tathA ekAntavAda kI tarka- pUrNa samIkSA Adi kI pradhAnatA ke kAraNa unheM stotra - sAhitya kI koTise pRthak ucca zreNI kI dArzanika kRtiyoMmeM sthAna diyA gayA hai / samantabhadra kI anya kRtiyoMmeM (5) ratnakaraNDa zrAvakAcAra (6) jIvasiddhi (7) tattvAnuzAsana, (8) prAkRta - vyAkaraNa ( 9 ) pramANa-padArtha, (10) karmaprAbhRtaTIkA evaM (11) gandhahastimahAbhASya pramukha haiM / kintu inameMse antima chaha kRtiyA~ anupalabdha hI hai / gandhahastimahAbhASya ke viSaya meM idhara kucha sUkSma sAMketika carcA AI hai ki vaha sambhavataH naSTa nahIM huA hai aura isakI khojabIna ke kucha apracArita prayatna cala rahe haiM / phira bhI, usake astitva ke viSayameM abhI nizcita rUpase kucha kaha pAnA sambhava nahIM / samaya hI isakA uttara degA / prastuta svayambhUstotra meM 24 tIrthaMkaroM kI stuti ke sAtha-sAtha samasta tIrthaMkaroM kI purANetihAsa, saMskRti evaM darzana sambandhI tripuTI prastuta kI gaI hai / isa kRtimeM kula 143 padya haiM, jinameM se 18veM 22veM evaM 24veM tIrthaMkaroMko chor3akara bAkI 21 tIrthaMkaroM kI stuti 5-5 padyoMmeM tathA avaziSTa arahanAtha, neminAtha evaM mahAvIrakA guNAnuvAda kramazaH 20, 10 evaM 8 padyoMmeM kiyA gayA hai / , isa racanAmeM zramaNa saMskRtike citraNa ke sAtha samantabhadrakAlIna yugIna paristhitiyoM evaM dArzanika mAnyatAoM kI bhI jhA~kI milatI hai / isIlie usake For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta TIkAkAra prabhAcandrAcAryane use "niHzeSajinoktadharmaviSayaH" kahate hue, use "sUktArthairamalaiHstavo'yamasamaH svalpaiH prasannaiH padaiH" batalA kara usake ucca Adarza evaM gauravako mukharita kiyA hai| ukta kRtike racanA-cAturyase samantabhadra kI kAvya-pratibhAkA bhI paricaya milatA hai, kyoMki usakI alaMkRta kAvya-zailI, vilakSaNa zabda-vinyAsa, chanda-vaividhya, saMgItAtmaka Aroha-avaroha tathA bhAvapravaNa artha-gAmbhIrya utkRSTa zreNIke kaviyoMmeM bhI samantabhadra kI pahicAna pRthak rUpase karAne meM sakSama hai| usameM prayukta chandoMmeM vaMzastha, upajAti, indravajrA, upendravajrA, rathoddhatA, vasantatilakA, pathyAvaktraanuSTubha, subhadrikA-mAlatImizrayamaka, vAnavAsika, vaitAlIya, zikharaNI, udgatA, AryAgIti (skandhaka) Adi tathA alaMkAroM kI dRSTise isameM upamA, rUpaka Adi arthAlaMkAroM aura anuprAsa, yamaka Adi zabdAlaMkAroMse sanAtha yaha racanA viziSTa koTi kI bana par3I hai / mahAbhArata sambandhI jainakathAke bIja-sUtroM kI dRSTise bhI yaha racanA kama mahattvapUrNa nahIM hai, kyoMki isameM sambhavataH sarvaprathama garuDadhvaja (nArAyaNa-kRSNa) aura haladhara (balabhadra) evaM raivataka girikA ullekha kiyA gayA hai| garuDadhvaja evaM haladharako ariSTanemijinake caraNAravindameM praNAma karane vAlA batalAyA gayA hai| yaha sandarbha jaina mahAbhAratakathAke udbhava evaM vikAsake lekhanameM vizeSa rUpase sahayogI siddha hogaa| svAmI samantabhadrakA bhASA evaM viSayapara itanA adhikAra thA ki unhoMne apanI racanAoMmeM atisaMkSipta zabdoMmeM bhI jainAgamoMkA sAra bhara diyA / udAharaNArtha unakI eka hI kRti "devAgama-stotra"ko leN| usameM kula 144 kArikAe~ hai / unakA vizadArtha karaneke lie mahAna zAstrArthajJa evaM dArzanika bhaTTAkalaMkadevane "aSTazatI" nAmaka 800 zloka pramANa TIkA likhii| kintu usase bhI jaba janasAmAnyako usakA artha spaSTa na ho sakA, taba AcArya vidyAnandane usapara "aSTasahasrI" nAmakI 8 hajAra zloka vAlI saMskRta-TIkA likhii| phira bhI vaha viSaya durUha hI banA rahA / ataH use sarvabhogya banAne kI dRSTise usapara bhI 8 hajAra zlokoMke barAbara saMskRtaTippaNa likhe gaye, phira bhI vaha viSaya jaTila hI banA huA hai| ___samantabhadrake racanAkAlake viSayameM kucha samaya pUrva taka aneka bhrAntiyA~ thIM kintu paM0 jugalakizora mukhtAra evaM paM0 mahendrakumAra nyAyAcArya prabhRti mahArathI vidvAnoMne AcArya pUjyapAda kRta jainendra vyAkaraNake "catuSTayaM samantabhadrasya" (4/5/190) nAmaka ullekha tathA anya sAkSyoMke AdhAra para unakA samaya vikrama saMvat kI dUsarI sadI nizcita kiyA hai / For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAmI samantabhadra apane jIvana meM nirantara hI nirbhIka evaM sAhasI bane rahe / unhoMne apanI gahana sAdhanAse sarasvatIko bhI apane vazameM kara liyA thaa| isIlie gadyacintAmaNikArane unheM "sarasvatIsvaira vihArabhUbhayaH" tathA prativAdiyoMko parAjita karaneke kAraNa unheM "vAgvajranipAtapATitapratIpaparAddhAntamahIdhrakoTayaH" kahA hai / saMkSepameM kaha sakate haiM ki svAmI samantabhadrakA yaha dRr3ha Atma-vizvAsa zramaNa saMskRtike uddhArakA aitihAsika pratIka bana gyaa| ___jaina itihAsameM do hI kavi aise milate haiM, jinhoMne vipakSiyoM ko tAla Thokakara cunautI svIkAra kI thI, unameM sarvaprathama svAmI samantabhadra the aura sambhavataH inhIMse prabhAvita the-8 vIM-9 vIM sadI ke apabhraMza mahAkavi puSpadanta, jinake kaI vizeSaNoMmeM se eka vizeSaNa "abhimAnameru" bhI milatA hai| svAmI samantabhadra apane viSayameM svayaM hI kahate hai ki "maiMne sabase pahale pATaliputranagarameM zAstrArthake lie DaMkA pITA, punaH mAlavA, sindhu, Thakka (DhAkA-baMgalAdeza), kAMcIpura tathA vidizA aura bAdameM aneka vidvAnoMse sanAtha karnATakameM bhI bherI bajAI aura isI prakAra maiM zAstrArtha karaneke lie siMhake samAna idhara-udhara krIr3Ae~ karatA rhaa|" vastutaH yaha unakI garvokti nahIM, balki apane agAdha-pANDityake prati akhaNDa AtmavizvAsa thA aura isake calate unhoMne samakAlIna aneka garvIle evaM haThIle pratipakSI zAstrArthiyoM ko bhI natamastaka kara diyA thaa| prastuta gauravapUrNa racanA para yadyapi anya vidvAnoMne bhI TIkAe~ likhI haiM, phira bhI yaha prasannatAkA viSaya hai ki bhAratIya darzanoM, vizeSa rUpase jaina-darzanake adhikArI vidvAn pro0 udayacandrajIne parama pUjya AcArya vidyAsAgarajI kI pAvana preraNA se usa para "tattvapradIpikA" nAmakI hindI vyAkhyA tathA sArabhUta prastAvanA likhakara viSaya ko sarasa aura subodha banAne kA prayatna kiyA hai / hameM pUrNa vizvAsa hai ki isase svAdhyAyArthI evaM zodhArthI donoM hI lAbhAnvita hoNge| pro0 sA0 kI isa racanA kA prakAzana karane meM saMsthAna gaurava kA anubhava karatA hai tathA AzA karatA hai ki ve saMsthAna ko Age bhI apanI vaiduSyapUrNa kRtiyA~ pradAna karate rahane kI kRpA karate raheMge / mahAjana TolI naM. 2 ArA (bihAra) dinAMka 4/9/93 pro0 (DaoN0) rAjArAma jaina granthamAlA sampAdaka For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya merI bahuta dinoMse icchA thI ki saMsthAnase eka aise granthakA prakAzana ho jisakA vArANasI se vizeSa sambandha rahA ho tathA jisameM jainadharmake siddhAntoMkA prAmANika vivecana bhI ho / saMyogase AdaraNIya pro0 udayacandrajI jaina ne AcArya samantabhadrake svayambhastotra ( jisa stotrakA prArambha svayambhU zabdase hotA hai ) kI hindI vyAkhyA saMsthAnake samakSa prastuta kI jise unhoMne paramapUjya AcArya ziromaNi vidyAsAgarakI preraNAse taiyAra kI thI / vRSabhAdi mahAvIra paryanta caubIsa tIrthaMkara 'svayambhU' (paropadezAdike binA hI AtmavikAsa karate hue ananta jJAnAdi catuSTaya rUpa svarUpopalabdhiko prApta) kahalAte haiN| samagrarUpase vartamAna caubIsa tIrthakaroMkI isameM stuti kI gaI hai| ataeva isakA dUsarA nAma 'caturvizatijinastotra' bhI prasiddha hai| ___'svayambhUstotra' kI racanAke mUlameM vArANasImeM ghaTita eka Azcaryajanaka ghaTanA hai jisake prabhAvase zaivadharmAvalambI tatkAlIna rAjA zivakoTine apane anuyAyiyoMke sAtha jainadharma svIkAra kara liyA thaa|' ___ yadyapi sabhI tIrthaMkara jambUdvIpake bharatakSetrameM janma lekara arhanta avasthAko samAna rUpase prApta hue haiM parantu unameM pUrvabhavasApekSa jIvana-sambandhI ghaTanAoMko lekara bheda bhI hai| prastuta stotrameM una ghaTanAoMkA bhI kahIM-kahIM (prathama, solahaveM, bAIsaveM aura teIsaveM tIrthakarake stavanameM) ullekha milatA hai / anyatra anekAnta, syAdvAda, ahiMsA Adi jainadharmake pramukha siddhAntoMkA vizeSarUpase gUDha tathA sayuktika vivecana hai| jaisA ki AcArya prabhAcandrane svayambhUstotra kI saMskRta TIkA karate hue kahA hai yo niHzeSajinoktadharmaviSayaH zrIgautamamAyaiH kRtaH / sUktArtheramalaiH stavo'yamasamaH svalpaiH prasannaiH padaiH // kAvyatvake guNoMse paripUrNa isa stutikAvyameM bhaktiyoga, jJAnayoga aura karmayogakA samanvaya dikhalAyA gayA hai / AcArya samantabhadra svayaM bhI eka Adarza bhaktiyogI, zAnayogI aura karmayogI the| ina tInoMkA samanvaya hI jainadharmakA lakSya hai / jaisA ki AcArya umAsvAmIne tatvArthasUtrake prathamasUtra meM kahA hai samyagdarzanajJAnacAritrANi mokssmaargH| 1. ghaTanAke vistRta vivaraNa hetu dekheM, isI granthakI prastAvanA, pR0 14-16. For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa uttama koTiko kAvyaracanA para yadyasi sva0 paM0 jugalakizora jI mukhtAra tathA DaoN. paM0 pannAlAla jI sAhityAcAryakI hindI TIkAoMke sAtha AcArya prabhAcandrakI vidvattApUrNa saMskRta TIkA bhI upalabdha hai, parantu vidvAn lekhaka pro0 udayacandrajIne ina tInoM TIkAoMkA samyaka upayoga karate hue isa kRtimeM vistRta vivecanA kI hai jo arthAvabodhameM bahuta upayogI hai / ___sabhI bhAratIya darzanoM para samAna rUpase adhikAra rakhane vAle zrI gaNeza varNI di0 jaina saMsthAna TrasTake upAdhyakSa AdaraNIya pro0 udayacandra jI jaina kAzI hindU vizvavidyAlayake sa0 vi0 dha0 vi0 saMkAyameM darzanavibhAgAdhyakSa rahe haiN| mujhe vizvAsa hai Apake dvArA likhita yaha hindI vyAkhyA sabhIko upayogI hogI tathA jainadharmake Agamika siddhAntoMko samajhane meM sahAyatA milegii| maiM AdaraNIya pro0 jIke prati zraddhAvanata hU~ jinhoMne yaha amUlya kRti hameM prakAzanArtha pradAna kii| yadyapi maiM zabdArthake sAtha AcArya prabhAcandrakI mUla saMskRta TIkA bhI denA cAhatA thA parantu grantha-vistArake kAraNa nahIM de skaa| agale saMskaraNameM isa kamIko pUrA karane kA prayatna kruuNgaa| prastuta kRtike prakAzanameM saMsthAnake upAdhyakSa saMskRta-prAkRtabhASA vizArada pro0 rAjArAma jaina ArA tathA paM0 phUlacandrajI zAstrIke advitIya putra bhautikavijJAnavettA DaoN. azoka kumAra jaina rur3akIkA vizeSa rUpase AbhArI hU~ jinake prayatnoMse isa kRtiko prakAzita karanemeM samartha ho sakA / granthake zIghra prakAzanameM sahayogI mahAvIra presa vAle zrI bAbUlAla jI phAgulla tathA mitra DaoN0 surezacandra jaina (saMyukta mantrI) ko dhanyavAda detA huuN| inake atirikta jinakA pratyakSa yA apratyakSa rUpase isa kAryameM sahayoga rahA hai unake prati bhI saMsthAnakI orase AbhAra vyakta karatA huuN|| DaoN0 sudarzanalAla jaina svatantratA divasa adhyakSa, saMskRta vibhAga, kA0 hi0 vi0 vi0 15 agasta, 1993 nidezaka evaM kAryakArI mantrI zrI gaNeza varNI di0 jaina saMsthAna nariyA, vArANasI-221005 For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana parama prasannatA kI bAta hai ki isa kRtike likhane meM parama pUjya AcArya vidyAsAgara jI mahArAjakI preraNA yA icchA nimitta kAraNa hai / siddhakSetra muktA - girise navambara 1990 meM eka mahAnubhAvakA mujhe eka patra milA thA, jisameM likhA thA "abhI muktAgiri meM parama pUjya AcArya zrI vidyAsAgara mahArAjake samakSa svayambhUstotrake sampAdana tathA usameM pratipAdita dArzanika tattvoMke vizada vivecanake viSaya meM carcA huI thI / usa samaya AcAryazrIne isa kArya ke lie Apake nAmakA sujhAva diyA thA / kyoMki AcAryazrI ApakI bahumukhI vidvattAse paricita haiM / nizcaya hI isa kAryake lie Apa hI sarvAdhika upayukta vidvAn haiM / hameM vizvAsa hai ki Apa isa kAryake lie inakAra nahIM kareMge / " ataH maiMne pUjya AcAryazrI kI AjJA yA icchAko AzIrvAda samajhakara saharSa svIkAra kara liyA / isa viSaya para kucha likhane ke pUrva maiMne zrImAn ( sva0 ) jugalakizora jI mukhtAra dvArA sampAdita aura anUdita svayambhUstotrakA tathA zrImAn paM0 pannAlAla jI sAhityAcArya dvArA likhita svayambhUstotra kI hindI TIkAkA adhyayana kiyA / sAtha hI svayambhUstotra para AcArya prabhAcandra viracita saMskRta TIkAko bhI dhyAna se par3hA / tadanantara maiMne apanI alpa buddhike anusAra svayambhUstotra para kucha likhanA prArambha kiyA / maiMne svayambhU stotra meM Agata dArzafor tatvoMko yathAzakti aura yathAsambhava spaSTa karanekA prayatna kiyA hai / phira bhI mere vivecanameM bhUloMkA raha jAnA sambhava hai / kyoMki ' ko na vimuhyati zAstrasamudra' yaha ukti mujha para bhI lAgU hotI hai / 1 maiM yahA~ yaha batalA denA cAhatA hU~ ki mujhe zrI jugalakizora jI mukhtArake anuvAdase tathA zrI paM0 pannAlAla jIkI hindI TIkAse aura AcArya prabhAcandrakI saMskRta TIkAse paryApta sahAyatA milI hai / AvazyakatAnusAra maiMne unake bhAva, artha tathA zabdoM kA grahaNa kiyA hai / sambhava hai ki kahIM-kahIM vAkyoMkA bhI grahaNa ho gayA ho / prastAvanAke likhane meM bhI maiMne ukta donoM mahAnubhAvoMkI prastAvanA ko AdhAra banAkara kucha likhA hai / isake lie maiM ukta donoM mahAnubhAvoM kA AbhArI hU~ / For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 10 - maiMne yaha nizcaya kiyA thA ki lekhana kArya pUrNa ho jAne para ekabAra AcAryazrIke caraNoMmeM baiThakara apane lekhanakA vAcana karU~gA aura AcAryazrIkI sammatise hI ise antima rUpa duuNgaa| tadanusAra maiM dinAMka 15 agasta 1991 ko muktAgiri phuNcaa| kintu AcAryazrIkI atyanta vyastatAke kAraNa maiM apane lekhanakA vAcana nahIM kara skaa| phira bhI AcAryazrIne svayambhUstotrakI pANDulipikA siMhAvalokana karake prasannatA prakaTa kI aura muse AzIrvAda diyA / parama harSakI bAta hai ki isa prasaMgase prathama bAra siddha kSetra muktAgirike darzana karanekA saubhAgya bhI mujhe prApta ho gyaa| isa sabake lie maiM kina zabdoMmeM pUjya AcAryazrIkA AbhAra vyakta kruuN| yaha saba ApakI preraNA aura AzIrvAdakA hI phala hai / maiM to Apake puNya guNoMke smaraNamAtrase hI pavitra ho gayA huuN| upari ullikhita patra ke lekhaka tathA pUjya AcAryazrIke parama bhakta jina mahAnubhAvane isa kRtike zIghra prakAzanakA AzvAsana diyA thA, ve kucha kAraNoMse do varSa taka apane AzvAsanako pUrA nahIM kara sake / taba maiMne janavarI 1993meM zrI gaNeza varNI di0 jaina saMsthAnakI prakAzana samitise ise prakAzita karanekA nivedana kiyaa| prasannatAkI bAta hai ki samitine isake prakAzanako saharSa svIkAra kara liyaa| ataH maiM varNI saMsthAnake padAdhikAriyoM tathA prakAzana samitike sadasyoMkA vizeSa rUpase AbhArI hU~ jinake anugrahase isa kRtikA zIghra prakAzana sambhava ho skaa| prasiddha jaina santa pUjya upAdhyAya zrI jJAnasAgara jI mahArAjane AzIrvacana likhanekA mahAn anugraha kiyA hai / isake lie maiM unakA atyanta kRtajJa huuN| mahAvIra presameM tatparatAse kalApUrNa mudraNake lie zrImAn bhAI bAbUlAla jI phAgullako hArdika dhanyavAda / 15 agasta, 1993 udayacandra jaina 122-bI, ravIndrapurI sarvadarzanAcArya vArANasI-221005 For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama prastAvanA viSaya granthanAma stutikA svarUpa stutikA prayojana stutikA phala svayambhUstotrakA mahattva svayambhastotrakA pratipAdya viSaya bhaktiyoga jJAnayoga karmayoga svayambhUstotrakA racanA sthala-vArANasI svayambhUstotrake racayitA AcArya samantabhadra samantabhadrakA vyaktitva samantabhadrakA janma sthAna, kula Adi samantabhadrakA samaya samantabhadrakI kRtiyAM jainadarzanake itihAsameM samantabhadrakA sthAna samantabhadrakI dArzanika upalabdhiyA~ sarvajJasiddhi jIvasiddhi dravyameM utpAdAditrayakI siddhi syAdvAda aura saptabhaMgIkI sunizcita vyavasthA anekAntameM anekAntakI yojanA sarvodaya tIrtha svayambhUstotrake saMskRta TIkAkAra prabhAcandra svayambhUstotra zrI vRSabha jina stavana zrI ajita jina stavana zrI zaMbhava jina stavana zrI abhinandana jina stavana zrI sumati jina stavana For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra-tattvapradIpikA 76 84 103 115 zrI padmaprabha jina stavana zrI supArzva jina stavana zrI candraprabha jina stavana zrI suvidhi jina stavana zrI zItala jina stavana zrI zreyAMsa jina stavana zrI vAsupUjya jina stavana zrI vimala jina stavana zrI ananta jina stavana 110 zrI dharma jina stavana zrI zAnti jina stavana zrI kunthu jina stavana 124 zrI ara jina stavana 128 zrI malli jina stavana 143 zrI munisuvrata jina stavana 147 zrI nami jina stavana zrI nemi jina stavana zrI pArzva jina stavana zrI vIra jina stavana pariziSTa-1 svayambhUstotra zloka anukramaNI pariziSTa-2 svayambhUstotrAntargata viziSTa zabda anukramaNikA pariziSTa-3 sandarbha grantha sAriNI 194 noTa-pRSTha 36 para tRtIya zloka ke prAraMbha meM 'yA' ke sthAna meM 152 . 183 ya' pddh'eN| isI prakAra pRSTha 66 para 'aSTasahasrI kI kArikA 89 kI vyAkhyA meM' ke sthAna para 'AptamImAMsA kI kArikA 89 kI aSTasahasrI TIkA meM pddh'eN| For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA grantha nAma: isa granthakA nAma svayambhUstotra hai / svayambhU zabdase prAraMbha honeke kAraNa isakA nAma svayambhUstotra ho gayA hai| prAraMbhika zabdoMke anusAra anya stotroMke bhI nAmoMkI paripATI dekhaneko milatI hai / devAgama, bhaktAmara, ekIbhAva aura kalyANamandira jaise stotroMmeM hama dekhate haiM ki prAraMbhika zabdake anusAra hI unake nAma rUr3ha ho gaye haiM / svayambhUstotrameM svayambhUpadako prApta caubIsa tIrthaMkaroMkI stuti kI gayI hai| jo dUsaroMke upadezake binA hI mokSamArgako jAnakara aura usakA anuSThAna karake anantacatuSTayarUpa AtmavikAsako prApta hotA hai use svayambhU kahate haiM / vRSabhAdi mahAvIra paryanta caturvizati tIrthakara aise hI svayambhU haiN| ataH svayambhU zabda tIrthakarakA vAcaka hai aura isameM svayambhuvoM (caubIsa tIrthaMkaroM) kI stuti honeke kAraNa isakA svayambhUstotra yaha nAma sArthaka hai| isakA dUsarA nAma caturvizatijinastotra bhI hai| kyoMki isameM caubIsa tIrthaMkaroMkI stuti kI gayI hai| stuti kA svarUpa ____ lokameM stutikA jo svarUpa pracalita hai vaha isa prakAra hai-guNastokaM sadullaMghya tadbahutvakathA stutiH / kisImeM alpa guNa vidyamAna haiN| una vidyamAna alpa guNoMkA ullaMghana karake unake bahutvakI kathA karanA-unako bar3hA-car3hAkara kahanA stuti kahalAtI hai / AcArya samantabhadrane caubIsa tIrthaMkaroMkI jo stuti kI hai vaha aisI stuti nahIM hai / yahA~ vidyamAna guNoMko bar3hA-car3hAkara kahanekA to prazna hI nahIM hai / yahA~ to samasyA yaha hai ki tIrthaMkaroMmeM jo anantagaNa vidyamAna haiM unako kahA hI nahIM jA sakatA hai / ataH una anantaguNoM se kucha guNoMke nAma kIrtana mAtrase santoSa karanA par3atA hai / isa prakAra zraddhApUrvaka tIrthaMkaroMke kucha guNoMkA kathanamAtra yA smaraNamAtra hI stuti hai| yaha stuti loka prasiddha stutise sarvathA bhinna hai| stutikA prayojana : stutyameM jo guNa vidyamAna haiM una guNoMko prApta karanekA prayatna karanA stutikA lakSya yA prayojana hai / tattvArthasUtrake prArambhameM kahA gayA hai For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tti svayambhU stotra-tattvapradIpikA mokSamArgasya netAraM bhettAraM karmabhUbhRtAm / jJAtAraM vizvatattvAnAM vande tadguNalabdhaye // yahA~ stotA kahatA hai ki mokSamArganetRtva, karmabhUbhRdbhetRtva aura vizvatasvajJAtRtva ye tIna viziSTa guNa jisa ArAdhya devameM pAye jAte haiM maiM una guNoMkI prApti ke lie unakI vandanA karatA hU~ / jinendra devakI stutikA prayojana hai-- AtmAko pavitra karanA / saMsArI prANIkI AtmA rAgAdi doSoM tathA jJAnAvaraNAdirUpa karmakalaMkase sadA apavitra rahatA hai | ataH jinendra bhagavAn ke puNya guNoMkA smaraNa tathA kIrtana AtmAkI apavitratAko dUra kara use pavitra karatA hai / stuti karane se vItarAga bhagavAn prasanna nahIM hote haiM / isalie unakI stuti karanekA prayojana na to unheM prasanna karanA hai aura na unakI prasannatA dvArA apanA koI kArya siddha karanA hai / kintu zraddhApUrvaka stuti karanevAle vyakti ke pariNAmoM meM nirmalatA AtI hai aura usa nirmalatAse pApoMkA kSaya tathA puNyakA bandha hotA hai / ataH yaha kahA jA sakatA hai ki jinendra devakI stuti stotAke puNya prasAdhaka tathA pavitratA vidhAyaka kuzala pariNAmoMkI kAraNa avazya hotI hai / isI bAtako 'stutiH stotuH sAdhoH kuzala pariNAmAya' isa vAkyake dvArA kahA gayA hai / stutikA phala : yahA~ isa bAta para vicAra karanA hai ki stutikA koI phala milatA hai yA nahIM / stutikartAko stuti kA phala mile yA na mile kintu pratyeka antarAtmAko kisI phalAkAMkSA ke binA niSkAma bhAvase apane ArAdhya devakI stuti avazya karanA cAhie / hamAre ArAdhya vRSabhAdi caubIsa tIrthaMkara haiM aura unakI stuti karanA hamArA punIta kartavya hai / lokanAyaka zrIkRSNa ne gItA meM kahA hai karmaNyevAdhikAraste mA phaleSu kadAcana / pratyeka mAnavakA adhikAra karma karane meM hai, phalameM nahIM / yahI bAta stuti ke sambandha meM bhI dhyAna dene yogya hai / yadi bhaktipUrvaka ArAdhya devakI stuti kI jAyegI to usakA phala avazya milegA, kintu sAMsArika vaibhava Adiko kAmanAse stuti nahIM karanA cAhie / yadi koI vyakti kisI sAMsArika vastu dhana, putrAdikI kAmanAse jinendra bhagavAnkI stuti karatA hai to usakA aisA karanA ucita nahIM hai / kyoMki vItarAga aura nirgrantha honese jinendra devake pAsa dene yogya kucha bhI nahIM hai / phira bhI viveka pUrvaka zubha bhAvoMse kI gayI stutikA phala stotAko avazya milatA hai / For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA stutikA phala do prakArakA hotA hai-sAkSAt phala aura paramparA phala / stutikA sAkSAt phala hai-puNyotpAdaka prazasta pariNAmoMkA honA / stuti karanese stotAke pariNAma prazasta hote haiM aura una prazasta pariNAmoMse pApakA kSaya aura puNyakA bandha hotA hai| stuti karanekA yaha sAkSAt phala hai / puNyabandhake kAraNa cakravartI Adike vaibhavakI prApti tathA svargAdike sukhoMkI bhI prApti hotI hai| yaha stutikA paramparA phala hai / antameM aisA bhI samaya AtA hai jaba stotA stutyake samAna ho jAtA hai / ise bhI stutikA paramparAphala kaha sakate haiN| stutikartA pahale 'dAso'ham' kI sthitimeM hotA hai| vaha kahatA hai ki he bhagavan ! maiM ApakA dAsa (sevaka yA bhakta) huuN| dUsarI avasthA vaha hai jaba bhakta kahatA hai-'so'ham' / jaise jinendradeva haiM vaisA maiM bhI huuN| donoMmeM koI antara nahIM hai / aura antima avasthA vaha hai jisameM 'saH' (vaha) kA vikalpa chUTa jAtA hai tathA stutikartA kevala 'aham' (maiM) ke rUpameM raha jAtA hai / isa avasthAmeM vaha aura maiM kA dvaitabhAva nahIM rahatA hai / kevala 'ahamekko khalu suddho'kA advaitabhAva hI raha jAtA hai| ___ stutike phalake prakaraNameM yaha bhI dRSTavya hai ki stutikartA AcArya samantabhadrane caubIsa tIrthaMkaroMkI stuti karate samaya unase kisI vastukI yAcanA nahIM kI / ve to tattvoMke jJAtA vivekI puruSa the| ataH unhoMne stutike phalasvarUpa kisI sAMsArika vastukI kAmanA nahIM kI / isake viparIta kevala yahI bhAvanA prakaTa kI ki he bhagavan ! ApakI stutike prasAdase merA citta pavitra ho, AtmA nirmala ho, jisase maiM bhI Apa jaisA mokSakA pAtra bana sakeM / AcArya samantabhadrakI bhAvanAko unhIMke zabdoMmeM dekhie| prathama tIrthaMkara zrI vRSabha jinakI stuti karate samaya unhoMne kahA punAtu ceto mama nAbhinandano jinH|| zrI nAbhirAyake putra zrI vRSabha jina mere antaHkaraNako pavitra kreN| dvitIya tIrthaMkara zrI ajita jinakI stuti karate samaya unhoMne kahA jinazriyaM me bhagavAn vidhattAm / bhagavAn ajita jina mere lie jinazrI (zuddhAtmalakSmI)kA vidhAna kareM / tRtIya tIrthaMkara zrI zaMbhava jinakI stuti karate samaya unhoMne kahA mamArya deyAH shivtaatimuccaiH| he Arya ! Apa mujhe uccakoTikI zivasantati (kalyANa paramparA) pradAna kreN| For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra-tattvapradIpikA paMcama tIrthaMkara zrI sumati jinake stavana meM kahA gayA hai ___ matipravekaH stavato'stu nAtha / he nAtha ! ApakI stuti karanevAle mujha stotAkI matikA utkarSa ho / AThaveM tIrthakara zrI candraprabha jinake stavanameM kahA gayA hai pUyAt pavitro bhagavAn mano me / pavitra bhagavAn zrI candraprabha jina mere manako pavitra kreN| pandrahaveM tIrthaMkara zrI dharma jinakI stuti karate samaya unhoMne kahA zreyase jinavRSa prasoda nH|| he dharma jina ! Apa hamAre kalyANake lie prasanna hoveN| aThArahaveM tIrthaMkara zrI ara jinake stavanameM kahA gayA hai guNakRzamapi kiJcanoditaM mama bhavatAd duritAsanoditam / he ara jina ! Apake viSayameM jo alpa guNoMkA kIrtana kiyA gayA hai vaha mere pApakarmoM ke vinAzameM samartha ho / bIsaveM tIrthaMkara zrI munisuvrata jinakI stuti karate samaya unhoMne kahA hai bhavatu mamApi bhavopazAntaye / he munisuvrata jina ! Apa mere saMsArako zAntike lie nimittabhUta hoveM / svayambhUstotrakA mahattva : ___sAmAnyarUpase svayambhUstotra eka stotra grantha hai aura isameM vRSabhAdi mahAvIra paryanta caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti kI gayI hai / parantu jaba hama svayambhUstotra kA parizIlana karate haiM taba jJAta hotA hai ki tIthaMkaroM kI stutike bahAne isameM jainAgamakA sAra tathA tattvajJAna pUrNarUpase bharA huA hai / svayambhastotrake saMskRta TIkAkAra AcArya prabhAcandrane isa stotrako mahimA batalAte hue granthake antameM likhA hai / yo niHzeSajinoktadharmaviSayaH zrIgautamamAdyaiH kRtH| sUktArthairamalaH stavo'yamasamaH svalpaiH prasannaiH padaiH / unhoMne isa stotrako samasta jaina siddhAntako viSaya karanevAlA batalAyA hai / isa stotrake dvArA jainadarzanake anekAnta, syAdvAda, pramANa, naya, ahiMsA, aparigraha Adi aneka maulika siddhAntoMkA spaSTa bodha karAyA gayA hai / yaha stavana advitIya hai| isake samAna aura koI dUsarA stavana dekhanemeM nahIM AtA hai| isa stotrake padoMke sUktArtha, amala, skalpa aura prasanna vizeSaNoMke dvArA isa stotrakA mahattva For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA aura bhI bar3ha jAtA hai| isa stotrakA pratyeka pada sUktArtha, nirdoSa, alpAkSara aura prasAdaguNa viziSTa hai / vAstavameM isakA pratyeka pada bIja pada jaisA sUtra vAkya hai / ataH isako jainAgama kahanA sarvathA ucita hai| kucha granthoMmeM AgamarUpase isake vAkyoMkA ullekha milatA bhI hai / kavi vAgbhaTTane apane kAvyAnuzAsanameM likhA hai-Agama AptavacanaM yathA 'prajApatiryaH prathamaM jijIviSuH zazAsa kRSyAdiSu' ityAdi / AcArya jaTAsiMhanandIne apane varAMgacaritameM likhA hai anekAnto'pi caikAntaH syAdityevaM vadetparaH / anekAnto'pyanekAntaH iti jainI zrutiH smRtA / / yahA~ svayambhUstotrake 'anekAnto'pyanekAntaH' isa vAkyako uddhRta karate hue use 'jainI zrutiH' arthAt jainAgamakA vAkya batalAyA hai| svayambhUstotrameM jo kucha bhI vivecana kiyA gayA hai vaha saba jainAgamake anukUla hai| isameM na to kahIM pratyakSase virodha hai aura na AgamAdi se virodha hai / ataH yaha grantha Agama tulya hai / yathArthameM AcArya samantabhadrane yuktyanuzAsana, AptamImAMsA Adi anya granthoMmeM bhI pratyakSa aura Agamase aviruddha arthakA hI sarvatra prarUpaNa kiyA hai / isI kAraNa AcArya jinasenane harivaMzapurANa meM 'vacaH samantabhadrasya vorasyeva vijRmbhate' kahakara AcArya samantabhadrake vacanako zrI vIra jina ke vacanake samAna prakAzamAna batalAyA hai / svayambhUstotra kA pratipAdya viSaya : svayambhUstotrakA mukhya pratipAdya viSaya vRSabhAdi caturvizati tIrthaMkaroMke ananta guNoMmeMse kucha guNoMkA kIrtana yA nAmamAtra kathana hai / kyoMki unake ananta guNoMkA kathana saMbhava hI nahIM hai / mokSamArganetRtva, karmabhUbhRdbhatRtva, vizvatattvajJAtRtva aura anantacatuSTaya Adi AdhyAtmika guNa saba tIrthaMkaroMmeM samAna haiN| sabhI tIrthakara svayambhU haiM / aura sabhIne jambUdvIpake bharatakSetrameM utpanna hokara arhanta avasthAko prApta kiyA hai / isa dRSTise sabhI tIrthaMkara samAna haiN| phirabhI deza, kAla aura paristhitike anusAra unameM kucha bheda bhI hai / jaise prathama tIrthaMkara zrI vRSabha jina karmabhUmike prArambhameM avatIrNa honese prajA ko kRSi Adi chaha kAryoMkI zikSA deneke kAraNa prathama prajApati kahalAye / ___ isa stotrameM kucha tIrthaMkaroMkA stavana varNanAtmaka hai| jaise prathama, solahaveM, bAIsaveM aura teIsaveM tIrthaMkaroMke stavanameM unakI jIvana sambandhI ghaTanAoMkA vizeSa rUpase varNana kiyA gayA hai| kucha tIrthaMkaroMke stavanameM jainadharma evaM jainadarzanake For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra-tattvapradopikA pramukha siddhAntoMkA vizeSarUpase vivecana kiyA gayA hai / pA~caveM, nauveM, gyArahaveM, bArahaveM, terahave, aThArahaveM, ikkIsaveM aura caubIsaveM tIrthaMkaroMke stavanameM anekAnta, syAdvAda, sApekSa nayavAda, saptabhaMgI, kAryotpattimeM upAdAna aura nimitta donoM kAraNoMkI anivAryatA, bhavitavyatA, ahiMsA, aparigraha Adi jainadharma aura jainadarzanake maulika siddhAntoMkA yuktipUrvaka samarthana upalabdha hotA hai / yahA~ caubIsa tIrthaMkaroMkI kucha vizeSatAoMko stavanake AdhAra para batalAyA jA rahA hai__ prathama tIrthaMkara zrI vRSabha jina prathama prajApati the| unhoMne apanI prajAko kRSi Adi chaha kAryoMmeM prazikSita kiyA thA, jisase kalpavRkSoMke abhAvameM ve apanI AjIvikA kA nirvAha kara skeN| sampUrNa rAjyako chor3akara aura digambarI dIkSA dhAraNa karake tapasyA karate hue zukladhyAna ke dvArA cAra ghAtiyA karmoMkA kSaya karake zrI vRSabha jinane vItarAga aura sarvajJa banakara bhavya jIvoMke kalyANake lie jIvAdi tattvoMkA upadeza diyA thA aura antameM ve brahmapadarUpa amRta ( mokSa )ke svAmI hue| dvitIya tIrthaMkara zrI ajita jinake prabhAvase unakA bandhuvarga ajeya zaktikA dhAraka huA thaa| Aja bhI unakA nAma svakArya siddhikI kAmanA rakhane vAle janoM ke dvArA maMgalake lie liyA jAtA hai| unhoMne mahAn dharmatIrthakA praNayana kiyA thaa| ve brahmaniSTha the| unake lie zatra aura mitra eka samAna the / antameM unhoMne AtmajJAnake dvArA rAgAdi doSoMko dUra karake AtmalakSmIko prApta kiyA thaa| tRtIya tIrthaMkara zrI zaMbhava jina sAMsArika duHkhoMse pIr3ita janoMke lie Akasmika vaidya the| unhoMne mithyA abhinivezake kAraNa janma, jarA, mRtyu Adike duHkhoMse pIr3ita jagatko nirdoSa zAntikI prApti karAyI thii| bandha aura mokSa, bandha aura mokSake kAraNa tathA muktikA phala ina sabakI vyavasthA syAdvAdI zrI zaMbhava jinake matameM hI banatI hai, ekAntavAdiyoMke matameM nhiiN| isalie zrI zaMbhava jina zAstA the| caturtha torthaMkara zrI abhinandana jinane prArambhameM kSamAke sAtha dayAkA Azraya liyA thaa| aura antameM samAdhikI siddhi ke lie donoM prakArake parigrahakA tyAga karake digambarI dIkSA dhAraNa kI thii| arhanta avasthA prApta karane para apane upadeza dvArA unhoMne mithyA abhinivezake kAraNa pIDita jagatko tattvakA grahaNa karAyA thaa| sAtha hI yaha bhI batalAyA thA ki viSayoMmeM Asaktise tRSNAkI vRddhi hotI hai / isa prakAra zrI abhinandana jinakA mata loka kalyANakArI hai / paMcama tIrthaMkara zrI sumati jinake stavana meM aneka dArzanika tattvoMkI vivecanA For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA kI gayI hai| yahA~ vastutattva ko eka-aneka, sat-asat, nitya-anitya, vidhiniSedha ityAdi prakArase aneka dharmAtmaka athavA anekAntAtmaka siddha kiyA gayA hai / sarvathA ekAntavAdameM samasta kriyAoM tathA kartA, karma, karaNa Adi kArakoMkI siddhi nahIM ho sakatI hai| asatakI utpatti nahIM hotI hai aura satkA vinAza nahIM hotA hai / sata-asat, nitya-anitya Adi dharmoM meM vivakSAke dvArA mukhya aura gauNakI vyavasthA hotI hai / isa prakAra zrI sumati jinane tattvakA praNayana kiyA hai / SaSTha tIrthaMkara zrI padamaprabha jina raktavarNa zarIrake dhAraka the / sampUrNa samavasaraNa sabhAmeM unake zarIrakI AbhA vyApta thI / unake gaNoMkI stuti karane meM indra bhI asamartha rahA hai / unhoMne prajA janoMmeM heyopAdeyakA viveka jAgRta karaneke lie isa bhUmaNDala para bihAra kiyA thaa| ve bhavyarUpa kamaloMke vikAsake lie sUryake samAna the / tathA kevalajJAnarUpa lakSmI aura divyadhvanirUpa sarasvatIke dhAraka the| saptama tIrthaMkara zrI supArzva jinake stavanameM batalAyA gayA hai ki jo Atyantika svAsthya hai vahI puruSoMkA svArtha hai, kSaNabhaMgura bhoga svArtha nahIM hai / jIvakA yaha zarIra jar3a hai aura jar3a yaMtrakI taraha puruSake dvArA svavyApAra meM pravRtta hotA hai / bhavitavyatA alaMdhya hai / yaha saMsArI prANI matyuse DaratA hai, parantu use mRtyuse chuTakArA nahIM milatA hai| aura nitya hI kalyANa cAhatA hai, phira bhI usakI prApti nahIM hotI hai / zrI supArzva jina sarva tattvoMke pramAtA aura bAlakako mAtAkI taraha lokake hitAnuzAstA the| ____ aSTama tIrthaMkara zrI candraprabha jina candramAkI kiraNoMke samAna gaura varNake dhAraka the / unake zarIrakI divya kAntise bAhya andhakAra tathA dhyAnarUpa pradIpake atizayase mAnasa andhakAra dUra ho gayA thaa| unake pravacanarUpa siMhanAdoMko sunakara ekAntavAdI jana usI prakAra garva rahita ho gaye the jisa prakAra siMhakI garjanA sunakara madasrAvI hAthI mada rahita ho jAtA hai| ve lokameM parameSThI padako prApta hue the aura unakA zAsana samasta duHkhoMkA kSaya karanevAlA thaa| navama tIrthaMkara zrI suvidhi jinake stavanameM aneka dArzanika tattvoM ko vivecanA kI gayI hai / yahA~ batalAyA gayA hai ki tat-atat, eka-aneka, nitya-anitya ityAdi rUpa vastutattva pramANasiddha hai, aura vaha ekAntadRSTikA pratiSedhaka hai| syAt zabda kI mahimAko batalAte hue kahA gayA hai ki isake dvArA apekSAbhedase eka hI vastu meM sat-asat Adi virodhI dharmokI siddhi hotI hai| zrI suvidhi jinakA syAt padayukta vAkya mukhya aura gauNake bhAvako lie hue hai tathA sarvathA ekAntavAdiyoM ke lie apathya hai| For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra-tattvapradIpikA dazama tIrthakara zrI zItala jinake stavanameM batalAyA gayA hai, ki unakI vANI jitanI zItala hai utanA zItala na to candana hai, na candramAkI kiraNeM haiM, na gaMgA kA pAnI hai aura na motiyoMkI mAlAyeM haiM / lokameM anya tapasvI jana santAna, dhana tathA svargAdikI prAptikI AkAMkSAse tapazcaraNa karate haiM / kintu zrI zItala jinane AtmAkI vizuddhike mArgameM jAgRta rahakara janma, jarA aura maraNake duHkhoMse chuTakArA pAneke lie tapazcaraNa kiyA thA / gyAraveM tIrthaMkara zrI zreyAMsa jinake stavanameM aneka dArzanika tattvoM para prakAza DAlA gayA hai| vidhi aura pratiSedha ina donoMmeM se vivakSAke anusAra eka pradhAna hotA hai aura dUsarA gauNa hotA hai / vivakSita dharma mukhya hotA hai aura avivakSita dharma gauNa hotA hai| koI bhI vastu sata-asat Adi do avadhiyoM ( maryAdAoM) se kAryakArI hotI hai| aisI koI dRSTAntabhUta vastu nahIM hai jo sarvathaikAntakI niyAmaka ho / zrI zreyAMsa jina cAra ghAtiyA karmoM kA kSaya karake kaivalya vibhati ke samrAT hue the tathA unhoMne prajAko zreyomArgameM anuzAsita kiyA thaa| bArahaveM tIrthaMkara zrI vAsupUjya jina kisI ko pUjA-stuti se prasanna nahIM hote haiM aura nindA se aprasanna nahIM hote haiM / jisa prakAra viSa kA eka kaNa agAdha samudra ke jala ko dUSita nahIM kara sakatA hai usI prakAra jinendra kI pUjA karate samaya Arambha janita jo alpa pApa hotA hai vaha bahuta puNyarAzimeM doSa kA kAraNa nahIM hotA hai / jo bAhya vastu puNya aura pApakI utpatti meM nimitta hotI hai vaha AtmAmeM honevAle zubhAzubha pariNAmarUpa mUlahetu (upAdAna kAraNa) kI sahakArI kAraNa hai / nizcayanayakI dRSTise kevala abhyantara kAraNa (upAdAna kAraNa) kAryotpattimeM samartha hotA hai| pratyeka kAryakI utpatti bAhya aura abhyantara (nimitta aura upAdAna) donoM kAraNoMkI samagra tAse hotI hai| anyathA mokSakI vidhi bhI nahIM bana sakatI hai| zrI vAsupUjya jina janma kalyANaka Adi amyudaya kriyAoMmeM devendroM ke dvArA pUje gaye the aura isIkAraNa ve sadA hI budha janoMke dvArA vandanIya haiN| terahaveM tIrthaMkara zrI vimala jina ke stavana meM batalAyA gayA hai ki jo naya paraspara meM nirapekSa haiM ve svaparapraNAzI haiM aura sApekSa naya apane aura parake upakArI haiM / vastumeM sAmAnya aura vizeSako usI prakAra pUrNatA hai jisa prakAra buddhilakSaNa pramANa svaparaprakAzakake rUpameM pUrNatA ko prApta hotA hai / syAt padake prayoga dvArA vivakSita vizeSaNa-vizeSyase anya avivakSita vizeSaNa-vizeSyakA parihAra ho jAtA hai / jisa prakAra pArA Adi rasa se anuviddha dhAtue~ abhimata phala detI haiM usIprakAra syAt padase cihnita naya abhimata artha kI siddhi karate haiN| For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA caudahaveM tIrthaMkara zrI ananta jinake dvArA ananta doSoMkA Azraya moharUpa "pizAca jIta liyA gayA hai| unhoMne kAmadeva ke AtaMkako samAdhi ke dvArA naSTa kiyA thA tathA kaSAya rUpa zatruoM kA nAza karake ve sarvajJa hue the| unhoMne apanI tRSNA nadIko aparigraharUpa sUrya kI kiraNoMse sukhA diyA thaa| jo vyakti zrI ananta jina meM anurAga rakhatA hai vaha saubhAgyako prApta hotA hai aura jo dveSa rakhatA hai vaha vinAzako prApta ho jAtA hai| jisa prakAra amata-samudrakA saMsparza kalyANakAraka hai usI prakAra zrI ananta jina ke thor3ese guNoMkA kIrtana bhI jIvoM ke kalyANa kA hetu hotA hai| pandrahaveM tIrthaMkara zrI dharma jina ne anavadya dharmatIrtha kA pravartana kiyA thA aura taparUpa agnike dvArA karmarUpa vanako jalAyA thA / yadyapi ve aSTa prAtihAryoM aura samavasaraNAdi vibhUtiyoMse vibhUSita the, phira bhI zarIrase bhI virakta hokara aura zAsanake phala kI AkAMkSAke binA hI unhoMne mokSa mArga kA upadeza diyA thA / unake mana, vacana aura kAya kI pravRttiyA~ icchApUrvaka nahIM huI thIM aura asamIkSyakAritvake rUpa meM bhI nahIM huI thiiN| ve mAnuSI prakRtikA ullaMghana kara gae the| ve devatAoMke bhI devatA the aura isI kAraNa paramadevatA ke pada ko prApta hue the| ___ solahaveM tIrthaMkara zrI zAnti jina zatruoM ke lie bhayaMkara sudarzana cakrase sarvanarendra cakra ko jIta kara cakravartI rAjA bane the aura samAdhi cakrase durjaya mohacakra ko jIta kara mahodaya ko prApta hue the| unake cakravartI rAjA hone para rAjacakra, muni hone para dharmacakra aura pUjya hone para devacakra baddhAJjali huA thaa| tathA anta meM dhyAnake sanmukha hone para kRtAntacakra nAza ko prApta huA thA / zrI zAnti jinane pahale apane rAgAdi doSoM ko zAnta karake AtmazAnti prApta kI thI aura isake bAda hI ve zaraNAgata manuSyoMke lie zAnti ke vidhAtA hue the| __ satrahaveM tIrthaMkara zrI kunthu jina kunthu Adi samasta jIvoM para parama dayAlu the| ve pahale cakravartI rAjA hue aura bAdameM prajA janoMke kalyANake jie unhoMne dharmacakra kA pravartana kiyaa| unhoMne batalAyA thA ki viSaya bhogoMse tRSNA kI vRddhi hotI hai, zAnti ko prApti nahIM hotii| aura isI kAraNa ve viSaya saukhyase parAnmukha ho gaye the| ve dhyAnAgni meM ghAtiyA karmoMko bhasma karake sakala vedavidhike praNetA bane the / lokameM jo pitAmahAdi prasiddha devatA haiM ve zrI kunthu jinakI vidyA aura vibhUti kI eka kaNikA ko bhI prApta nahIM kara sake the| aThArahaveM tIrthaMkara zrI ara jina cakravartI rAjA the| unhoMne mumukSu hone para sampUrNa sAmrAjyako jIrNa tRNa ke samAna chor3a diyA thaa| unake rUpasaundarya ko do jetroM se dekhakara indra tRpta nahIM huA aura use sahasrAkSa bananA pdd'aa| unake For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra-tattvapradIpikA sAmane kAmadeva ko bhI lajjita honA par3A thA tathA antaka (yama) ko bhI apanA svacchanda vyavahAra banda karanA par3A thaa| unakA bAhya rUpa AbhUSaNoM, veSoM aura AyudhoM kA tyAgI thA tathA vidyA, dama aura dayA meM tatpara thaa| sarvabhASAoMmeM pariNata honevAlA unakA vacanAmRta sarvaprANiyoM ko tRpti pradAna karatA thA / zrI ara jina ne batalAyA thA ki anekAnta dRSTi hI saccI hai aura isake viparIta ekAntadRSTi zUnya (asat) hai| sat, eka, nitya, vaktavya aura inake vipakSarUpa jo naya pakSa haiM ve sarvathA rUpameM to atyanta dUSita haiM aura syAt rUpameM puSTi ko prApta hote haiN| kyoMki syAt zabda sarvathAniyama kA tyAgI hai / pramANa aura naya ke dvArA anekAntameM bhI anekAnta kI siddhi hotI hai / isa prakAra zrI ara jinakA zAsana nirupama aura sarvathA yuktisaMgata hai| unnIsaveM tIrthaMkara zrI malli jina ko jaba sampUrNa padArthoM kA kevalajJAna huA taba samasta jagat ne hAtha jor3akara unheM praNAma kiyA thaa| unakI zarIrAkRti suvarNanirmita jaisI thii| unakI vANI bhI syAtpadapUrvaka yathArtha vastutattva kA nirUpaNa karanevAlI aura sAdhujanoM ko ramAne vAlI thii| unake samakSa ekAntavAdI janoM kA mAna galita ho gayA thA / isI kAraNa ve pRthivI para vivAda nahIM karate the| zrI malli jinakA zAsana saMsAra samudrase bhayabhIta prANiyoMko pAra utaraneke lie zreSTha mArga thaa| ve jinasiMha, kRtakRtya aura azalya the|| bIsaveM tIrthaMkara zrI munisuvrata jina muniyoMkI sabhAmeM atyanta zobhA ko prApta hue the / unakA zarIra taruNa mayUrake kaNThavarNa jaisI AbhAse zobhita tathA madanake nigrahakA sUcaka thaa| isake sAthahI vaha zveta rudhira se yukta, atyanta sugandhita, rajarahita, zivasvarUpa tathA AzcaryakArI thaa| unake vacana tathA manakI pravRtti bhI zivasvarUpa aura Azcaryajanaka thii| unakA yaha vacana ki cara aura acara yaha jagat pratikSaNa sthiti, janana aura nirodha (dhrauvya, utpAda aura vyaya) svarUpa hai, unakI sarvajJatA kA dyotaka hai| zrI munisuvrata jina anupama yoga balase AThoM karmoko naSTa karake atIndriya mokSa sukhako prApta hue the| ikkIsaveM tIrthaMkara zrI nami jina ne zuddha AtmasvarUpameM citta ko ekAgra karake punarjanmake bandhanako naSTa kara diyA thA tathA unameM kevalajJAnarUpa jyotike prakAzita hone para ekAntavAdI jana hataprabha ho gaye the| unhoMne vastutattvako anyonyApekSa aneka nayoMkI apekSAse vidheya, pratiSedhya, ubhaya, anubhaya Adi saptabhaMgarUpa batalAyA thaa| unhoMne ahiMsA ko jagat meM parama brahma batalAne ke sAtha yaha bhI kahA thA ki jisa Azrama vidhimeM aNumAtra bhI Arambha hotA hai vahA~ ahiMsA nahIM ho sakatI hai / isI kAraNa unhoMne usa parama brahmarUpa ahiMsA kI siddhike lie donoM prakArake parigraha kA tyAga kara diyA thA / AbhUSaNa, veSa tathA vyavadhAna For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA (AvaraNa) se rahita unakA zarIra kAmadeva para vijaya kA sUcaka thA aura unhoMne bhayaMkara zastroMke binA hI krodhAdi kaSAyarUpa zatruoM kA vinAza kiyA thaa| bAIsaveM tIrthaMkara zrI ariSTanemi jina harivaMzaketu, dIrgha netroMke dhAraka tathA damatIrthake nAyaka the / unhoMne parama yogarUpa agnise jJAnAvaraNAdi rUpa karmakASTha ko bhasma karake vizva ke sampUrNa padArthoM ko karatala sthita sphaTika maNike samAna yugapat jAnA thaa| ve zIlake samudra the / unake caraNa kamala indrAdi dvArA vandita the| zrIkRSNa tathA balarAmane apane bandhavarga ke sAtha svajana bhaktivaza unake caraNoM ko bArambAra praNAma kiyA thaa| maMtramukhara maharSijana apane kalyANa ke lie unake caraNakamaloM ko praNAma karate the / saurASTra meM lokaprasiddha giranAra parvata hai, jisapara zrI nemi jina te digambarI dIkSA dhAraNa karake tapasyA kI thI aura usI parvata se mokSa prApta kiyA thaa| isI kAraNa vaha parvata tIrthasthAna hai aura vaha Aja bhI RSiyoM dvArA nirantara sevita hai| teIsaveM tIrthakara ugravaMzI zrI pArzva jina mahAmanA the / isIlie ve pUrvake vairI kamaThake jIva dvArA bhayaMkara meghoMke rUpameM kie gaye ghora upasargase upadravagrasta hone para bhI apane dhyAnarUpa yogase vicalita nahIM hue the| usa samaya pUrvakRta upakAravaza dharaNendra nAmaka nAgakumAra jAti ke devane upasarga nivAraNake lie vikriyA dvArA nAgakA rUpa dhAraNa karake zrI pArzva jina ke Upara bRhatphaNAoM kA maNDapa banA liyA thaa| tadanantara unhoMne zukladhyAnake dvArA cAra ghAtiyA karmoM kA nAza karake arhanta avasthAko prApta kara liyA thaa| ve vidhUtakalmaSa, zamopadezaka tathA jagatke Izvara the| ataH paJcAgnitapa Adi niSphala kriyAe~ karane vAle vanavAsI tapasvI bhI unakI zaraNameM Aye the| ve satya vidyAoM aura tapasyAoMke praNetA the tathA unhoMne ekAntavAdarUpa mithyAmArgoMkI dRSTiyoMse utpanna honevAle vibhramoMko naSTa kara diyA thaa| caubIsaveM tIrthaGkara zrI vIra jina apanI nirmala kItise isa bhUmaNDala para zobhAyamAna hue the / unake zAsanakA mAhAtmya isa kalikAlameM bhI jayavanta hai / pratyakSa aura anumAna Adi pramANoMse virodha rahita honeke kAraNa unakA syAdvAda nirdoSa hai| isake viparIta pratyakSa aura anumAna Adi pramANoMse virodha Aneke kAraNa asyAdvAdiyoMkA kathana sadoSa hai| ve sura aura asuroMse pUjita the tathA tInoM lokoMke prANiyoMke lie parama hitakAro the| unhoMne mAyArahita yama aura damakA upadeza diyA thA / zrI vIra jinane apane vihArake samaya saba prANiyoMko abhayadAna diyA thA aura AgamoMkI rakSA kI thii| zrI vIra jinakA zAsana nayoM ke bhaGgarUpa alaMkAroMse alaMkRta honeke kAraNa bahuguNa sampattise yukta, pUrNa For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 svayambhU stotra tattvapradIpikA aura sabakA kalyANa karanevAlA hai / isake viparIta jo para mata hai vaha madhura vacanoMke vinyAsa se manojJa hone para bhI bahuguNa sampattise vikala hone ke kAraNa apUrNa hai tathA lokakA kalyANakArI nahIM hai / svayambhUstotra yadyapi mukhya rUpase bhaktiparaka grantha hai, phira bhI isameM jJAna - yoga aura karmayogakA bhI digdarzana upalabdha hotA hai / kucha loga bhaktiyogako, anya loga jJAnayogako tathA dUsare loga karmayogako mokSakA mArga mAnate haiM / kintu jainadarzana aisA nahIM maantaa| vaha to ukta tInoM yogoMke samanvayako mokSakA mArga mAnatA hai / hama bhaktiyogako samyagdarzana, jJAnayogako samyagjJAna aura karma - yogako samyak cAritra kaha sakate haiM / isa prakAra samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritrakI samagratA ( pUrNatA ) hI mokSakA mArga hai / bhaktiyoga : saMsArI prANI karmakalaMkase AvRta honeke kAraNa apanI AtmAke jJAnAdi vikAsa nahIM kara pAtA hai / phira bhI unameM kucha aise bhavya jIva hote haiM jo kAlabdhi Adi anukUla sAdhanoM ke milane para AtmavikAsa ke patha para calate hue pA~ca parama padoM ko prApta kara lete haiM / ye pA~ca parama pada haiM - arahanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu / inako paJca parameSThI kahate haiM / pA~coM parameSThI hamAre ArAdhya haiM, pUjya haiM aura stutya haiM / siddha parameSThI aSTa karma rahita hone se pUrNa vikasita AtmA haiM / arahanta parameSThI cAra ghAtiyA karma rahita honese bahuvikasita AtmA haiM / tathA AcArya, upAdhyAya aura sAdhu alpa vikasita AtmA haiM / inake atirikta anya saMsArI prANI avikasita AtmA haiM / arahanta aura siddha deva haiM / AcArya, upAdhyAya aura sAdhu guru haiM / jinamukhase udbhUta divyadhvanirUpa jinavANI zAstra yA Agama hai / deva, zAstra aura gurukI saccI zraddhA ke sAtha vinaya karanA, bhakti karanA aura stuti karanA bhaktiyoga hai / stuti, prArthanA, vandanA, upAsanA, pUjA, ArAdhanA, sevA aura zraddhA ye saba bhakti hI aneka rUpa haiM | apanI AtmA ke hita aura vikAsa ke icchuka jIvoM ko deva, zAstra aura gurukI zaraNa meM jAnA cAhie, unake guNoMkA kIrtana karanA cAhie aura unake dvArA batalAye hue mArga para calanA cAhie / aisA karanese bhakta bhI unhIM kI taraha bananekA prayatna karate hue kisI samaya unhIM jaisA parameSThI bana sakatA hai / svayambhUstotrameM AcArya samantabhadrane arhata avasthAko prApta caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti kI hai / zuddhAtmAoM ke prati samantabhadra atyanta vinamra aura unake guNoM meM tIvra anurAgI the / yaha bAta unake dvArA racita stuti granthoMse bhalIbhA~ti jJAta ho For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 13 jAtI hai / yathArtha meM citta vahI hai jo jinendrakA smaraNa karatA hai, vANI vahI hai jo jinendrakA stavana karatI hai aura mastaka vahI hai jo jinendrake caraNoM meM nata rahatA hai / AcArya samantabhadrane apaneko caubIsa tIrthaMkaroMkI bhakti ke lie samarpita kara diyA thA / jinendrameM unakI jo zraddhA thI vaha andha zraddhA na hokara samyak zraddhA thI / isa prakArakA bhaktiyoga samyagdarzanake binA nahIM ho sakatA hai | ataH bhaktiyogako samyagdarzana kahanA sarvathA ucita hai / jJAnayoga : jIvAdi tattvoMkA, mokSamArgakA, AtmAke zuddhasvarUpakA, saMsAra ke svarUpakA, deha aura bhogoMkA, rAgAdi doSoMkA, AtmAkI vibhAva pariNatikA tathA vibhAvoMko dUra kara svabhAvameM sthita honekA jo jJAna hai vahI jJAnayoga hai aura yahI samyagjJAna hai / svayambhU stotra meM aise aneka kathana haiM jinake dvArA jJAnayoga para acchA prakAza DAlA gayA hai / heya aura upAdeya tattvoMko jAnakara mamatvase virakta honA, parigrahakA tyAga kara jinadIkSA lenA, yaha jagat anitya hai, azaraNa hai, janma-jarA-maraNa ke duHkhoMse yukta hai, viSaya sukha bijalIke samAna caMcala haiM, viSayAsakti se tRSNAkI vRddhi hotI hai, samAdhi kI siddhi ke lie ubhaya prakAra ke parigrahakA tyAga Avazyaka hai, mumukSu hone para cakravartIkA samasta vaibhava aura sAmrAjya jIrNa tRNake samAna mAlUma par3atA hai, pratyeka vastu anantadharmAtmaka hai, anekAntaka vastutattva pramANase abAdhita hai, vidhi aura niSedha meM apekSA bhedase mukhya aura gauNakI vyavasthA hotI hai, nirapekSa naya mithyA haiM aura sApekSa naya samyak haiM, anekAntadRSTi satI hai aura ekAntadRSTi asatI hai, anekAnta bhI anekAntarUpa hai, saMsArakA pratyeka padArtha pratyeka kSaNa meM utpAda, vyaya aura provyarUpa hai, ahiMsA parama brahma hai, dharmatortha saMsAra samudrase pAra utaranekA zreSTha mArga hai, ityAdi aneka kathanoM dvArA svayambhUstotrameM jJAnayoga ko batalAyA gayA hai / isake atirikta caubIsa tIrthaMkaroMke stavanoMmeM arhanta parameSThI ke guNoM kA jo paricaya prApta hotA hai vaha bhI jJAnayoga hI hai / isa prakAra svayambhUstotra jJAnayogakA bhI pratipAdaka hai / karmayoga : AtmavikAsake lie mana, vacana aura kAyakI pravRttirUpa athavA nivRttirUpa jo karma yA AcaraNa kiyA jAtA hai vaha karmayoga hai / isa prakAra karmayogake do bheda hote haiM - pravRttirUpa karmayoga aura nivRttirUpa karmayoga / pravRttirUpa karmayoga zubha kAryoM meM mana, vacana aura kAyakI pravRtti hotI hai tathA nivRttirUpa karmayoga meM tInoM yogoMkI kriyAkA nirodha hotA hai / karmayogakA antima lakSya hai AtmA meM For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra-tattvapradIpikA kA pUrNa vikAsa / ataH isa vikAsako karaneke lie pahale pravRttirUpa karmayoga sambandhI kriyAyeM aura tadanantara nivRttirUpa karmayoga sambandhI kriyAyeM karanA Avazyaka hai / pratyeka saMsArI jIva ATha prakArake karmabandhanase baddha hai| isa karmabandhana ko dUra karanA athavA dhyAnayogarUpa agnike dvArA karmamala ko jalA kara bhasma kara denA hI karmayogakA lakSya hai / karmayogakA prArambha mumukSu bananeke sAtha hotA hai aura usakI samApti zukladhyAnake dvArA samasta karmoMkA kSaya karake mokSa pada kI prApti hone para hotI hai / karmayogake cAra aMga haiM-dayA, dama, tyAga aura samAdhi / yama, niyama, gupti, samiti, anuprekSA, parISahajaya, indriyajaya, kaSAyajaya, tapa, dhyAna Adi karmayogake hI vividha rUpa haiN| svayambhastotrameM ina sabakA vivecana dRSTigocara hotA hai| ataH yaha stotra karmayogakA bhI pratipAdaka hai / aura kamayogakA nAma hI samyakcAritra hai / isa prakAra AcArya samantabhadrake stuti paraka granthoMmeM bhaktiyoga, jJAnayoga aura karmayoga ina tInoMkA samanvaya pAyA jAtA hai / tathA AcArya samantabhadra svayaM uccakoTike bhaktiyogI, jJAnayogI aura karmayogI the / svayambhUstotrakA racanAsthala-vArANasI : zrIbrahmanemidatta kRta ArAdhanAkathAkoSameM batalAyA gayA hai ki pUrvakarmake udayase AcArya samantabhadrako bhasmakavyAdhi nAmaka roga ho gayA thaa| isa rogameM kitanA hI bhojana karane para bhI kSudhAkI zAnti nahIM hotI hai| kyoMki jo kucha bhI khAyA jAtA hai vaha saba bhasma ho jAtA hai| muni avasthAmeM usa vyAdhikA pratikAra saMbhava nahIM thA / ataH AcArya samantabhadrane apane guruse sallekhanA dhAraNa karane kI AjJA maaNgii| kintu bhaviSyadRSTA gurune unake dvArA bhaviSyameM jainadharmakI mahatI prabhAvanA honekI saMbhAvanAko dhyAnameM rakhakara sallekhanA dhAraNa karane ko AjJA nahIM dI / gurune kahA-"tuma cAhe jahA~ jA sakate ho aura cAhe jisa veSako dhAraNa kara sakate ho / maiM prasannatAse tumheM isa bAtakI AjJA detA huuN| rogake upazAnta honepara punaH digambarI dIkSA dhAraNa kara lenaa|" taba vivaza hokara AcArya samantabhadrane digambarI dIkSA chor3akara tathA apane zarIra para bhasma lapeTa kara anya sAdhukA veSa dhAraNa kara liyaa| apavAda mArgako svIkAra karaneke bAda ve dakSiNa bhAratase uttara bhAratakI ora bhramaNa karate hue vArANasI phuNce| unhoMne mArgameM paristhitike anusAra aneka veSa dhAraNa kiye / kahIM bauddha bhikSakakA veSa dhAraNa kiyA to kahIM bhAgavata veSa dhAraNa kiyaa| vArANasImeM samantabhadra zaivasAdhuke veSameM rAjA zivakoTike zivAlayameM pahu~ce / usa ziva mandirameM bhogake lie miSTAnna tathA phalAdi bahuta sAmagrI car3hAyI jAtI thii| ziva bhogake lie For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 car3hAyI gayI vizAla sAmagrIko dekhakara samantabhadrane socA ki yadi yaha sAmagrI mujhe mila jAya to isase merI kSudhAkI zAnti ho sakatI hai / ata: unhoMne ziva mandira prabandhakoM se kahA ki maiM isa bhoga sAmagrIko zivamUrtiko khilA sakatA hU~ / isa bAta se prasanna hokara ziva mandirake prabandhakoMne unheM mandira meM rahane kI svIkRti de dI / isa prakAra samantabhadra apanI caturAIse pujArIke rUpameM ziva mandira meM rahane lage aura mandirakA daravAz2A andara se banda karake usa vizAla bhoga sAmagrIko svayaM khAne lage / bAda meM daravAjA kholakara logoMko batA diyA kareM ki dekho zivajIne bhoga grahaNa kara liyA hai / prastAvanA aisA karate hue kucha dinameM unakI vyAdhi zAnta ho gayI / taba bhoga sAmagrI bacane lagI / aisI sthiti meM kucha logoMne vArANasIke rAjAse zikAyata kara dI 'ki yaha pujArI na to zivabhakta hai aura na zivajIko bhoga sAmagrI khilAtA hai / isa bAta ko sunakara rAjA krodhita hokara vahA~ AyA aura samantabhadrase kahA ki 'zivamUrti ko namaskAra karo anyathA daNDa bhugatane ko taiyAra raho / isake uttara meM samantabhadra ne kahA ki yaha mUrti mere namaskArako sahana nahIM kara sakegI / kintu rAjAkA tIvra Agraha dekhakara ve upasarga nivAraNArtha zivamUrti ke samakSa beThakara vRSabhAdi caubIsa tIrthaGkaroMkA stavana karane lage / sAta tIrthaGkaroMke stavana ke bAda jaba ve AThaveM tIrthaGkara zrI candraprabha jinakA stavana kara rahe the taba zivapiNDI 'phaTa gayI aura usameM se candraprabha bhagavAnko mUrti prakaTa huI / isa camatkAra pUrNa ghaTanAko dekhakara vahA~ upasthita rAjA sahita saba logoMne jainadharmakA jaya-jayakAra kiyA aura ve loga jainadharma se prabhAvita hokara usake anuyAyI ho gaye / isa prakAra jainadharmakI mahatI prabhAvanA huI / antameM rAjA zivakoTine apane putra zrIkaMThako rAjya sauMpakara apane bhAI zivAyana ke sAtha digambaro dIkSA dhAraNa kara lI aura AcArya samantabhadra ke ziSya ho gaye / AcArya samantabhadrane zivamUrti ke sAmane baiThakara jisa stotra kI racanA kI thI vahI stotra svayambhUstotra ke nAmase prasiddha hai / vArANasImeM pahale ukta ziva mandira vizAla rahA hogA / kintu vartamAna meM vaha ziva mandira eka mar3hiyA ke rUpameM caukake nikaTa bA~saphATaka para sar3aka kinAre sthita hai / usameM jo zivaliMga hai vaha bIcase phaTA huA hai / isa kAraNa use Aja bhI phaTe mahAdeva kahA jAtA hai / usa mandira para samudrezvara mahAdeva likhA huA hai / saMbhavataH pahale usakA nAma samantabhadrezvara mahAdeva rahA hogA aura kAlAntara meM usakA apabhraMza rUpa samudrezvara mahAdeva ho gayA / AcArya samantabhadrako bhasmakavyAdhi roga ho gayA thA aura unhoMne apane maMtrabala yA yogabala se candraprabha bhagavAnkI mUrtiko bulA liyA thA, isa bAtakI For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra-tattvapradIpikA puSTi zramaNabelagolake zilAlekha naM0 54ke dvArA bhI hotI hai / isa zilAlekhako malliSeNa prazasti bhI kahate haiM aura yaha zaka samvat 1050 meM utkIrNa huA hai / vaha zilAlekha isa prakAra hai vandyo bhasmakabhasmasAtkRtipaTuH padmAvatIdevatAdattodAttapadasvamantravacanavyAhUtacandraprabhaH / AcAryassusamantabhadragaNabhRd yeneha kAle kalau jainaM vartma samantabhadramabhavad bhadraM samantAnmuhuH / / svayambhUstotrake racayitA AcArya samantabhadra : samantabhadrakA vyaktitva : yugapradhAna AcArya samantabhadra syAdvAdavidyAke saMjIvaka tathA prANapratiSThApaka rahe haiN| unhoMne apane samayake samasta darzanazAstroMkA gaMbhIra adhyayana karake unakA talasparzI jJAna prApta kiyA thaa| yahI kAraNa hai ki ve samasta darzanoM athavA vAdoM kA yuktipUrvaka parIkSaNa karake syAdvAdanyAyake anusAra una vAdoMkA samanvaya karate hue vastutattvake yathArtha svarUpa ko batalAnemeM samartha hue the| isIlie AcArya vidyAnandane yuktyanuzAsana kI TIkAke antameM zrImadvIrajinezvarAmalaguNastotraM priikssekssnnaiH| sAkSAt svAmisamantabhadragurubhiH tattvaM samIkSyAkhilam // isa vAkyake dvArA AcArya samantabhadrako parIkSeNa arthAt parIkSArUpI netrase sabako dekhanevAlA kahA hai / yathArthameM samantabhadra bahuta bar3e yuktivAdI aura parIkSApradhAna AcArya the| unhoMne bhagavAn mahAvIra kI yuktipUrvaka parIkSA karaneke bAda hI unheM Aptake rUpameM svIkAra kiyA hai| unakA kahanA thA ki kisI bhI tattva yA siddhAnta ko parIkSA kiye binA svIkAra nahIM karanA cAhie aura samartha yuktiyoMse usakI parIkSA karaneke bAda hI use svIkAra yA asvIkAra karanA caahie| samantabhadra parIkSApradhAna AcArya to the hI, kintu unameM zraddhA aura guNajJatA nAmaka guNa bhI vidyamAna the / unheM Adya stutikAra honekA gaurava prApta hai / unake upalabdha granthoMmeM ratnakaraNDazrAvakAcAra ko chor3akara AptamImAMsA Adi cAroM grantha stutiparaka grantha haiM / ina granthoMmeM apane iSTadeva kI stutike vyAja (bahAnA) se unhoMne samasta ekAntavAdoM kI AlocanA karake anekAntavAda kI sthApanA kI hai| ve svAmI padase vibhUSita the| svAmI unakA upanAma ho gayA thaa| isIkAraNa vidyAnanda aura vAdirAjasUri jaise aneka AcAryoM tathA paM0 AzAdhara jaise For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA vidvAnoMne apane granthoM meM aneka sthAnoM para kevala svAmI padake prayoga dvArA hI unakA nAmollekha kiyA hai| unhoMne apane janmase isa bhArata bhUmi ko pavitra kiyA thaa| isIlie zubhacandrAcAryane pANDavapurANameM unake lie jo 'bhAratabhUSaNa' vizeSaNakA prayoga kiyA hai vaha sarvathA ucita hai / __ yadyapi AcArya samantabhadrameM aneka guNa vidyamAna the kintu una guNoMmeM vAditva, gamakatva, vAgmitva aura kavitva ye cAra guNa to unameM parama prakarSa ko prApta the| usa samaya jitane vAdI ( zAstrArtha karanemeM pravINa ) the, gamaka ( dUsare vidvAnoM kI racanAoMko svayaM samajhane aura dUsaroM ko samajhAnemeM samartha ) the, vAgmI (apane vacanacAturyase dUsaroM ko vazameM karanevAle) the aura kavi ( kAvya yA sAhitya kI racanA karanevAle ) the, AcArya samantabhadra una sabameM zira para cUr3AmaNike samAna sarvazreSTha the / isIlie jinasenAcAryane AdipurANameM kahA hai kavInAM gamakAnAM ca vAdInAM vAgminAmapi / yazaH samantabhadrIyaM mUni cUDAmaNIyate / / AcArya samantabhadra sabase bar3e vAdI the| unake vAda kA kSetra saMkucita nahIM thaa| unhoMne prAyaH sampUrNa bhAratavarSakA bhramaNa kiyA thA aura sarvatra hI unheM vAdameM vijaya prApta huI thii| ve kabhI isa bAta kI pratIkSAmeM nahIM rahate the ki koI dUsarA unheM vAdake lie nimaMtraNa de| isake viparIta unheM jahA~ kahIM kisI mahAvAdI athavA vAdazAlAkA patA calatA thA to ve vahA~ pahu~ca kara aura vAdakA DaMkA bajAkara vidvAnoM ko vAdake lie svataH AmaMtrita karate the| vahA~ syAdvAdanyAya kI tulAmeM tule hue unake yuktipUrNa bhASaNa ko sunakara zrotA mugdha ho jAte the aura kisI ko bhI unakA kucha bhI virodha karate nahIM banatA thaa| isa prakAra AcArya samantabhadra bhAratake pUrva, pazcima, dakSiNa aura uttarake prAyaH sabhI pramukha sthAnoM meM eka apratidvandI siMhake samAna nirbhayatAke sAtha vAdake lie ghUme the / eka bAra ve bhramaNa karate hue karahATaka ( mahArASTrameM kolhApura ) nagarameM pahuMce the aura unhoMne vahA~ke rAjAke samakSa apanA vAdaviSayaka jo paricaya diyA thA vaha zravaNabelagolake zilAlekha naM0 54 meM nimna prakArase upalabdha hai pUrvaM pATaliputramadhyanagare bherI mayA tADitA pazcAnmAlavasindhuThakkaviSaye kAMcIpure vaidize / prApto'haM karahATakaM bahubhaTa vidyotkaTa saMkaTaM vAdArthI vicarAmyahaM narapate zArdUlavikrIDitam // ve karahATaka pahu~canese pahale pATaliputra (paTanA), mAlava, sindhu, Thakka (paMjAba), kAMcIpura ( kAMjIvaram ) aura vaidiza ( vidizA ) meM pahu~ca cuke the / 1. samantabhadro bhadrArtho bhAtu bhAratabhUSaNaH / For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra-tattvapradIpikA AcArya samantabhadrake dezATanake sambandhameM ema0 esa0 rAmasvAmI AyaMgara apanI Studies in South Indian Jainism nAmaka pustaka meM likhate haiM 'yaha spaSTa hai ki samantabhadra eka bahuta bar3e dharma pracAraka the, jinhoMne jaina siddhAntoM aura jaina AcAroM ko dUra-dUra taka vistArake sAtha phailAnekA upayoga kiyA hai / aura jahA~ kahIM bhI ve gaye unheM dUsare sampradAyoM kI orase kisI bhI virodhakA sAmanA nahIM karanA pdd'aa|" ___ AcArya samantabhadra vArANasI bhI Aye the| eka zilAlekhameM unakA stavana isa prakAra kiyA gayA hai samantabhadraH saMstutyaH kasya na syAnmanIzvaraH / vArANasIzvarasyAgre nirjitA yena vidviSaH / / arthAt ve samantabhadra munIzvara kisake dvArA saMstutya nahIM haiM jinhoMne vArANasI ke rAjAke samakSa zatruoM ( jinazAsanase dveSa rakhane vAle prativAdiyoM ) ko parAjita kiyA thaa| kAzI narezake samakSa apanA paricaya dete hue unhoMne kahA thAAcAryo'haM kavirahamahaM vAdirAT paNDito'ham daivajJo'haM bhiSagahamahaM mAntrikastAntriko'ham / rAjannasyAM jaladhivalayAmekhalAyAmilAyA mAjJAsiddhaH kimiti bahunA siddhasArasvato'ham // he rAjan ! maiM AcArya hU~, kavi hU~, vAdiyoM meM zreSTha hU~, paNDita hU~, jyotiSI hU~, vaidya hU~, mAntrika hU~, tAntrika hU~, adhika kyA, isa sampUrNa pRthivImeM maiM AjJAsiddha aura siddhasArasvata hU~ / ___ AcArya samantabhadrake ukta daza vizeSaNoMmeMse antima do vizeSaNa atyanta mahattvapUrNa haiM / AjJAsiddhakA artha hai ki jo AjJA deM arthAt kaheM vahI ho jAya / siddhasArasvatakA artha hai ki unheM sarasvatI devI siddha thii| AcArya samantabhadrakI saphalatA athavA vijayakA rahasya isImeM chipA huA hai / unake vacana syAdvAda rUpI tulAmeM tule hue hote the| dUsaroMko kumArga para calate hue dekhakara unheM bar3A hI kaSTa hotA thA / ataH Atmahita sAdhanake sAtha hI dUsaroMkA hita sAdhana karanA hI unakA pradhAna lakSya thaa| akalaMkadevane aSTazatIke prArambhameM yaha spaSTa ghoSita kiyA hai ki samantabhadra1. tIrtha sarvapadArthatattvaviSayasyAdvAdapuNyodadheH bhavyAnAmakalaMkabhAvakRtaye prAbhAvi kAle kalau / yenAcAryasamantabhadrayatinA tasmai namaH santataM kRtvA viviyate stavo bhagavatAM devAgamastatkRtiH // For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA ke vacanoMse usa syAdvAdarUpa puNyodadhi tIrthakA prabhAva kalikAlameM bhI bhavya jIvoMke Antarika malako dUra karaneke lie sarvatra vyApta huA hai aura vaha sarva padArthoM tathA tattvoMko apanA viSaya kiye hue hai| unhoMne samantabhadrako bhavyaikalokanayana arthAta bhavya jIvoMke hRdayoMmeM sthita ajJAnAndhakArako dUra karake antaHprakAza karane tathA sanmArga dikhalAnevAlA advitIya sUrya aura syAdvAda mArgakA pAlaka bhI batalAyA hai| zivakoTi AcAryane samantabhadrako bhagavAn mahAvIrake zAsanarUpa samudrako bar3hAnevAlA candramA likhA hai / vIranandI AcAryane candraprabhacaritameM likhA hai ki motiyoMkI mAlAkI taraha samantabhadra Adi AcAryoMkI bhAratI durlabha hai| samantabhadrakA janmasthAna, kula Adi : uparilikhita ullekhoMse AcArya samantabhadrake vyaktitvakA jJAna pUrNarUpase ho jAtA hai / phira bhI yaha jijJAsA banI hI rahatI hai ki itane prabhAvazAlI mUrdhanya AcAryakA janma kahA~ huA thA, unake mAtA-pitA kauna the, unakA kula, jAti Adi kyA thI / ina praznoMkA uttara sarala nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki apanI khyAtikI cAhase nirapekSa prAcIna AcAryoMne apane kisI bhI granthameM apanA kucha bhI paricaya nahIM likhA hai| phira bhI upalabdha anya kiMcit sAmagrIke AdhAra para samantabhadrake viSayameM jo thor3I-sI jAnakArI milI hai vaha isa prakAra hai| zravaNabelagolake vidvAn zrI dorbali jinadAsa zAstrIke zAstrabhaNDArameM surakSita AptamImAMsAkI eka tADapatrIya pratike nimnalikhita puSpikA vAkya___"iti zrIphaNimaNDalAlaMkArasyoragapurAdhipasUnoH zrIsvAmI samantabhadramuneH kRtau AptamImAMsAyAm / " se jJAta hotA hai ki samantabhadra phaNimaNDalAntargata uragapurake rAjAke putra the| uragapura cola rAjAoMkI prAcIna aitihAsika rAjadhAnI rahI hai / purAnI tricanApallI bhI isIko kahate haiM / kannar3a bhASAkI 'rAjAvalI kathe' ke anusAra samantabhadrakA janma utpalikA grAmameM huA thaa| saMbhava hai ki utpalikA uragapurake antargata hI koI sthAna ho| unake pitA 1. zrIvardhamAnamakalaMkamanindyavandya pAdAravindayugalaM praNipatya mUrnA / bhavyakalokanayanaM paripAlayantaM syAdvAdavama pariNaumi samantabhadram / / aSTazatI 2. jinraajodycchaasnaambudhicndrmaaH|-rtnmaalaa 3. guNAnvitA nirmalavRtamauktikA narottamaiH kaNThavibhUSaNIkRtA / na hArayaSTiH parameva durlabhA samantabhadrAdibhavA ca bhAratI / / For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 svayambhUstotra-tattvapradIpikA eka rAjA the / ataH itanA nizcita hai ki samantabhadra eka rAjaputra the aura dakSiNake nivAsI the / unakA prArambhika nAma zAntivarmA thaa| zrI DaoN0 paM0 pannAlAlajI ne ratnakaraNDazrAvakAcArakI prastAvanAmeM likhA hai ki samantabhadrasvAmI dvArA viracita stutividyAke antima padyase 'zAntivarmakRtaM jinastutizataM ye do pada nikalate haiM / isase jJAta hotA hai ki stutividyAke racayitA zAntivarmA the| ye zAntivarmA koI dUsare nahIM kintu AcArya samantabhadra hI the| samantabhadra AtmasAdhanA aura lokahitakI bhAvanAse otaprota the| ataH ve kAMcI (dakSiNa kAzI) meM jAkara digambara sAdhu bana gaye the / unhoMne nimnalikhita paricaya padya meM kAMcyAM nagnATako'haM malamalinatanurlAmbuze pANDupiNDaH puNDroDra zAkyabhikSuH dazapuranagare miSTabhojI paritrAT / vArANasyAmabhUvaM zazidharadhavalaH pANDurAMgastapasvI rAjan yasyAsti zaktiH sa vadatu purato jainanirgranthavAdI / / apaneko kAMcIkA nagnATaka (nagna sAdhu) aura jaina nirgranthavAdI likhA hai / ukta padyase yaha bhI pratIta hotA hai bhasmaka vyAdhi nAmaka roga ho jAne para unako kucha dUsare veSa bhI dhAraNa karanA par3e the| ve vArANasI meM zivake samAna ujjvala pANDura aMga (bhasma lapeTe hue) tapasvI (zaiva sAdhu) ke veSameM rahe the| kintu ve saba veSa paristhitivaza asthAyI the / ataH bhasmakavyAdhi rogakI upazAnti ho jAne para samantabhadrane punaH digambara sAdhukA veSa dhAraNa kara liyA thaa| samantabhadrakA samaya : AcArya samantabhadrake samayake viSayameM vidvAnoMmeM matabheda hai| kucha vidvAn samantabhadrako pUjyapAda devanandi (paJcama zatAbdo) ke bAdakA mAnate haiM, to dUsare vidvAn paJcama zatAbdIke pahale kA / kintu prasiddha anveSaka aura itihAsajJa vidvAn (sva0) jugalakizorajI mukhtArane apane svAmI samantabhadra' nAmaka mahAnibandhameM sapramANa yaha siddha kiyA hai ki samantabhadra tattvArthasUtrake kartA gRddhapicchake bAda tathA pUjyapAdake pahale vikramakI dUsarI yA tIsarI zatAbdImeM hue haiN| pUjyapAdane apane jainendravyAkaraNameM 'catuSTayaM samantabhadrasya' (4 / 5 / 140) sUtrake dvArA samantabhadrakA ullekha kiyA hai / ataH samantabhadra pUjyapAdase nizcita hI pUrvavartI haiM / samantabhadrakI kRtiyA~ : AcArya samantabhadrakI racanAyeM nimna prakAra haiM1. AptamImAMsA, 2. yuktyanuzAsana, 3. svayambhUstotra 4. stutividyA For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 21 aura 5. rtnkrnnddshraavkaacaar| ye pAMcoM grantha upalabdha haiM aura prakAzita haiN| ratnakaraNazrAvakAcArako chor3akara zeSa cAroM grantha stutiparaka hai| ina upalabdha granthoMke atirikta AcArya samantabhadra ke dvArA racita nimnalikhita do granthoMke ullekha aura milate haiM-1. jIvasiddhi aura 2. gandhahastimahAbhASya / zrI jinasenAcAryane harivaMzapurANa meM jIvasiddhividhAyIha kRtayuktyanuzAsanam / ima vAkyake dvArA jIvasiddhikA ullekha kiyA hai| isI prakAra caudahavIM zatAbdIke vidvAn hastimallane apane vikrAntakauravakI prazasti meM tattvArthasUtravyAkhyAnagandhahastipravartakaH / svAmI samantabhadro'bhUd devAgamanidezakaH / isa padyake dvArA gandhahastimahAbhASyakA ullekha kiyA hai / jainadarzanake itihAsameM samantabhadra kA sthAna : anekAnta aura syAdvAda jainadarzanake prANa haiM aura AcArya samantabhadra syAdvAdavidyAke prANapratiSThApaka / yaha kahA jA sakatA hai ki samantabhadrake pahale jina tattvoM kI pratiSThA Agamake AdhAra para pracalita thI, AcArya samantabhadrane unhIM tattvoM ko dArzanika zailomeM syAdvAdanyAya athavA pramANa aura nayake AdhAra para pratiSThita kiyA hai / syAvAda kI siddhi karanA hI unakA mukhya dhyeya thA / yadyapi unhoMne nyAyazAstrake viSayameM vizeSa nahIM likhA hai, phira bhI anekAnta, syAdvAda, saptabhaMgI, pramANa aura naya kI spaSTa vyAkhyA karake jaina nyAya kI nIMva avazya rakkhI hai| inhIMke granthoMmeM nyAya zabdakA prayoga sabase pahale dekhA jAtA hai| upeyatattvake sAtha hI upAyatattva Agama aura hetumeM anekAnta kI yojanA karake unhoMne anekAntake kSetra ko vyApaka banAyA hai / unake samayameM hetuvAda AgamavAdase pRthak ho gayA thaa| ataH unheM hetuvAdake AdhAra para Apta kI mImAMsA karanA ucita pratIta huA / unhoMne pramANako syAdvAdanayasaMskRta batalAkAra zrutajJAna ko syAdvAda zabdase sambodhita kiyA hai / sunaya aura durnaya kI vyavasthA, dArzanika dRSTise pramANakA vyavasthita lakSaNa, pramANake phalakA nirUpaNa aura anekAntameM bhI anekAnta kI yojanA, yaha saba sarvaprathama samantabhadrane hI kiyA hai / yathArthameM samantabhadrakA samaya bhAratIya darzanake itihAsameM eka bahuta bar3I krAnti kA samaya thaa| usa samaya bhAvaikAnta, abhAvaikAnta, nityaikAnta, anityaikAnta, bhedaikAnta, abhedaikAnta, hetuvAda, ahetuvAda, daivavAda, puruSArthavAda Adi aneka prakArake ekAntavAdoMkA prAbalya thaa| samantabhadrane una ekAntavAdoMkA sUkSmarUpase For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 svayambhUstotra-tattvapradIpikA parIkSaNa karake yuktike dvArA unakA nirAkaraNa kiyA hai / parasparameM virodhI pratIta honevAle nityatva, anityatva Adi aneka dharmoke samudAyarUpa vastu kI siddhi sarvaprathama AcArya samantabhadra ke granthoMmeM hI upalabdha hotI hai| samasta ekAntavAdoMkA syAdvAdanyAyake dvArA samanvaya karanA samantabhada kI apanI vizeSatA hai| ina saba bAtoMke kAraNa jainadarzanake itihAsameM AcArya samantabhadra kA mahattvapUrNa sthAna hai| samantabhadra kI dArzanika upalabdhiyA~ : sarvajJasiddhi jainadarzanake itihAsameM yaha prathama avasara hai jaba AcArya samantabhadrane yukti aura tarkake dvArA sarvajJa ko siddha kiyA hai / isase pahale AgamameM sarvajJakA nirUpaNa avazya kiyA gayA hai aura yaha bhI batalAyA gayA hai ki kevalajJAnakA viSaya samasta dravya aura unakI nikAlavartI samasta paryAyeM haiN| sarvaprathama SaTkhaNDAgamameM sarvajJatAkA spaSTa ullekha dRSTigocara hotA hai / AcArya kundakundane bhI isIkA anusaraNa karate hue pravacanasArameM kevalajJAna ko trikAlavartI samasta padArthoM ko jAnanevAlA batalAyA hai| isake anantara AcArya gRddhapicchane bhI kevalajJAnakA viSaya sarva dravyoMkI sarva paryAyoMko batalAyA hai| ___ yahA~ yaha dRSTavya hai ki AcArya samantabhadrane upayukta AgamamAnya sarvajJatA ko tarkakI kasauTI para kasakara darzanazAstra meM sarvajJako carcAkA sarvaprathama avataraNa kiyA hai / unhoMne AptamImAMsA meM sUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSAH kasyacid yathA / anumeyatvato'gnyAdiriti sarvajJasaMsthitiH // 5 // isa kArikA dvArA anumeyatva hetuse sUkSma, antarita aura dUravartI padArthoM meM kisIkI pratyakSatA siddha karake sAmAnyarUpase sarvajJa siddha kiyA hai| arthAt sUkSmAdi padArtha anumeya honese kisIke pratyakSa avazya haiN| jaise ki parvatameM agni anumeya honese kisI puruSako pratyakSa avazya hotI hai| isa prakAra sAmAnya sarvajJasiddhike anantara AcArya samantabhadra ne1. saI bhagavaM uppaNNaNANadarisI""savvaloe savvajIve savvabhAve samma samaM jANadi passadi viharaditti |-ssttkhN0 payaDi0 sU0 78 2. taM takkAliyamidaraM jANadi jugavaM samaMtado savvaM / atthaM vicittavisamaM taM gANaM khAiyaM bhaNiyaM ||-prvcnsaar 1/47 3. sarvadravyaparyAyeSu kevalasya |-tttvaarthsuutr 1/29 For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA sa tvamevAsi nirdoSa yuktizAstrAvirodhivAk / avirodho yadiSTaM te prasiddhena na bAdhyate // 6 // isa kArikA dvArA arhanta meM sarvajJatva siddha kiyA hai / arhanta hI sarvajJa hai, kyoMki ve nirdoSa (rAgAdi doSoM se rahita ) aura yuktizAstrAvirodhivAk haiN| unake dvArA abhimata iSTa tattva pratyakSAdi kisI pramANase bAdhita na honeke kAraNa arhantake vacana yukti aura zAstrase avirodhI haiM / ataH arhantameM hI sarvajJatva siddha hotA hai / jIvasiddhi 23 AcAryaM samantabhadrane 'jIvasiddhi' nAmaka eka svataMtra granthakI racanA kI thI, aisA ullekha pAyA jAtA hai / kintu vaha grantha vartamAna meM upalabdha nahIM hai / uk grantha meM vistArase jIvakI siddhi kI gayI hogI / samantabhadra ne AptamImAMsA meM bhIjIvazabdaH sabAhyArthaH saMjJAtvAd hetuzabdavat / isa vAkyake dvArA jIvakI siddhi kI hai / jIva zabda apane bAhya artha sahita hai, kyoMki vaha eka saMjJA zabda hai / jo saMjJA zabda hotA hai usakA bAhya artha bhI pAyA jAtA hai, jaise hetuzabda / jisa prakAra hetuzabdakA dhUmAdirUpa bAhya artha pAyA jAtA hai, usI prakAra jIvazabdakA bhI jIvazabdase bhinna cetanarUpa bAhya artha vidyamAna hai / tAtparya yaha hai ki jIvazabdakA cetanarUpa vAcya artha avazya hai / isa prakAra saMkSepameM jIva tattvakI siddhi kI gayI hai / dravyameM utpAdAditraya kI siddhi AcArya samantabhadrake pahale AcArya kundakunda aura gRddhapicchane dravyako kevala sAmAnyarUpase utpAda, vyaya aura dhrauvyarUpa batalAyA thA / usI bAtakA yukti aura dRSTAntake dvArA vizeSarUpa se pratipAdana samantabhadra kI apanI vizeSatA hai / unhoMne AptamImAMsA meM - nasAmAnyAtmanodeti na vyeti vyaktamanvayAt / vyetyudeti vizeSAtte sahaikatrodayAdi sat // 57 // isa kArikA dvArA batalAyA hai ki dravyakA sAmAnyarUpase na to utpAda hotA hai aura na vinAza / kintu utpAda aura vinAza vizeSarUpase hI hotA hai / arthAt dravyakA utpAda aura vinAza nahIM hotA hai / utpAda aura vinAza kevala paryAyakA hI hotA hai / tathA vinaSTa aura utpanna paryAyoMmeM dravyakA anvaya barAbara banA rahatA hai / isake anantara -- "ghaTamauli suvarNArthI" tathA " payovrato na dadhyatti " ityAdi do kArikAoM dvArA ukta bAtakA dRSTAntapUrvaka samarthana kiyA gayA hai / For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra-tattvapradopikA syAdvAda aura saptabhaMgI ko sunizcita vyavasthA : AcArya samantabhadrake pahale AgamameM siyA asthi dabvaM siyA Natthi davvaM ityAdi rUpase syAdvAda aura saptabhaMgIkA ullekha avazya milatA hai| kintu usakI nizcita vyAkhyA, nityakAnta, anityaikAnta, bhAvaikAnta, abhAvakAnta Adi aneka ekAntoMmeM saptabhaMgIkA prayoga tathA yuktike bala para vastuko anekAntAtmaka siddha karanA samantabhadrakI mahattvapUrNa upalabdhi hai / jIvAdi pratyeka vastu anantadharmAtmaka hai aura una ananta dharmoMkA pratipAdana syAdvAdake dvArA kiyA jAtA hai / AcArya samantabhadrane batalAyA hai ki pratyeka vastumeM sat, asat, ubhaya aura anubhaya ye cAra koTiyA~ hI nahIM haiM, kintu sadavaktavya, asadavaktavya aura sadasadavaktavya ina tIna koTiyoM ko milAkara kula sAta koTiyA~ haiN| inhIM sAta koTiyoM ko saptabhaMgI kahate haiM / sat, nitya Adi pratyeka dharmakA pratipAdana usake pratipakSI dharmakI apekSAse sAta prakArase kiyA jA sakatA hai| yataH vastumeM ananta dharma haiM, ataH una ananta dharmokI apekSAse pratyeka vastumeM ananta saptabhaMgiyAM bana sakatI haiN| anekAntameM anekAnta kI yojanA : ___ sarvaprathama AcArya samantabhadrane hI anekAntameM bhI anekAntakI yojanA kI hai| unhoMne batalAyA hai ki jisa prakAra jIvAdi pratyeka vastu anekAntAtmaka hai usI prakAra anekAntameM bhI anekAnta pAyA jAtA hai / arthAt anekAnta sarvathA anekAnta nahIM hai, kintu kathaMcit ekAnta aura kathaMcit anekAnta hai / jaba pramANadRSTise samagra vastu kA vicAra kiyA jAtA hai taba vaha anekAnta kahalAtA hai aura jaba nayadRSTise vastuke kisI eka dharmakA vicAra kiyA jAtA hai taba vahI ekAnta ho jAtA hai / tAtparya yaha hai ki anekAnta pramANa kI apekSAse anekAnta hai aura nayakI apekSAse ekAnta hai / isa prakAra anekAntameM bhI anekAntAtmakatA siddha hotI hai| sarvodaya tIrtha : vartamAna samayameM sarvodayakA nAma bahuta sunA jAtA hai / gA~dhIyugameM bhI sarvodaya 1. siya atthi Natthi uhayaM avvattavvaM puNo ya tattidayaM / davvaM khu sattabhaMgaM AdesavaseNa saMbhavadi // -paJcAstikAya gAthA 14 2. anekAnto'pyanekAntaH pramANanayasAdhanaH / anekAntaH pramANAtte tadekAnto'pitAnnayAt ||-svymbhuustotr For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA kA bahuta pracAra huA hai / kintu isa bAta ko bahuta kama loga jAnate haiM ki gA~dhojIse satraha sau varSa pahale utpanna hae AcArya samantabhadrane vAstavika sarvodayake siddhAntako janatAke samakSa rakhate hue bhagavAn mahAvIrake tIrtha ko sarvodaya tIrtha kahA thA' / sarvodayakA artha hai ki jisake dvArA sabakA udaya, abhyudaya yA unnati ho / kisI bhI tIrtha ko sarvodayI honeke lie Avazyaka hai ki usakA AdhAra samatA aura ahiMsA ho / bhagavAn mahAvIrakA zAsana aisA hI thaa| unake zAsana meM jAti, kula, varNa Adike bhedabhAvake binA saba manuSyoM ko hI nahIM kintu prANimAtra ko dharmasAdhana karane tathA Atma vikAsa karanekA samAna avasara prApta hai / ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigrahake siddhAntoM dvArA sAmAjika aura Arthika kSetroM meM bhI sarvodayake siddhAntakA pratipAdana kiyA gayA hai / ina saba bAtoM ke atirikta sarvodayake lie aura kyA cAhie / isa prakAra yahA~ AcArya samantabhadra kI kucha dArzanika upalabdhiyoM kA saMkSepa meM digdarzana karAyA gayA hai| vAstava meM unhoMne eka yugapuruSake rUpameM darzanake kSetra meM aneka upalabdhiyoM ko prastuta karake apane uttaravartI dArzanikoMke lie mArga prazasta kara diyA thaa| yahI kAraNa hai ki AcArya samantabhadrane jina bAtoM ko sUtrarUpameM kahA thA unhIM bAtoMkA unake uttaravartI akalaMkadeva, vidyAnanda Adi AcAryoMne unakI vANI ko hRdayaMgama karake bhASya yA TIkAke rUpameM vistArase vivecana kiyA hai| svayambhUstotrake saMskRta TIkAkAra prabhAcandra : svayambhUstotra para AcArya prabhAcandrako saMskRta TIkA upalabdha hai / yaha TokA zrI paM0 pannAlAla jI dvArA sampAdita tathA hindI TIkA sahita prakAzita svayambhUstotrameM saMgRhIta hai / yahA~ yaha jijJAsA honA svAbhAvika hai ki isa stotra ke saMskRta TIkAkAra AcArya prabhAcandra kauna haiM / itanA to nizcita hai ki prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrake racayitA AcArya prabhAcandra svayambhUstotrake saMskRta TokAkAra nahIM haiN| isa stotrake jo saMskRta TIkAkAra haiM ve hI ratnakaraNDazrAvakAcAra, samAdhitantra Adi granthoMke bhI saMskRta TIkAkAra haiM / prabhAcandra aneka hue haiM / zrI jugalakizorajI mukhtArane ratnakaraNDazrAvakAcAra kI prastAvanAmeM bIsa prabhAcandroMkA paricaya diyA hai / unhIMmeMse koI prabhAcandra 1. sarvAntavattadguNamukhyakalpaM sarvAntazanyaM ca mitho'napekSam / sarvApadAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva // -yuktyanuzAsana 61 For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra-tattvapradIpikA svayambhUstotra Adi granthoMke saMskRta TIkAkAra haiN| unakA samaya vikrama samvat kI terahavIM zatAbdIke pUrva kA hai| AcArya prabhAcandrane svayambhastotra kI sarala aura subodha saMskRtameM TIkA likhI hai| isameM kahIM-kahIM para dArzanika tattvoMkA acchA vivecana prastuta kiyA gayA hai / isa prakAra svayambhUstotra kI yaha saMkSipta prastA. vanA hai| vIrazAsana jayantI udayacandra jaina. vIra nirvANa samvat 2517 sarvadarzanAcArya 27 julAI 1991 For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra-tattvapradIpikA For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra (1)zrI vRSabha jina stavana svayambhuvA bhUtahitena bhUtale samajasajJAnavibhUticakSuSA / virAjitaM yena vidhunvatA tamaH kSapAkareNeva guNotkaraiH karaiH // 1 // sAmAnyArtha-svayambhU , prANiyoMke hitakAraka, samyagjJAnakI vibhUti (sarvapadArthasAkSAtkAritva) rUpa netrake dhAraka, guNoMke samUhase yukta vacanoMke dvArA ajJAnarUpa andhakArako naSTa karanevAle aise zrI vRSabha jina aneka guNoMse yukta kiraNoMke dvArA andhakArako naSTa karanevAle candramAke samAna isa bhUtala para suzobhita hue the| vizeSArtha-prathama tIrthaMkara zrI vRSabha jina isa bharata kSetrameM avasarpiNI kAlake tRtIyakAlake antameM avatarita hue the| ve svayambhU the' / arthAt anyaH kisIke upadezake binA hI ve samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra rUpa mokSa mArga ko jAnakara tathA usakA anuSThAna ( AcaraNa ) karake anantajJAna, anantadarzana, anantasukha aura anantavIrya svarUpa anantacatuSTayarUpa Atma vikAsa ko prApta hue the| unhoMne saMsArake samasta jovoMke kalyANa ko dRSTise ho nispRha hote hue bhI saba jIvoM ko mokSamArgakA upadeza diyA thaa| ve samasta padArthoM ko jAnane vAle samyagjJAna kI vibhUtisvarUpa kevalajJAnarUpa advitIya netrake dhAraka the| arthAta sarvajJa the / isa kAraNa unhoMne saMsArake samasta padArthoMkA sAkSAtkAra kara liyA thaa| ataH abAdhitatva aura yathAvasthita arthaprakAzakatva Adi guNoMke samUhase yukta vacanoMke dvArA unhoMne saMsArI prANiyoMke ajJAnarUpa andhakAra ko usI prakAra naSTa kara diyA thA jisa prakAra arthaprakAzakatva, AlAdakatva Adi guNoMse yukta kiraNoMke dvArA candramA rAtrike andhakAra ko naSTa kara detA hai| tAtparya yaha hai ki jisa prakAra rAtrimeM candramA AkAzameM zobhAyamAna hotA hai usI prakAra zrI vRSabha jina isa bhUtala para suzobhita hue the| 1. svayaM paropadezamantareNa mokSamArgamavabudhya anuSThAya vA anantacatuSTayatayA bhavatIti svayambhUH / -prabhAcandrAcAryaH For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -24 svayambhUstotra-tattvapradIpikA prajApatiryaH prathamaM jijIviSaH zazAsa kRSyAdiSu karmasu prajAH / prabuddhatattvaH punaradbhutodayo mamatvato nirvivide vidAMvaraH // 2 // sAmAnyArtha-prathama tIrthaMkara zrI vRSabha jina prajApati the| tattvajJa honeke kAraNa unhoMne karmabhUmike prArambhameM jIvita rahaneke icchuka prajAjanoM ko kRSi Adi chaha prakArake kAryoMmeM prazikSita kiyA thaa| tadanantara ve AzcaryakArI udaya ko prApta hote hue bhI heya aura upAdeya tattvoM ko jAnaneke kAraNa tathA tattvavettAoMmeM zreSTha honeke kAraNa saba prakArake mamatvase virakta ho gaye the| vizeSArtha-jisa samaya zrI vRSabha jinakA janma huA thA usa samaya bhogabhUmikA anta aura karmabhUmikA prArambha thaa| kalpavRkSoMke naSTa ho jAnese usa samaya prajAko AjIvikAkA koI sAdhana dRSTigocara nahIM ho rahA thA / prajApati honeke kAraNa zrI vRSabha jinakA kartavya thA ki ve prajAjanoMko aise kAryoM kI zikSA deM jisase unakI AjIvikA ThIka tarahase cala sake / ve janmase hI mati, zruta aura avadhi jJAnase sampanna the / yahI kAraNa hai ki unhoMne deza, kAla aura tatkAlIna paristhitiko acchI tarahase jAnakara jIvita rahane kI icchuka prajAko kRSi Adi chaha prakArake kAryoM meM prazikSita kiyA thaa| ve chaha prakArake kArya haiM-kRSi-khetI karanA, asi-zastra calAnA, masilekhana kArya karanA, vidyA-gAyana, vAdana Adi vidyAoMkA sIkhanA, vANijyavyApAra karanA aura zilpa-citrakalA, vAstukalA Adi vibhinna kalAoMkA jJAna prApta karanA / ataH yaha kahA jA sakatA hai ki bhagavAn RSabhanAtha samasta prajAke prathama kuzala zikSaka the / unakA prajApati vizeSaNa sArthaka hai / hindU dharmameM prajApati brahmAko kahate haiM / brahmAko sRSTikA kartA mAnA gayA hai| RSabhadevane karmabhUmike prArambhameM brahmA kI taraha hI karmabha mirUpa sRSTi kI tatkAlIna racanA ( vyavasthA ) kI thii| isI kAraNa ve prajAke vAstavika pati (svAmI) kahalAye / lokameM zrI RSabhanAthakA udaya AzcaryakArI thaa| ve garbhakalyANaka tathA janmakalyANakake samayase hI indrAdi dvArA racita viziSTa vibhUtise sampanna the / phira bhI ve heya (saMsAra aura saMsArakA kAraNa) aura upAdeya (mokSa aura mokSakA kAraNa) tattvoMko acchI tarahase jAnate the| yahI kAraNa hai ki ve saba prakAra kI Asaktise virakta ho gaye the| ve prajA aura kuTumbase hI nahIM, kintu svazarIra aura bhogoMse bhI virakta ho gaye the| do patniyoM, do putriyoM aura eka sau eka For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vRSabha jina stavana 29. putroMkA vizAla parivAra unako snehake bandhanameM nahIM bA~dha sakA aura ve vairAgya dhAraNa karaneke prati dRr3ha rahe / inhIM saba kAraNoM se unako samasta tattvavettAoM meM zreSTha batalAyA gayA hai / vihAya yaH sAgaravArivAsasaM vadhUmivemAM vasudhAvadhUM satom / mumukSurikSvAkukulAdirAtmavAn prabhuH pravavrAja sahiSNuracyutaH // 3 // sAmAnyArtha - bhagavAn RSabhanAtha mokSake abhilASI, jitendriya, samartha, sahanazIla, pratijJAta vratase cyuta na honevAle aura ikSvAku kulake Adi puruSa the / unhoMne pativratA patnI kI taraha samudraparyanta pRthivIko chor3akara dIkSA dhAraNa ko thI / I vizeSArtha - RSabhanAtha mokSa prApta karaneke icchuka the / ve svapara kalyANa karanA cAhate the / indriya aura mana ko vaza meM karaneke kAraNa jitendriya the / samartha athavA svataMtra the / unameM bhUkha pyAsa Adi parISahoM athavA bAghAoM ko sahana karane kI zakti thI tathA gRhIta vratoMse cyuta ( vicalita) honevAle nahIM the / unake kula kA nAma ikSvAku thA / ikSvAkukulake ve Adi puruSa the / aise RSabhanAthane pativratA yazasvatI (nandA) aura sunandA nAmaka do patniyoM ko to chor3A hI, sAtha hI sAgara kA jala hI hai vastra jisakA aisI svabhogyA samudraparyanta pRthivI ko bhI chor3a diyA thA / jisa prakAra patnI satI ( pativratA ) thI usI prakAra pRthivI bhI satI - suzIla puruSoMse AbAda athavA dhana-dhAnyase paripUrNa thI / isa prakAra RSabha devane nandA aura sunandA ina do patniyoM, bharata, bAhubalI Adi eka sau eka putroM, brAhmI aura sundarI ina do putriyoM tathA aneka pautroM Adike vizAla parivAra ko tathA vizAla sAmrAjya ko chor3akara dIkSA dhAraNa kI thI / dIkSA dhAraNa karaneke bAda unake sahiSNu aura acyuta vizeSaNa vizeSa sArthaka hue / kaThora tapasyAke samaya upasthita honevAlI bhUkha pyAsa Adi parISahoM tathA anya bAdhAoM ko sahana karane meM ve sarvathA samartha rahe / yahI kAraNa hai ki ve gRhIta vrata- niyamoM se kabhI vicalita nahIM hue / jabaki unake sAtha dIkSA lene vAle bAraha hajAra rAjA bhUkha, pyAsa Adi kI bAdhA ko na saha sakaneke kAraNa kucha hI samaya meM gRhIta vratoMse cyuta hokara bhraSTa ho gaye the / unhoMne kevala svAmI bhakti se prerita hokara dIkSA dhAraNa kara lI thI / kintu ve jitendriya aura sahiSNu nahIM the / ataH ve apanI dIkSAmeM sthira nahIM raha sake / For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 30 svayambhUstotra-tattvapradopikA svadoSamUlaM svasamAdhitejasA ninAya yo nirdayabhasmasAtkriyAm / jagAda tattvaM jagate'thane'JjasA babhUva ca brahmapadAmRtezvaraH // 4 // sAmAnyArtha - jinhoMne apane rAga, dveSa, moha Adi samasta doSoMke mUla - kAraNa cAra ghAtiyA karmoM ko apane parama zukladhyAnarUpI teja (agni) ke dvArA nirdayatApUrvaka naSTa kara diyA aura tattva jJAnake abhilASI jIvoMke lie yathArtha - rUpase jIvAdi tattvoM kA svarUpa batalAyA tathA anta meM jo brahmapada (mokSa avasthA ) meM amRta (avinAzI sukha) ke Izvara (svAmI) hue / A guNasthAna meM pahu~ca kara kAraNa jJAnAvaraNa, vizeSArtha - dIkSAgrahaNa karaneke bAda eka hajAra varSa taka kaThora tapasyA karate hue bhagavAn RSabhanAthane AtmavikAsa dvArA terahaveM AtmAke rAga, dveSa, moha, kAma, krodhAdi samasta doSoMke mUla darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ina cAra ghAtiyA karmoM ko parama zukladhyAna. rUpI agnike dvArA nirdayatApUrvaka naSTa kara diyA thA / yahA~ nirdaya zabda dhyAna dene yogya hai / cAra ghAtiyA karmoM ko bhasma karanemeM RSabhanAthane kiJcit bhI dayAbhAva nahIM dikhalAyA / aisA karanA Avazyaka bhI thA / yadi usa samaya ghAtiyA karmoM para dayAbhAva dikhalAyA jAtA to unakA pUrNarUpase nAza saMbhava nahIM hotA / yahI kAraNa hai ki unako nirdayatApUrvaka naSTa karanA par3A / rAgAdi doSoM ke naSTa ho jAnepara ve vItarAga ho gaye aura jJAnAvaraNAdi cAra ghAtiyA karmoMke naSTa ho jAne para sarvajJa ho gaye / aba unakA kAma bhavya jIvoM ko hitopadeza karanA hI zeSa raha gayA / unhoMne saMsArake prANiyoM ko upadeza * tabhI diyA jaba ve vItarAga aura sarvajJa ho gaye / usa samaya unhoMne tattvajJAna ke icchuka jIvoMko jIvAdi tattvoM kA tathA mokSamArgakA jo upadeza diyA vaha . samyak athavA yathArtha thA / kyoMki rAgI -dveSI vyakti pralobhana Adike vase . anyathA bhI upadeza de sakatA hai / kintu vItarAgI jina anyathAvAdI nahIM hote haiM / cAra ghAtiyA karmoMke naSTa ho jAne para arhanta avasthAmeM anantajJAna, darzana, anantasukha aura anantavIrya ina cAra ananta catuSTaya kI prApti ho jAtI hai tathA kSudhA, tRSA Adi kI bAdhA sarvathA samApta ho jAtI hai / ataH kucha logoM dvArA - ' kevalI kavalAhAra karate haiM' aisI kalpanA karanA sarvathA anucita hai / `kevalI to atIndriya ananta sukhake svAmI hote haiM / bhagavAn RSabhanAtha aise hI the / aura antameM unhoMne avinAzI mokSa sukhako prApta kara liyA thA / ananta For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vRSabha jina stavana sa vizvacakSurvRSabho'citaH satAM samagra vidyAtmavapurniraJjanaH / punAtu ceto mama nAbhinandano 31 jino jitakSullakavAdizAsanaH // 5 // sAmAnyArtha - jo sarvadarzI haiM, satpuruSoM dvArA pUjita haiM, samagravidyA (kevalajJAnarUpI vidyA) hI jinakI AtmAkA svarUpa hai, jo trividha karmamalase rahita haiM, jinhoMne kSullaka vAdiyoM ( ekAntavAdiyoM) ke zAsanako jIta liyA hai athavA jinakA zAsana ekAntavAdiyoM dvArA nahIM jItA jA sakA hai, aura jo caudahaveM kulakara nAbhirAya ke putra haiM, aise zrI vRSabhanAtha jinendra mere cittako pavitra kareM / vizeSArtha - zrI vRSabha jina sarvadarzI haiM / kyoMki unakA kevalajJAnarUpI netra vizva ke samasta padArthoMko viSaya karatA hai / ve saMsArake trikAlavartI samasta padArthoM ko unakI paryAyoM sahita yugapat jAnate haiM / ve zata indroM tathA anya satpuruSoM dvArA vandanIya haiM / samasta padArthoMko viSaya karanevAlI vidyA (kevalajJAna) unakI AtmAkA zarIra (svarUpa) hai tathA ve bhAvakarma, dravyakarma aura nokarmarUpa malase sarvathA rahita haiM / isa zloka meM Agata 'samagra vidyAtmavapuH' aura 'niraJjana' ye do vizeSaNa mokSa avasthAke pratIka haiM / caturtha zlokameM batalAyA gayA hai ki zrIvRSabha "jina anta meM mokSa svAmI ho gaye / ataH mokSa prApta ho jAne para ve jJAnarUpa zarIrake dhAraka aura trividha karmamala rahita ho jAte haiM / rAgadveSAdi bhAvakarma, jJAnAvaraNAdi dravyakarma aura zarIrAdi nokarma ye trividha karmamala haiM / siddha jIva jJAnazarIrI aura trividha karmamala rahita hote haiM / chahaDhAlA meM kahA bhI hai jJAnazarIrI trividha karmamala varjita siddha mahantA / unakA zAsana anekAnta zAsana kahalAtA hai / unhoMne isa anekAnta zAsanake dvArA sAMkhya, yoga, nyAya, vaizeSika, mImAMsaka, bauddha Adi ekAntavAdiyoM ke zAsanako jIta liyA hai / athavA ukta ekAntavAdiyoMke dvArA jinakA zAsana jItA nahIM jA sakA hai / isakA kAraNa yaha hai ki anekAnta zAsanake samakSa ekAnta zAsana Tika nahIM sakatA hai / kyoMki vastukA svarUpa hI anekAntAtmaka hai aura yaha bAta anubhava tathA pramANase siddha hai / vastumeM sat-asat nitya-anitya Adi paraspara virodhI pratIta honevAle aneka dharmayugala pAye jAte haiM / ekAnta zAsana ina aneka dharmose kevala eka dharmako grahaNa kara kahatA hai-vastu sarvathA nitya hai athavA sarvathA anitya hai / sAMkhya kahatA hai ki vastu sarvathA nitya hai / isake viparIta bauddha kahatA hai ki vastu sarvathA kSaNika hai / aisA kathana ekAntavAda hai, jo pramANoM For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra-tattvapradIpikA se nirAkRta ho jAtA hai / anekAnta zAsana samasta ekAntavAdoMkA samanvaya karatA hai| vaha kahatA hai ki vastu na to sarvathA nitya hai aura na sarvathA anitya / kintu kathaJcit nitya hai aura kathaJcit anitya / vaha dravyakI apekSAse nitya hai aura paryAyakI apekSAse anitya / isI bAtako isa prakAra kahA jA sakatA hai ki dravyAthika nayakI dRSTise vastu nitya hai aura paryAyAthika nayakI dRSTise vaha anitya hai / yahA~ yaha draSTavya hai ki zrI vRSabhanAtha Adi tIrthaGkaroMke samayameM bhale hI sAMkhya, bauddha Adi nAmadhArI ekAntavAdI na rahe hoM, kintu nityaikAntavAdI, kSaNikaikAntavAdI Adi aneka prakAra ke ekAntavAdI sadA rahe haiM / prathama tIrthaGkara caudahaveM kulakara nAbhirAyake putra haiM / unakA nAma vRSabha hai / vRSakA artha hai-dharma / vRSabhakA artha hai-jo dharmase suzobhita hotA hai athavA jo dharmako suzobhita karatA hai vaha vRSabha kahalAtA hai| prathama tIrthaGkarake tIna nAma hai-AdinAtha, vRSabhanAtha aura RSabhanAtha / caubIsa tIrthaGkaroMmeM Adi (prathama) honeke kAraNa unakA nAma AdinAtha hai / dharmatIrthake pravartaka honeke kAraNa unakA nAma vRSabhanAtha hai / unakA cihna RSabha (baila) hai| unakI pratimAoM meM bailakA cihna aMkita rahatA hai / isalie unako RSabhanAtha kahate haiM / ukta tInoM nAmoMmeMse RSabhanAtha nAma adhika pracalita hai| ukta sarvadarzI Adi vizeSaNoMse viziSTa RSabhanAtha jinendra mere cittako pavitra kareM / yahA~ stutikArane stuti karaneke phalake rUpameM RSabha jinendrase kevala cittako pavitra karaneko kAmanA kI hai| sAMsArika aizvarya, strI, putrAdiko kAmanA nahIM kI / jinendra bhagavAn sAMsArika aizvarya Adi de bhI nahIM sakate haiM / ve to vItarAga haiN| ve kisIkI stutise na to prasanna hote haiM aura nindA karanese aprasanna bhI nahIM hote haiN| __ zrIvRSabha jinakI stutike prakaraNameM yaha vizeSarUpase dRSTavya hai ki 'sa vizvacakSuH' isa vizeSaNake dvArA yahA~ momAMsaka matakA nirAkaraNa kiyA gayA hai| mImAMsaka matakI mAnyatA hai ki koI puruSa sarvajJa nahIM ho sakatA hai| vaha apane jJAnakA itanA vikAsa nahIM kara sakatA hai ki usake dvArA saMsArake samasta padArthoMko sAkSAt jAnanemeM samartha ho jAve / isake viparIta jainadarzana sapramANa siddha karatA hai ki doSa aura AvaraNoMkA sarvathA kSaya ho jAne para yaha jIva anantajJAna athavA kevalajJAna prApta karake sarvajJa ho jAtA hai / AcArya samantabhadrane AptamImAMsAmeM sarvajJatvako vistArapUrvaka siddha kiyA hai| kyA doSa aura AvaraNoMkI 1. sUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSAH kasyacid yathA / anumeyatvato'gnyAdiriti sarvajJasaMsthitiH // 5 // For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vRSabha jina stavana 33 sampUrNa hAni sambhava hai ? isa zaGkA kA samAdhAna bhI AcArya samantabhadrane AptamImAMsA yuktipUrvaka kiyA hai ' / isI prakAra 'samagra vidyAtmavapu: ' isa vizeSaNa dvArA kucha aise matoMkA nirAkaraNa kiyA gayA hai jo mAnate haiM ki jJAna AtmAkA guNa nahIM hai / nyAya-vaizeSika mata vAle mAnate haiM ki AtmA pRthak hai aura jJAnaguNa pRthak hai tathA samavAya sambandhase jJAna AtmAmeM rahatA hai / aisA mAnane para bhI ve mukta avasthAmeM jJAnakA sarvathA nAza mAnate haiM / arthAt mukta AtmA jJAnaguNase sarvathA rahita ho jAtA hai / isI prakAra sAMkhya mata vAle mAnate haiM ki jJAna prakRtikA guNa hai, puruSakA nahIM / sAMkhya matameM do mukhya padArtha haiM - puruSa aura prakRti / puruSa cetana hai aura prakRti jar3a ( acetana ) hai / puruSakA svarUpa caitanyamAtra hai / prakRti kartrI hai aura puruSa bhoktA / isake viparIta jainadarzanakI mAnyatA hai ki jJAna AtmAkA vizeSa guNa hai aura arhanta avasthA meM samasta padArthoMko viSaya karane vAlA kevalajJAna to AtmAkA svarUpa hai / jJAna guNa na to AtmAse pRthak hai aura na mukta avasthAmeM AtmA jJAnazUnya hai / AtmA to sadA jJAnamaya rahatA hai aura mukta avasthAmeM to vaha vizeSa jJAnamaya ho jAtA hai / kyoMki jJAna AtmAkA svarUpa hai aura arhanta avasthA meM usakA pUrNa vikAsa ho jAtA hai / isa prakAra yahA~ ' sa vizvacakSuH' aura 'samagra vidyAtmavapuH ' ina do vizeSaNoM kA vizeSa mahattva pradarzita kiyA gayA hai / ukta zloka meM jino jitakSullakavAdizAsana: ke sthAna meM jino'jitakSullakavAdizAsana: aisA bhI eka pATha hai / isakA artha yaha hai ki jinakA zAsana ekAntavAdiyoMke dvArA nahIM jItA jA sakA aise zrI vRSabha jina mere citta ko pavitra kareM / 1. doSAvaraNayorhAniniHzeSAstyatizAyanAt / kvacid yathA svahetubhyo bahira ta lakSayaH // 4 // 3 For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) zrI ajita jina stavana yasya prabhAvAt tridivacyutasya krIDAsvapi kSIbamukhAravindaH / ajeyazaktibhuvi bandhuvarga zcakAra nAmAjita ityabandhyam // 1 // sAmAnyArtha-devalokase avatarita hue jinake prabhAvase unakA bandhuvarga unakI bAla krIr3AoMmeM bhI harSonmatta mukha kamalase yukta ho jAtA thaa| tathA jinake mAhAtmyase vaha bandhuvarga isa bhUmaNDalapara ajeyazaktikA dhAraka huA thaa| isIlie usa bandhuvargane dvitIya tIrthaMkarakA 'ajita' yaha sArthaka nAma rakkhA thA / vizeSArtha-bhagavAn ajitanAtha vijaya nAmaka anuttara vimAnase isa bhUtala para avatarita hue the| ve itane prabhAvazAlI the ki unakI bAla krIr3AoMko dekhakara unake kuTumbI janoMkA mukha kamala harSase praphullita ho jAtA thaa| aisA honA svAbhAvika bhI hai| sAdhAraNa bAlakakI kriyAoMko dekhakara parivArake loga prasanna hote haiM / phira ve to bhagavAn the| unakI bAla krIr3AyeM sabake lie AnandadAyaka honI hI cAhie / 'krIDAsvapi' yahA~ api zabdase yaha bhI tAtparya nikalatA hai ki unake lokottara kArya to Anandaprada the hI, kintu bAla krIr3AyeM bhI Anandaprada thiiN| ___ bhagavAn ajitanAthakA aisA mAhAtmya thA ki usa mAhAtmyake prabhAvase unakA bandhuvarga isa bhUtalapara ajeya zaktikA dhAraka ho gayA thaa| unake bandhuvargako bar3e-bar3e yuddhoMmeM bhI koI jIta nahIM sakA thaa| yahA~ aisA bhI artha kiyA jA sakatA hai ki unakA bandhuvarga na kevala bar3e-bar3e yuddhoMmeM ajeyazaktikA dhAraka thA, kintu bAla krIr3AoMmeM bhI vaha ajeya rahatA thA / bAla krIr3AoMse bhI unake bandhuvargako koI jIta nahIM sakatA thaa| apanI isa ajeyazaktike kAraNa unake bandhuvargakA mukha kamala sadA praphullita rahatA thaa| ataH ajeya zaktike dhAraka bandhavargane dvitIya tIrthaMkarakA 'ajita' nAma rakkhA thaa| yaha nAma sarvathA sArthaka hai / ajita kA artha hotA hai jo kisoke dvArA jotA na jA sake / bhagavAn ajitanAtha aise hI the / ve na to bAhya zatruoMse jIte jA sake aura naH antaraMga karma zatruoMse jIte jA sake / pratyuta unhoMne bAhya For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ajita jina stavana aura antaraMga zatruoMpara pUrNa vijaya prApta kI thii| ataH unakA ajita nAma sarvathA sArthaka hai| adyApi yasyAjitazAsanasya ___ satAM praNetuH pratimajhalArtham / pragRhyate nAma paraM pavitraM svasiddhikAmena janena loke // 2 // sAmAnyArtha-jinakA anekAnta zAsana ekAntavAdiyoMke dvArA ajeya hai aura jo satpuruSoMke pradhAna nAyaka hai, aise bhagavAn ajitanAthakA parama pavitra nAma Aja bhI isa lokameM apanI iSTasiddhike icchuka janoMke dvArA pratyeka maMgalake lie sAdara grahaNa kiyA jAtA hai / vizeSArtha-bhagavAn ajitanAthakA zAsana anekAnta zAsana hai / yaha anekAnta zAsana kisI bhI ekAntavAdIke dvArA jItA nahIM jA sakatA hai / isa kAraNa unakA zAsana ajeya hai / ve bhavya puruSoMke pradhAna netA haiN| kyoMki unake dvArA pratipAdita ratnatrayarUpa mokSamArgapara calakara bhavya jIva Atma kalyANameM pravRtti karate haiM / ataH yaha kahA jA sakatA hai ki zrI ajita jina bhavya jIvoM ke sanmArga pravartaka the / aise bhagavAn ajitanAthakA nAma parama pavitra hai| lokottara puruSa athavA tIrthakara honese unake nAmakA parama pavitra honA svAbhAvika hai| ataH jo bhI vyakti zraddhApUrvaka unake nAmakA smaraNa yA uccAraNa karatA hai vaha pavitra ho jAtA hai / unake nAmakA jo mAhAtmya unake samayameM thA, vahI mAhAtmya asaMkhyAta kAla bIta jAne para Aja bhI banA huA hai| yahI kAraNa hai ki isa lokameM jo bhavya jIva apane manoratha kI siddhi karanA cAhate haiM unake dvArA pratyeka zubha kAryake prArambhameM bhagavAn ajitanAthakA nAma sAdara liyA jAtA hai / yahA~ yaha prazna kiyA jA sakatA hai ki kyA bhagavAn ajitanAthakA nAma iSTasiddhi karAnemeM samartha hai aura yadi aisA hai to pratyeka vyaktiko iSTasiddhi unake nAmake uccAraNa yA smaraNa mAtra se ho jAnA caahie| isa praznakA uttara yahI ho sakatA hai ki jo bhavya jIva zraddhApUrvaka bhagavAn ajitanAthake nAmakA smaraNa karatA hai vaha avazya hI puNya bandhake dvArA apane manorathakI siddhi karane meM samartha hotA hai| unakA nAma pavitra aura maMgala rUpa hai| ataH pratyeka maMgala yA zubha kAryakI nirvighna siddhike lie unake nAmakA smaraNa yA uccAraNa zraddhApUrvaka karanA caahie| For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 svayambhUstotra-tattvapradIpikA yA prAdurAsIt prabhuzaktibhUmnA bhavyAzayAlIna kalaGkazAntyai mahAmunirmuktaghanopadeho yathAravindAbhyudayAya bhAsvAn / / 3 / / sAmAnyArtha -- ghAtiyA karmarUpa saghana AvaraNase mukta tathA mahAmuni bhagavAn ajitanAtha bhavya jIvoMke hRdayoMmeM saMlagna kalaMkakI zAntike lie jagat ke upakAra karane meM samartha zakti (vANI ) ke mAhAtmya vizeSase sampanna hokara usI prakAra prakaTa hue the jisaprakAra meghoM ke AvaraNase mukta sUrya kamaloM ke vikAsa ke lie prakAzamaya zakti se sampanna hokara prakaTa hotA hai / vizeSArtha -- -- jaba taka AtmAke Upara ghAtiyA karmoMkA saghana AvaraNa par3A rahatA hai taba taka usake jJAna Adi guNoMkA pUrNa vikAsa nahIM ho pAtA hai / bhagavAn ajitanAthane jaba terahaveM guNasthAnameM pahu~cakara parama zukladhyAnake dvArA cAra ghAtiyA karmoMkA pUrNa vinAza kara diyA taba ve kevalajJAnase sampanna ho gaye / ve pahale muni the kintu aba gaNadharAdi muniyoMmeM pradhAna honeke kAraNa athavA kevalajJAnI honeke kAraNa mahAmuni kahalAye / aise ajitanAtha bhagavAn bhavya jIvoM ke hRdayoM meM sthita karmarUpa kalaMka ke vinAzake lie prAdubhUta hue the 1 pratyeka saMsArI jIva karma kalaMkase kalaMkita rahatA hai / karma do prakArakA hai -- bhAvakarma aura dravyakarma / rAga, dveSa, moha Adi jIvake vikArI bhAva bhAvakarma haiM aura jJAnAvaraNAdi ATha karma dravyakarma kahalAte haiM / ye donoM karma caitanyarUpa AtmasvarUpake sAtha saMlagna rahate haiM aura inake saMyogase AtmAkA svarUpa malina rahatA hai / bhavya jIvoMkA kalyANa tabhI ho sakatA hai jaba isa karma kalaMkakA vinAza ho jAve / ataH zrI ajita jina kevalajJAnako prApta kara lokopakAraka divyadhvanike mAhAtmya vizeSase bhavya jovoMke hRdayoM meM vidyamAna ajJAna andhakArako dUra karake unake AtmavikAsake kAraNa hue the / jagatke upakAraka honese bhagavAn prabhu kahalAte haiM / divyadhvanirUpa vANI unakI zakti hai jisake mAhAtmyase ve jIvAdi tattvoMkA prarUpaNa kara ke bhavya jIvoMkA upakAra karate haiM / ve apanI divyadhvanike dvArA bhavya jIvoMkA abhyudaya (Atma vikAsa ) usI prakAra karate haiM jisa prakAra meghoMke AvaraNase rahita sUrya apane prakhara pratApake dvArA kamaloMkA abhyudaya ( vikAsa ) karatA hai / yena praNItaM pRthu dharma tIrthaM jyeSThaM janAH prApya jayanti duHkham / For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 zrI ajita jina stavana gAnaM hradaM candanapaGkazItaM gajapravekA iva dharmataptAH // 4 // sAmAnyArtha-bhagavAn ajitanAthane sarvotkRSTa aura vistRta dharma tIrthakA praNayana kiyA thA / bhavya jIva usa dharma tIrthako prApta kara saMsAra paribhramaNa janya duHkhako usI prakAra jIta lete haiM jisaprakAra sUryake AtApase saMtapta bar3e-bar3e hAthI candanake lepake samAna zItala gaMgA nadIke agAdha jalameM praveza karake sUryake saMtApajanya duHkhako jIta lete haiN| vizeSArtha-bhagavAn ajitanAthane dharmatIrthakA prakAzana kiyA thaa| tIrtha ghATako kahate haiM / nadIke kinAre ghATa bane rahate haiN| snAnArthI loga ghATake Azrayase snAnAdi kriyAoMko saralatAse sampanna kara lete haiN| isI prakAra jo bhavya jIva saMsAra samudrako pAra karanA cAhate haiM ve dharma tIrthakA Azraya lekara saralatApUrvaka saMsAra samudrako pAra kara sakate haiN| dharma samyagdarzanAdi ratnatrayarUpa athavA uttamakSamAdi dakSalakSaNarUpa hotA hai| saMsAra samudrase pAra utaraneke lie ghATake samAna honeke kAraNa dharmako dharmatIrtha kahA gayA hai / athavA mokSamArgarUpa tathA uttamakSamAdirUpa dharmakA pratipAdaka jo Agama hai usako bhI dharmatIrtha kahA jAtA hai / zrI ajita jinakA dharma tIrtha samasta dharma tIrthoM meM pradhAna honeke kAraNa sarvotkRSTa hai tathA sampUrNa padArthoM ko viSaya karaneke kAraNa vistRta hai / jisa prakAra kevalajJAna sampUrNa padArthoM ko viSaya karatA hai usI prakAra AgamajJAna yA zrutajJAna bhI sampUrNa padArthoko viSaya karatA hai| donoMmeM bheda kevala pratyakSa aura parokSakI dRSTise hai| kevalajJAna pratyakSa rUpase unako viSaya karatA hai aura zrutajJAna parokSa rUpase unako viSaya krtaa| saMsArI jIva cAroM gatiyoMmeM aura caurAsI lAkha yoniyoMmeM paribhramaNa karatA huA, janma, jarA, maraNa Adike duHkhoMko bhogatA rahatA hai| kintu bhavya jIva isa dharma tIrthakA Azraya lekara saMsAra paribhramaNa janya duHkhako usI prakAra jIta lete haiM jisa prakAra grISma RtumeM sUryake AtApase pIr3ita bar3e-bar3e hAthI candanake lepake samAna zItala gaMgA nadIke agAdha jalameM praveza karake sUryake AtApa janya duHkhako jota lete haiM / sa brahmaniSThaH samamitrazatru vidyAvinirvAntakaSAyadoSaH / labdhAtmalakSmIrajito'jitAtmA jinazriyaM me bhagavAna vidhattAm // 5 // (10) sAmAnyArtha--AtmasvarUpameM avasthita, mitra aura zatrumeM samata'bhAva dhAraNa For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 svayambhUstotra-tattvapradIpikA karanevAle, paramAgama jJAnarUpa vidyAke dvArA kaSAya aura doSoMko pUrNarUpase naSTa karanevAle, anantajJAnAdirUpa AtmalakSmIko prApta karanevAle aura jinakI AtmA indriyoM aura kaSAyoMke dvArA ajeya hai aise zrI ajitanAtha bhagavAn mere lie ArhantyalakSmIkI prAptikA vidhAna kreN| vizeSArtha-bhagavAn ajitanAtha brahmaniSTha haiM / brahma AtmAko kahate haiM / sakala doSa rahita AtmasvarUpameM avasthita honeke kAraNa unako brahmaniSTha kahA gayA hai| mitra aura zatrumeM unakA samAna bhAva hai / unako na to mitrameM rAga hai aura na zatrumeM dveSa hai / yahA~ mitra-zatru zabda upalakSaNa haiM / arthAt yahA~ isa zabda dvArA tatsama anya vastuoMkA bhI grahaNa karanA caahie| jaise mahala-mazAna, kaMcanakA~ca, nindA-stuti, argha car3hAnA-asiprahAra karanA ityAdi / jo brahmaniSTha hotA hai vaha ukta saba vastuoMko samAna rUpase dekhatA hai / usako kisImeM rAga aura kisImeM dveSa nahIM hotA hai / aisA kyoM hotA hai ? isakA kAraNa yaha hai ki unhoMne paramAgamake jJAna aura tadanurUpa AcaraNa ke dvArA dravya krodhAdi rUpa kaSAya aura bhAva krodhAdi rUpa doSoMko sarvathA naSTa kara diyA hai| isI bAtako isa prakAra bhI kahA jA sakatA hai ki unhoMne mokSamArga para calakara jJAnAvaraNAdi dravyakarma aura rAga-dveSAdi bhAvakarmako samala naSTa kara diyA hai| isI kAraNa unhoMne anantajJAnAdirUpa AtmalakSmIko prApta kara liyA hai / tathA jinakI AtmA indriyoM aura kaSAyoM Adike dvArA jItI nahIM jA sakI hai / arthAt jo indriyoM aura kaSAyoMke adhIna na hokara AtmasvarUpameM sthita haiN| aise ajitanAtha bhagavAn mere lie zuddhAtmalakSmIkI prApti kA vidhAna kareM / tAtparya yaha hai ki maiM unake dvArA batalAye gaye mArgapara cala kara apanI AtmAko karmabandhanase mukta kara jina lakSmIko prApta karane meM samartha ho skuuN| yahA~ stutikArane kisI bhautika sukha yA vastukI kAmanA na karake kevala yahI kAmanA kI hai ki he bhagavan ! Apake prasAdase mujhameM aisI zakti A jAve jisase maiM karmabandhanako samApta kara Apake samAna bana skeN| ___isa zlokake tRtIya caraNameM zrI mukhtAra sA0 ke sampAdanameM 'ajito'jitAtmA' aisA pATha hai jo ThIka mAlama par3atA hai| anya mudrita pratiyoMmeM 'ajitAtmA' ke sthAnameM 'jitAtmA' pATha hai| 'ajitAtmA' kA artha hai-jinakI AtmA indriya Adike dvArA jItI nahIM jA sako hai / arthAta jo indriya Adike adhIna na hokara svAdhIna haiM / 'jitAtmA'kA artha hotA hai-jinhoMne apanI AtmAko jIta liyA hai| yahA~ AtmAko jItanekA koI vizeSa artha nahIM nikalatA hai / isakA bhI tAtparya yahI hai ki jinakI AtmA indriyAdhIna nahIM hai / ataH 'ajitAtmA' pATha adhika upayukta hai| For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 3 ) zrI zambhava jina stavana tvaM zambhavaH saMbhavatarSa rogaiH saMtapyamAnasya janasya loke / AsIrihAkasmika eva vaidyo vaidyo yathA'nAtharujAM prazAntyai // 1 // sAmAnyArtha - he zambhava jina ! sAMsArika tRSNArUpa rogoMse pIr3ita janoM ke lie Apa isa loka meM Akasmika vaidyake rUpameM usI prakAra prakaTa hue the, jisaprakAra anAtha logoMke rogoMkI zAnti ke lie koI catura vaidya acAnaka prakaTa ho jAtA hai / vizeSArtha -- tRtIya tIrthaMkarakA nAma zambhavanAtha hai / inakA zambhava nAma sArthaka hai / 'zam' kA artha hai -sukha / jinake dvArA bhavya jIvoMko sukha prApta hotA hai unheM zambhava kahate haiM / saMsAro prANI nAnA prakArakI tRSNAoM se sadA duHkhI rahate haiM / sampUrNa tRSNAoMkI pUrti kabhI bhI nahIM ho sakatI hai / saMsArake prANI kevala tRSNAoMke kAraNa hI duHkhI nahIM hote haiM, kintu janma, jarA, maraNa Adi aneka duHkhoMse bhI saMtapta rahate haiM / yahA~ tRSNA yA janma-maraNAdi ko roga kahA gayA hai, kyoMki ye saba duHkhake kAraNa hote haiM / saMsAra ke prANI jina rogoMse pIr3ita haiM unakI cikitsA ke lie eka aise kuzala vaidyakI AvazyakatA sadA banI rahatI hai jo unake rogoMko dUra karanekA upAya batalA sake / yaha stutikAra ne batalAyA hai ki zambhavanAtha bhagavAn saMsArI prANiyoM ke duHkharUpa rogoMkI cikitsA ke lie Akasmika ( phalanirapekSa ) vaidyake rUpameM prakaTa hue the / zrI zambhava jina koI laukika vaidya nahIM haiM, kintu alaukika vaidya haiM, jo saMsAra duHkhI prANiyoMkI cikitsA kisI phalakI AkAMkSA ke binA nispRha bhAvase karate haiM / tAtparya yaha hai ki zrI zambhava jinake dvArA batalAye gaye mokSamArga para calakara bhavya jIva apane duHkhoMkA nAza karake saMsArake duHkhoMse mukta ho sakate haiM / vartamAna meM bhI hama dekhate haiM ki kaI anAtha loga yA garIba loga tarahatarahake rogoMse pIr3ita rahate haiM / kintu kabhI aisA suyoga A jAtA hai ki koI kuzala vaidya acAnaka una logoM ke bIcameM Akara dhanAdikI AkAMkSA ke binA hI una asahAya logoMko cikitsA karake unheM roga mukta kara detA hai / zrI zambhava jina bhI aise hI alaukika kuzala vaidya haiM jo saMsArake duHkhI prANiyoMkI cikitsA karake unheM duHkhoMse mukta kara dete haiM / For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 svayambhUstotra-tattvapradIpikA ___ yahA~ stutikArane tRtIya jinakA nAma zambhava batalAyA hai| kintu vartamAnameM unakA saMbhavanAtha nAma pracalita hai| donoM nAmoMmeM koI vizeSa antara nahIM hai / saMbhavakA artha saMsAra hotA hai| ataH jo saMsArakA nAtha ( svAmI ) hai vaha saMbhavanAtha kahalAtA hai| anityamatrANamahaMkriyAbhiH prasaktamithyAdhyavasAyadoSam / idaM jagajjanmajarAntakAta nirajjanAM zAntimajIgamastvam // 2 // sAmAnyArtha-he zaMbhava jina ! yaha jagat anitya hai, azaraNa hai, ahaMkAramamakArako kriyAoMse yukta mithyA abhinivezarUpa doSase dUSita hai tathA janma, jarA aura maraNase pIr3ita hai / aise isa jagatko Apane karma kalaMkase rahita zAnti kI prApti karAI hai| vizeSArtha--yaha jagat vinazvara hai| yahA~ jagatse tAtparya jIva samUhase hai / yadyapi saMsArameM jitane padArtha haiM ve saba paryAyakI apekSAse anitya haiM, tathApi yahA~ saMsArI prANiyoMke viSayameM vicAra kiyA gayA hai| jo jova manuSya paryAyameM utpanna huA hai usako manuSya paryAya sthira nahIM hai / vaha vinazvara hai, kSaNabhaMgura hai tathA nizcita samayapara usakA nAza avazyambhAvI hai / mRtyu eka zAzvata satya hai / usase kisI bhI prakAra bacA nahIM jA sakatA hai| isI prakAra yaha jIvana azaraNa hai / mAtA-pitA, parivAra ke loga, athavA koI devI-devatA, yahA~ taka ki jinendra deva bhI kiso jIvake jIvanarUpa manuSyAdi paryAyakI rakSA nahIM kara sakate haiM / saMyogoM aura paryAyoMko surakSA kisI bhI prakAra sambhava nahIM hai / yadyapi saMsArameM maNi, mantra, tantra Adi aneka upAyoMkA prayoga jIvanakI rakSAke lie kiyA jAtA hai, phira bhI marate samaya isa jIvako koI bhI nahIM bacA pAtA hai / ataH yaha jIvana azaraNa hai| __isI prakAra yaha jIva saMyogoM aura paryAyoMmeM ahaMkAra aura mamakAra karatA huA mithyA abhiprAyake kAraNa apaneko bAhya padArthoM kA kartA-dhartA mAna rahA hai / yaha usakA bar3A bhArI doSa hai aura pratyeka jIva isa doSase dUSita hai / maiM strI, putra, dhana AdikA svAmI hU~, maiM isakA kartA hU~, maiM isakA rakSaka hU~, ityAdi kalpanA karanA ahaMkAra hai / yaha putra merA hai, yaha makAna merA hai, yaha dhana merA hai, ityAdi kalpanA karanA mamakAra hai / ahaMkAra aura mamakAra kA bhAva mithyA abhiniveza (viparIta abhiprAya ) ke kAraNa hI hotA hai / jisa jIvakA abhiprAya samyak hai vaha bAhya padArthoM meM kabhI bhI ahaMkAra-mamakAra nahIM kregaa| tAtparya yaha hai ki For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zambhava jina stavana 'prAyaH samasta saMsArI jana ahaMkAra-mamakArake kAraNa mithyA abhinivezarUpa doSase dUSita haiN| isI prakAra ve janma, jarA aura maraNake duHkhoMse sadA pIr3ita rahate haiM / aisA koI bhI saMsArI jIva nahIM hai jo janma, jarA aura maraNa ke duHkhoM se mukta ho| ___ aise isa jagatke nAnA prakAra ke duHkhoMse pIr3ita prANiyoM ko zrI zaMbhava jinane mokSakA mArga batalAkara karmakalaMkase rahita mukti svarUpa zAntikI prAptikA upAya batalA diyA hai / jo bhI bhavya jIva unake dvArA batalAye gaye zAntike mArga para calate haiM unheM avazya hI niSkalaMka cira zAnti kI prApti hotI hai / zatahadonmeSacalaM hi saukhyaM tRNNAmayApyAyanamAtrahetuH / tRSNAbhivRddhizca 'tapatyajatraM __ tApastadAyAsayatItyavAdIH // 3 // sAmAnyArtha--indriyajanya sukha bijalIke unmeSake samAna caMcala hai tathA tRSNArUpa rogakI abhivRddhimAtrakA kAraNa hai| tRSNAkI abhivRddhi nirantara tApa utpanna karatI hai aura vaha tApa saMsArake prANiyoMko daHkhoMkI paramparA dvArA 'pIr3ita karatA rahatA hai / aisA zaMbhava jinane kahA hai / vizeSArtha-zaMbhavanAtha bhagavAnne duHkhake yathArtha nidAnako batalAte hue kahA hai ki indriya janya sukha bijalIko camakake samAna caMcala hai| varSA RtumeM jaba bAdaloMke gharSaNase bijalI camakatI hai taba saba ke anubhava meM AtA hai ki bijalIkI camaka kitanI kSaNika hai| isI prakAra indriya janya sukha bhI thor3e samayake lie hI hotA hai, sthAyI nahIM hai| karmAdhIna hone ke kAraNa vaha anta sahita hai tathA bIca-bIcameM vaha zArIrika aura mAnasika duHkhoMse mizrita bhI hotA rahatA hai / itanA hI nahIM, vaha sukha tRSNArUpa rogakI abhivRddhikA kAraNa bhI hotA hai / saMsArake prANiyoM meM sAMsArika sukhoMkI prAptike lie jo tIvra icchA hotI hai vahI tRSNA hai / yaha tRSNA eka prakArakA roga hai jisakI cikitsA sarala nahIM hai| indriyoMke viSayoMke sevanase tRSNAkI zAnti nahIM hotI hai, pratyuta usakI abhivRddhi hI hotI hai / jitanI mAtrAmeM viSayoMkA sevana kiyA jAtA hai utanI hI mAtrAmeM tRSNAkI vRddhi hotI jAtI hai| aura yaha taSNAkI abhivRddhi prANiyoMmeM lagAtAra saMtApa utpanna karatI rahatI hai| isa prakAra saMsArake prANI tRSNA janya tApase nirantara tapate rahate haiN| tAtparya yaha hai ki tRSNAke kAraNa duHkhoMko paramparAkA kabhI anta nahIM hotA hai / For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 svayambhUstotra-tattvapradIpikA zrI zaMbhava jina ne ukta prakArase kathana karake saMsArake prANiyoMko duHkhakA yathArtha nidAna batalA diyA hai / duHkhakA vAstavika kAraNa hai - indriya janya sukha / kyoMki isase tRSNA bar3hatI hai aura tRSNAke bar3hanese prANI sadA saMtapta hokara nAnA prakAra ke klezoM ko bhogatA rahatA hai / ataH indriya janya sukhameM Asaktiko chor3akara atIndriya sukhakI prApti ke lie prayatna karanA cAhie / bandhazca mokSazca tayozca hetU baddhazca muktazca phalaM ca mukteH / syAdvAdino nAtha tavaiva yuktaM naikAntadaSTastvamato'si zAstA // 4 // sAmAnyArtha - he nAtha ! bandha aura mokSa tathA bandha aura mokSake hetu, baddha AtmA aura mukta AtmA tathA muktikA phala, yaha saba vyavasthA anekAntavAdI Apake mata meM hI yukti saMgata hai, ekAntavAdiyoM ke mata meM nahIM / ataH Apa hI zAstA ( upadeSTA ) haiM | vizeSArtha- - kaSAya sahita honese yaha jIva jo karmake yogya pudgaloMko grahaNa karatA hai vaha bandha hai / arthAt kArmaNa vargaNAoMkA AtmAke pradezoMke sAtha saMzleSa-rUpa sambandhako prApta honA hI bandha hai / bandha avasthA meM jIvakA karmoMke sAtha eka kSetrAvagAharUpa sambandha ho jAtA hai / jo AtmA kaSAyavAn hai vahI karmoMsa ba~dhatA hai' / saMvara aura nirjarAke dvArA saba karmoMkA Atyantika kSaya honekA nAma mokSa hai | mokSa avasthAmeM AThoM karmoMkA sarvathA kSaya ho jAtA hai / bandhake hetuoM-kA abhAva ho jAnese arthAt saMvarase navIna karmoMkA AnA ruka jAtA hai tathA nirjarAse saMcita karmoMkA vinAza ho jAtA hai / isa prakAra AtmA sarvathA karma M rahita ho jAtA hai / yahI mokSa hai 2 / mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye bandhake hetu haiM / mithyAdarzana Adike dvArA karmoMkA AtmAke sAtha eka kSetrAvagAharUpa sambandha ho jAtA hai / isalie inako bandhakA hetu kahA gayA hai / samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ye mokSake hetu haiM / bhavya jIva samyagdarzanAdi tInoMkI pUrNatA prApta kara lene para karmabandhanase mukta ho jAtA hai / isalie inako mokSakA hetu athavA mokSamArga kahA gayA hai / jo AtmA karmase ba~dhA huA hai vaha baddha AtmA hai aura 1. sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte sa bandhaH / - tattvArthasUtra 82 2. bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH / - tattvArthasUtra 10 / 2 3. mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA bandhahetavaH / - tattvArtha sUtra 8 / 1 4. samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH / - tattvArtha sUtra 1 / 1 For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zambhava jina stavana jo AtmA karmabandhanase mukta ho gayA hai vaha mukta AtmA hai / ATha karmoMkA nAza ho jAnepara mukta AtmAmeM anantajJAna, anantadarzana, anantasukha, anantavIrya, sUkSmatva, avagAhanatva, agurulaghutva aura avyAbAghatva ye ATha guNa prakaTa ho jAte haiM / yahI muktikA phala hai / bandha, mokSAdi kI vyavasthA anekAntavAdI zrI zaMbhava jinake matameM hI yuktisaMgata hai| bauddha, sAMkhya Adi ekAntavAdiyoMke matameM ukta vyavasthA kisI bhI prakArase nahIM bana sakatI hai / bauddha kSaNikavAdI hai / usake matameM pratyeka padArtha pratikSaNa naSTa hotA rahatA hai| bauddhamatameM jaba koI nitya AtmA hai hI nahIM taba jisane pUrva meM bandha kiyA hai vahI bAdameM mukta hotA hai, aisI vyavasthA kaise bana sakatI hai| yahA~ to bandha kisI dUsarene kiyA aura mukta koI dUsarA ho gayA / kyoMki bandha karanevAlA AtmA bandha karate hI naSTa ho jAtA hai| ataH mokSa kisI dUsarekA hI hotA hai / bandhake kAraNoMkA anuSThAna kisI dUsarene kiyA aura dUsarA koI baMdha gyaa| isI prakAra muktike kAraNoMkA anuSThAna kisI dUsarene kiyA aura anya koI mukta ho gyaa| ataH kSaNikavAdI bauddhoMke yahA~ bandha Adi kI yuktisaMgata vyavasthA nahIM bana sakatI hai / ___ isI prakAra nityakAntavAdI sAMkhyake matameM bhI bandha, mokSa Adi kI vyavasthA nahIM banatI hai / sAMkhyakA kahanA hai ki pratyeka padArtha kUTastha nitya hai / vaha sadA eka-sA rahatA hai, usameM kucha bhI parivartana nahIM hotA hai| aisI sthitimeM jo AtmA baddha hai vaha sadA baddha hI rahegA, vaha mukta kabhI nahIM ho skegaa| aura jo AtmA mukta hai vaha sadA mukta hI rahegA, usake baddha honekA koI prazna hI nahIM hai / kyoMki vaha to sarvathA eka rUpa hai / yadi usameM parivartana svIkAra kiyA jAya to nityaikAntakA virodha upasthita honeke kAraNa sAMkhyake matameM svamatavyAghAtakA doSa AtA hai / bauddha aura sAMkhyakI taraha anya ekAntavAdiyoMke matameM bhI bandha, mokSa Adi kI vyavasthA nahIM bana sakatI hai| isake viparIta anekAntavAdI zAsanameM bandha, mokSa Adi kI vyavasthAmeM koI asaMgati nahIM hai / anekAntavAdI matameM AtmA dravyAthikanayakI dRSTise nitya hai aura paryAyArthikanayakI dRSTise anitya hai / ataH dravyAthikanayakI dRSTise yaha bAta saMgata hai ki pUrva meM jisa AtmAne karmabandha kiyA thA vahI bAdameM mukta hotA hai / tathA paryAyAthikanayakI dRSTise baddha aura mukta paryAyeM bhI eka hI AtmAmeM saMgata ho jAtI haiM / jisa AtmAko pahale baddha paryAya thI usIkI aba mukta paryAya ho gyii| isa prakAra anekAntavAdI zAsanameM bandha, mokSa Adi kI saba vyavasthA yuktisaMgata siddha hotI hai| yataH zrI zaMbhava jina syAdvAdI ( anekAntavAdI ) hai For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra -tattvapradIpikA ataH ve hI yathArtha zAstA ( upadeSTA ) haiM / koI bhI ekAntavAdI bandha, mokSa Adi tattvoM kA yathArtha upadeSTA nahIM ho sakatA hai | zakro'pyazaktastava puNya kIrteH stutyAM pravRttaH kimu mAdRzo'jJaH / tathApi bhaktyA stutapAdapadmo mamArya deyAH zivatAtimuccaiH // 15 // (15) sAmAnyArtha - he Arya ! prazasta kIrtivAle ApakI stuti meM pravRtta huA indra bhI pUrNa stuti karane meM asamartha rahA hai / phira mujha jaisA ajJAnI puruSa kaise samartha ho sakatA hai / to bhI maiMne bhaktipUrvaka Apake caraNa kamaloMkI stuti kI hai / ataH Apa mujhe uccakoTi kI zivasantati ( kalyANa paramparA ) pradAna kareM / vizeSArtha - yahA~ zaMbhavanAtha bhagavAnkA Arya zabda dvArA sambodhana kiyA gayA hai / jo guNoM athavA guNavAnoM ke dvArA sevya hotA hai vaha Arya kahalAtA hai / zrI zaMbhava jina aise hI Arya haiN| kyoMki unameM anantajJAnAdi guNa vidyamAna haiN| tathA ve viziSTa jJAnAdiguNa sampanna muni - gaNadharAdike dvArA sevita haiM / unakI kIrti nirmala hai / yahA~ kIrti zabdake tIna artha kiye gaye haiM- khyAti, vANI aura stuti / saMsAra meM unakI khyAti prazasta ( nirmala ) hai jIvAdi tattvoMkA kIrtana ( pratipAdana ) karanevAlI unakI vANI bhI prazasta hai / aura unakI stuti bhI puNya bandhakA kAraNa honese prazasta hai / / aise zaMbhavanAtha bhagavAnkI indrane stuti kI thI / indra avadhijJAnI tathA - samasta zrutakA jJAtA hotA hai / jaba aisA indra bhI zrI zaMbhava jinakI pUrNarUpa se stuti karane meM samartha nahIM ho sakA taba mujha jaisA viziSTa jJAna rahita mAnava unakI stuti karane meM samartha kaise ho sakatA hai / kintu asamartha hote hue bhI maiMne pUrNa anurAga ke sAtha zraddhApUrvaka zaMbhavanAtha bhagavAn ke caraNa-kamaloMkI stuti kI hai / ataH he zrI zaMbhava jina ! isa stuti ke upalakSya meM Apa mujhe uccakoTikI kalyANa paramparA yA sukha paramparA pradAna kareM / tAtparya yaha hai ki yahA~ stutikAra - stuti ke phalasvarUpa kisI sAMsArika sukhakI kAmanA nahIM kara rahA hai / vaha to cAhatA hai ki zrI zaMbhava jinakI stutike prasAdase mujhe paramparA dvArA sarvotkRSTa * sukha (mokSa sukha) kI prApti ho / isa zloka meM zakra zabda ke dvArA saudharma nAmaka prathama svargake saudharma indrakA ullekha samajhanA cAhie / yadyapi janma kalyANaka Adi avasaroM para aizAna Adi anya indra bhI Ate haiM, kintu unameMse saudharma indra hI bhagavAnkI vizeSarUpa se sevA, * stuti Adi karatA hai / kyoMki usakA aisA hI niyoga hai / isI kAraNa vaha eka - bhavAvatArI hotA hai / For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) zrI abhinandana jina stavana guNAbhinandAdabhinandano bhavAn dayAvadhU kSAntisakhImazizriyat / samAdhitantrastadupopapattaye dvayena nairgranthyaguNena cAyujat // 1 // sAmAnyArtha-he abhinandana jina ! Apa guNoMkI abhivRddhi ke kAraNa honese 'abhinandana' isa sArthaka nAmako dhAraNa karanevAle haiN| Apane kSamA hai sakhI jisakI aisI dayArUpa vadhUko apane AzrayameM liyA hai| ApakA pradhAna lakSya samAdhi (dhyAna) ko prApta karanA hai| ataH Apa usakI siddhi ke lie donoM prakAra ke aparigraharUpa guNase yukta hue haiN| vizeSArtha-caturtha tIrthaGkarakA abhinandana yaha nAma sArthaka hai / abhinandanakA artha hai-jisake dvArA jJAnAdi antaraMga guNoMkI tathA lakSmI Adi bahiraMga guNoMkI catumukhI vRddhi ho / zrI abhinandana jinake utpanna hote hI samasta jIvoMke jJAna, sukha, sampatti Adi guNoMkI abhivRddhi hone lagI thii| isa kAraNa unakA nAma abhinandana prasiddha ho gyaa| zrI abhinandana jinane dayA aura kSamA donoMko apanAyA thaa| dUsare jIvoMke duHkha dUra karane rUpa zubharAga mizrita bhAvako dayA kahate haiM / aura krodhAdi kaSAyoMke abhAvameM honevAlI AtmAkI zAntirUpa pariNatiko kSamA kahate haiN| zrI abhinandana jinane gRhasthAvasthA dayAko apanAyA aura muni avasthAmeM uttama kSamArUpa vItarAga pariNatiko prApta kiyA / __unakA pradhAna lakSya samAdhiko prApta karanA thA / yahA~ samAdhikA artha dharmyadhyAna aura zukladhyAna donoM hai| ataH unhoMne samAdhiko prApta karaneke lie mithyAtvAdi caudaha prakArake antaraMga parigrahako aura dhana-dhAnyAdi dasa prakArake bahiraMga parigrahako chor3akara nainanthya guNako apanAyA thaa| parigraha vyagratAkA kAraNa hai / ataH parigrahI jIvoMke ekAgratArUpa dhyAna nahIM bana sakatA hai| dharmyadhyAna aura zukladhyAna ye donoM dhyAna mokSake hetu haiM / dhAMdhyAna paramparayA mokSakA kAraNa hai aura zukladhyAna sAkSAt mokSakA kAraNa hai / yaha bhI kahA jA sakatA haiM ki zukladhyAna karmakSayakA sAkSAt kAraNa hai aura zukladhyAnakI prApti sampUrNa parigrahake tyAgake binA sambhava nahIM hai / yahI kAraNa hai ki zrI abhinandana jina For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra-tattvapradIpikA antaraMga aura bahiraMga donoM prakArake parigrahakA tyAga karake pUrNa nirgrantha avasthAko prApta hue the| acetane tatkRtabandhaje'pi ca mamedamityAbhinivezikagrahAt / prabhagure sthAvaranizcayena ca kSataM jagattattvamajigrahadbhavAn // 2 // sAmAnyArtha-he abhinandana jina ! acetana zarIrameM aura acetanakRta karmabandhase utpanna sukha-duHkhAdimeM tathA strI-putrAdimeM yaha merA hai, maiM isakA svAmI haiM, isa prakArake viparIta abhiprAyako grahaNa karanese tathA kSaNabhaMgura padArthoM meM sthAyitvakA nizcaya karanese naSTa ho rahe jagatko Apane tattvakA grahaNa karAyA thaa| vizeSArtha-yaha zarIra paudgalika honese acetana hai / saMsArI jIva anAdikAlIna mithyAtvake kAraNa isa acetana zarIrameM yaha merA zarIra hai, yaha kAlA hai, yaha gorA hai, ityAdi nAnA prakArakA vikalpa karatA hai| jisa karmake dvArA AtmAkA bandha hotA hai vaha karma bhI acetana hai / acetana kArmaNa vargaNAoM dvArA AtmAkA bandha kiyA jAtA hai| ataH dravyakarma acetana hai / isa karmabandhase utpanna sukhaduHkhAdimeM yaha jIva maiM sukhI hU~, maiM duHkhI hU~, ityAdi prakArakA vikalpa karatA hai| isa prakArakA vikalpa bhI viparIta abhiprAyarUpa mithyAtvake kAraNa hotA hai / kyoMki karmabandhajanya sukha-duHkhAdi vibhAvarUpa honese AtmAke svabhAva nahIM haiM / unako AtmasvabhAvarUpa samajhanA mithyA abhiniveza hai / isI prakAra karma sambandhase prApta strI, putra, dhanAdi parapadArthoM meM yaha merA hai, maiM isakA svAmI hU~, isa prakArakA vikalpa bhI mithyAtvakA sUcaka hai| jo spaSTa rUpase para hai usa para AtmAkA adhikAra kaise ho sakatA hai| isI prakAra yaha jIva kSaNabhaMgura padArthoMko mithyA abhinivezake kAraNa sthAyI samajhatA hai / paryAyAthikanayakI dRSTise pratyeka padArthakI paryAya asthAyI hai| usameM sthAyitvakA nizcaya sahI nahIM hai| ataH uparyukta mithyA abhinivezake kAraNa yaha jagat (jIva jagat) naSTa ho rahA hai| arthAt ajJAnake kAraNa vaha apanA akalyANa kara rahA hai / aise isa jagatko zrI abhinandana jinane jIvAdi tattvoMke yathArtha svarUpa ko batalA kara sanmArga para lagAyA thaa| kSudAdiduHkhapratikArataH sthiti nacendriyArthaprabhavAlpasaukhyataH / For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI abhinandana jina stavana tato guNo nAsti ca dehadehino - 4 ritIdamitthaM bhagavAn vyajijJapat // 3 // sAmAnyArtha - kSudhA, tRSA Adike duHkhoMkA pratikAra karanese aura indriyoMke 'viSayoM dvArA janya svalpa sukhase deha aura dehI (AtmA) kA sukhapUrvaka sadA avasthAna nahIM rahatA hai / isalie unake dvArA deha aura dehIkA koI guNa ( upakAra ) nahIM hotA hai / isa prakAra abhinandananAtha bhagavAn ne isa jagatko deha aura dehI ke viSaya meM vAstavika sthitikA jJAna karAyA thA / vizeSArtha - saMsAra ke prANI kSudhA, tRSA Adike duHkhoM se sadA pIr3ita rahate haiM / ina duHkhoMkA pratikAra karaneke lie prayatna bhI kiyA jAtA hai| bhojana - karane se kSudhAkA pratikAra ho jAtA hai aura jalAdikA pAna karanese tRSAkA prati- kAra ho jAtA hai / yahA~ vicAraNIya yaha hai ki kSudhA AdikA pratikAra sthAyI anubhava siddha hai lie hI hotA hai| ki bhojanAdike kucha samaya bAda * hotA hai athavA asthAyI hotA hai / yaha bAta - dvArA kSudhA AdikA pratikAra kucha samaya ke - punaH kSudhA Adi kI vedanA utpanna ho jAtI hai aura punaH usakA pratikAra kiyA jAtA hai / yaha krama jIvana paryanta calatA rahatA hai / phira bhI deha aura dehI ( AtmA ) kI samasyAkA sthAyI samAdhAna nahIM hone se unakI sthiti sadA sukhapUrvaka nahIM rahatI hai / isI prakAra sparzanAdi paJca indriyoMke sparza Adi viSayoMke sevanase AtmAko jo kiMcit sukhakA anubhava hotA hai, vaha bhI kSaNika hai / isase kabhI bhI pUrNa tathA sthAyI tRpti nahIM hotI hai / indriya janya sukha viSayAbhilASAko aura bhI adhika pradIpta kara detA hai, jisase prANI usakI pUrti ke lie sadA prayatnazIla rahatA hai / kintu usakI pUrti kabhI nahIM ho sakatI hai / isa kAraNa saMsArI prANI sadA saMtapta rahatA hai / ataH indriyoMke viSayoMse janya svalpa sukhase deha aura dehI kI sthiti sadA sukhapUrvaka nahIM rahatI hai / yahI kAraNa hai ki kSudhAdi duHkhoMke pratikArase aura indriya viSaya janya svalpa sukhase zarIra aura AtmAkA kucha bhI upakAra ( bhalA ) nahIM hotA hai / tAtparya yaha saMsArake paribhramaNa se kabhI nahIM chUTa sakatA hai / ghaTAkara parama kalyANakArI anAsakti yoga kI ora dhyAna denA cAhie / zrI : abhinandana jinane isI bAtako bhalI bhA~ti samajhAyA thA / hai ki aisA karate hue AtmA isalie indriya viSayoMse rAga jano'tilolo'pyanubandhadoSato bhayAdakAryeSviha na 47 pravartate / For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 svayambhUstotra-tattvapradIpikA ihApyamutrApyanubandhadoSavit kathaM sukhe saMsajatIti cAbravIt // 4 // sAmAnyArtha - zrI abhinandana jinane jagatko yaha bhI batalAyA thA ki anubandha ( Asakti ) ke doSase viSaya sevanameM ati lolupI huA bhI yaha mAnava zAsana Adike bhayase isa lokameM parastrIsevana Adi duSkRtyoM meM pravRtti nahIM karatA hai / to phira isa loka aura paraloka donoMmeM hI viSayAsaktike doSoMko jAnane vAlA manuSya kaise viSaya sukhameM Asakta ho jAtA hai, yaha Azcarya kI bAta hai / vizeSArtha - viSayAsaktirUpa doSa ke kAraNa viSaya sevanameM atyanta Asakta rahane vAlA manuSya bhI isa loka meM zAsana Adike bhayase parastrI sevana Adi akAryoM meM pravRtta nahIM hotA hai / kisI kI hiMsA karanA, corI karanA, parastrIgamana karanA Adi aneka aise kArya haiM jinheM duSkarma kahA jAtA hai / viSayAsakta mAnava nAnA prakArake duSkarmoMke karanemeM yathAsaMbhava pravRtti karatA hai / phira bhI jaba vaha yaha jAnatA hai ki isa duSkarmako karaneke kAraNa zAsana daNDita karegA, samAja usakA bahiSkAra karegA aura parijana bhI use burI dRSTise dekheMge taba vaha usa duSkRtyako nahIM karatA hai / phira jo manuSya yaha jAnatA hai ki viSayAsakti ke kAraNa isa loka meM nAnA prakAra ke duHkha bhoganA par3ate haiM aura paralokameM bhI naraka, tiryaJca Adi gatiyoM meM aneka prakArake duHkhoMko bhoganA par3atA hai, to vaha kSaNika tRptidAyaka viSaya sukhameM kaise Asakta ho jAtA hai yaha eka mahAn Azcarya aura kheda kI bAta hai / uparyukta kathanakA niSkarSa yaha hai ki donoM lokoMmeM viSayAsaktike duSpa -- riNAmoMko jAnakara pratyeka mAnavako viSayAsaktise virakta rahanekA prayatna karanA cAhie | viSaya sukha meM pravRttikA kAraNa viSayAsaktike doSoMko na jAnanA hI hai / ataH pratyeka mAnavako viSayAsaktike doSoMko jAnanA Avazyaka hai / isa prakAra zrI abhinandana jinane jIvoMko sanmArga para calane ko preraNA dI thI / sa cAnubandho'sya janasya tApakRt tRSo'bhivRddhi : sukhato na ca sthitiH / iti prabho lokahitaM yato mataM tato bhavAneva gatiH satAM mataH // 5 // ( 20 ) sAmAnyArtha - he prabho ! vaha anubandha ( viSayAsakti ) aura tRSNAkI abhivRddhi ye donoM hI isa viSayAsakta manuSyako saMtApa utpanna karanevAle haiM / For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI abhinandana jina stavana alpa viSaya sukhase isa jIvako sthiti kabhI bhI sukhapUrvaka nahIM rahatI hai / yataH ApakA aisA mata loka hitakArI hai isalie Apa hI satpuruSoMke lie zaraNabhUta mAne gaye haiN| vizeSArtha-pA~coM indriyoMke viSayoMmeM Asakti viSayAsakta manuSyako kabhI bhI tRpti pradAna nahIM karatI hai / pratyuta vaha saMtApa hI utpanna karatI hai / viSayAsaktise tRSNA kI abhivRddhi hotI hai| isa kAraNa viSayAsakta mAnava prApta viSayoMmeM santuSTa na rahakara uttarottara aura bhI adhika viSayoMkI AkAMkSAse sadA pIr3ita rahatA hai| viSayAsakta nara icchita vastuke na milane para usakI prAptike lie sadA prayatnazIla rahatA hai aura mila jAne para usake saMrakSaNa Adike lie cintita rahatA hai| tathA vaha cintAoMse kabhI bhI mukta nahIM ho pAtA hai| isa prakAra usake saMtApakI paramparA lagAtAra cAla rahatI hai| yahI kAraNa hai ki indriyoMke viSayoM dvArA use jo thor3A sA sukha prApta hotA hai usase vaha saMtuSTa nahIM rahatA hai| aura isI kAraNa kabhI bhI usakA sukhapUrvaka avasthAna nahIM banatA hai / vaha to sadA duHkhakA hI anubhava karatA rahatA hai| zrI abhinandana jinakA zAsana loka kalyANakArI hai| kyoMki usameM yaha batalAyA gayA hai ki viSayoMmeM Asakta rahanevAlA koI bhI prANI sukha prApta nahIM kara sakatA hai| yadi koI jIva vAstava meM sukha prApta karanA cAhatA hai to use viSayoMmeM Asaktiko chor3akara viraktikA Azraya lenA caahie| tabhI usakA kalyANa ho sakatA hai| zrI abhinandana jinane aisA hI loka hitakArI upadeza diyA thaa| ataH ve svakalyANake icchuka satpuruSoM ke zaraNabhUta haiM / unakI zaraNameM jAkara hI bhavya jIva apanA kalyANa kara sakate haiM / For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 5 ) zrI sumati jina stavana anvarthasaMjJaH sumatirmunistvaM svayaM mataM yena suyuktinItam / yatazca zeSeSu mateSu nAsti sarvakriyAkArakatattvasiddhiH // 1 // sAmAnyArtha - he sumati muni ! ApakA sumati nAma sArthaka hai / kyoMki Apane jisa tattvako mAnA hai use suyuktiyoMse pratiSThita kiyA hai / aura Apake matase bhinna jo anya ekAnta mata haiM, unameM sampUrNa kriyAoM tathA kartA, karma, karaNa Adi kArakoM ke tattvakI siddhi nahIM hotI hai / vizeSArtha - sarvotkRSTa matike dhAraka honeke kAraNa pA~caveM torthaGkarakA sumati yaha nAma sArthaka hai / ve yathA nAma tathA guNavAle haiM / ve muni haiM, muni bhI sAmAnya nahIM, kintu kevalajJAnI muni haiM / zrI sumati jinane svayaM jisa anekAntAtmaka tattvako mAnA hai use akATya yuktiyoM aura pramANoM dvArA siddha kiyA hai / jIvAdi tatva sat-asat, eka-aneka, nitya-anitya ityAdi prakAra se aneka dharmAtmaka haiM / jisa samaya jisa dharmake kathana karanekI vivakSA hotI hai usa samaya vaha dharma pradhAna ho jAtA hai aura zeSa avivakSita dharma gauNa ho jAte haiM / isa prakAra zrI sumati jiname anekAntAtmaka vastu tattvakI siddhi kI hai / isake viparIta jo sAMkhya, bauddha, naiyAyika, vaizeSika Adi mata haiM unameM samasta kriyAoM tathA kArakoMke svarUpakI siddhi nahIM hotI hai / yahA~ kriyA aura kArakako dRSTAnta dvArA samajhAyA jAtA hai / kumbhakAraH cakreNa ghaTaM karoti / kumbhakAra cakra dvArA ghaTa banAtA hai / yahA~ karoti yaha kriyA hai / kumbhakAra kartA kAraka hai / ghaTa karma kAraka hai tathA cakra karaNa kAraka hai / isI prakAra sampradAna, apAdAna, sambandha aura adhikaraNa ye cAra kAraka aura hote haiM / kula sAta kAraka hote haiM / jAnatA hai, par3hatA hai, khAtA hai, jAtA hai, kATatA hai, ityAdi prakAra se kriyAe~ bhI kaI prakAra kI hotI haiM / yahA~ zrI sumati jinane yaha batalAyA hai ki ekAntavAdiyoMke mata meM kriyAoM aura kArakoM ke svarUpakI siddhi (utpatti aura jJapti) nahIM ho sakatI hai / bauddhoM dvArA abhimata kSaNikAntameM vastukI utpatti nahIM ho sakatI hai / kyoMki kAraNa For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sumati jina stavana rUpase mAnA gayA kSaNa ( tattva ) kSaNika honese kAryotpattike pahale ho naSTa ho jAtA hai / arthAt kAraNakA kAryake sAtha kisI prakArakA anvaya nahIM banatA hai| isI prakAra kAryarUpase mAnA gayA kSaNa kAraNake prathama kSaNameM hI naSTa ho jAnese AtmalAbha na kara sakaneke kAraNa asat hI rhegaa| kyoMki yahA~ kAraNa kAryarUpameM pariNata nahIM hotA hai| jo kharaviSANake samAna sarvathA asat hai vaha na to kisIkA kAraNa ho sakatA hai aura na kisIkA kArya hI ho sakatA hai| yadi asatako kAraNa yA kArya mAnA jAyegA to atiprasaMga doSa prApta hogaa| phira to kharaviSANa se kisI bhI vastukI utpatti sambhava ho jaayegii| __ imI prakAra nityakAntameM bhI vastukI utpatti nahIM ho sakatI hai| kyoMki jo tattva sarvathA nitya hai usameM kabhI bhI koI vikriyA nahIM hotI hai| vaha to sadA avikArI rahegA aura aisA avikArI tattva na to kisIkA kAraNa ho sakatA hai aura na kisIkA kArya ho sakatA hai| isa prakAra nityakAntameM kAryakAraNa sambandhake abhAvake kAraNa kisI bhI vastuko utpatti sambhava nahIM hai| ekAnta matameM utpattikI taraha jJapti bhI nahIM banatI hai / jJaptikA artha hai jaannaa| jaba hama kisI vastuko jAnate haiM to hamArA jAnanA jJapti kahalAtA hai| pramANa padArthakA jJApaka hotA hai / kintu jaba ekAnta matameM padArthakI utpatti hI sambhava nahIM hai taba pramANake dvArA usakI jJapti kaise hogii| isa prakAra vastukI utpattike abhAvameM kartA, karma, karaNa Adi kArakoMkI sthiti bhI nahIM banatI hai| jaba kumbhakAra ghaTako banAtA hai tabhI kumbhakAra kartA aura ghaTa karma kahalAte haiN| ghaTa kI utpattike abhAvameM kartA, karma AdikI vyavasthA kaise bnegii| isa prakAra ekAntavAdiyoMke matameM kriyA aura kArakake svarUpako siddhi nahIM hotI hai| vaha to bhagavAn sumatinAtha dvArA pratipAdita anekAnta zAsanameM hI sambhava hai / anekamekaM ca tadeva tattvaM bhedAnvayajJAnamidaM hi satyam / mRSopacAro'nyatarasya lope taccheSalopo'pi tato'nupAkhyam // 2 // sAmAnyArtha-he sumati jina ! Apane suyuktiyoMke dvArA jisa jIvAdi tattvako pratiSThApita kiyA hai vaha anekarUpa tathA ekarUpa hai| kyoMki anekarUpoMmeM jo bhedajJAna hotA hai aura ekarUpameM jo anvayajJAna hotA hai vaha satya hai / bheda aura abhedameMse kisI ekako upacArase mAna nA mithyA hai / kyoMki donoMmeMse kisI eka For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 svayambhU stotra-tattvapradIpikA kA lopa (abhAva ) mAnane para dUsarekA bhI abhAva ho jAyegA aura taba yaha tattva niHsvabhAva ho jAyegA / vizeSArtha - pratyeka jIvAdi tattva dravyaparyAyAtmaka hai / paryAyArthikana yakI dRSTise jIva anekarUpa hai aura dravyArthikanayakI dRSTise ekarUpa hai / kisI mAnava ke viSaya meM vicAra karane para jJAta hotA hai ki paryAyArthikanayakI dRSTise usakA antaraMga svarUpa sukha, duHkha, harSa, viSAda Adike bhedase anekarUpa hai aura usakA bAhyarUpa bAla, kumAra, yuvA, vRddha Adike bhedase anekarUpa hai / kintu dravyArthikanakI dRSTise usakI sukha-duHkhAdi avasthAoM meM tathA bAlakumArAdi avasthAoMmeM 'yaha vahI hai' aisI ekatvakI pratIti hone se vaha ekarUpa hai / tAtparya yaha hai ki pratyeka tattva aneka aura ekake bhedase dvividharUpa hai aura usako grahaNa karanevAlA bhedajJAna aura anvayajJAna abAdhita honeke kAraNa nizcaya hI satya hai / bauddhoM kI aisI mAnyatA hai ki paryAya ho vAstavika tattva hai, dravya to anAdikAlIna avidyA dvArA kalpita honese avAstavika hai / kSaNika citta Adi tattvoM meM paryAyoMkI eka sadRza santati cAlU rahaneke kAraNa keza, nakha AdikI taraha bhramavaza usa santatimeM ekatvakI pratIti ho jAtI hai / isa prakAra bauddhoM ke anusAra bhedajJAna hI satya hai aura anvayajJAna mithyA hai | sAMkhyakI mAnyatA hai ki jIvAdi dravya hI vAstavika hai aura usakI sukhaduHkhAdi paryAyeM aupAdhika ( upAdhijanya ) honese avAstavika haiM / jisa prakAra sphaTikamaNi svabhAvase svaccha hai kintu japAkusumarUpa upAdhike saMyoga se usameM lAlimA A jAtI hai, usI prakAra prakRtike saMyoga se puruSameM sukha-duHkhAdi pratibhAsita hone lagate haiM / yathArtha meM sukha-duHkhAdi puruSa ke dharma ( paryAyeM ) na hokara prakRti hI dharma haiM / kahanA hai ki jIva dravyameM anekatva upacArase hotA hai / kyoMki jIvase atyanta bhinna sukha-duHkhAdi paryAyoMkA athavA jJAnAdi guNoMkA jIvake sAtha samavAya sambandha hone ke kAraNa jIvameM anekatvakA vyavahAra hotA hai / naiyAyikoM ke anusAra AtmA pRthak hai aura usake jJAna, sukhAdi guNa pRthak haiM / ataH jIvameM ekatvakA vyavahAra vAstavika hai aura anekatvakA vyavahAra avAstavika hai / ukta ekAntavAdiyoMkA kathana yukti saMgata nahIM hai / kevala paryAyakI sattA mAnanA athavA kevala dravyako sattA mAnanA aura paryAyoMko aupAdhika mAnanA tathA dravya aura paryAyoMkI pRthak-pRthak sattA mAnakara dravyake sAtha paryAyoMkA samavAya sambandha mAnanA aura dravyameM upacArase anekatvakI kalpanA karanA, ye saba ekAnta mata kisI bhI pramANase siddha nahIM hote haiM / isake viparIta dravyameM abAdha bhedajJAnase For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sumati jina stavana 53 aura anvayajJAnase vAstavika bheda aura abheda kI siddhi hotI hai / donoM meM se kisI ekako satya mAnakara upacAra ( vyavahAra ) se ucita nahIM hai / upacAra to mRSA ( asatya ) hotA hai / to siMha hai, aisA kaha kara bAlakako upacArase siMha kaha bAlaka vAstavameM siMha ho jAyegA, kadApi nahIM / isa prakAra anekatva aura ekatva - se kisI ekakA abhAva svIkAra karane para dUsarekA abhAva svataH ho jAyegA / kyoMki una donoMmeM avinAbhAva sambandha hai aura ekake binA dUsarekA sadbhAva nahIM bana sakatA hai / aisI sthiti meM jIvAdi tattva niHsvabhAva ho jAyegA / aura niHsvabhAva honese use avAcya mAnanA pdd'egaa| kyoMki jo sarvathA niHsvabhAva hai usakA kisI bhI prakArase kathana nahIM kiyA jA sakatA hai / itanA hI nahIM, niHsvabhAva honese jIvAdi tattva gagana kusumako taraha asat bhI ho jAyegA / isa prakAra zrI sumati jinendrane suyuktinIta jIvAdi tattvoMkA bhalIbhA~ti pratipAdana kiyA hai / sataH kathaJcittadasattvazaktiH dUsarekI kalpanA karanA kabhI-kabhI 'yaha bAlaka diyA jAtA hai, to kyA sarvasvabhAvacyutamapramANaM khe nAsti puSpaM taruSu prasiddham / svavAgviruddhaM tava dRSTito'nyat // 3 // sAmAnyArtha -- satrUpa jIvAdi padArthoM kI kathaMcit asattva zakti bhI hotI hai / jaise puSpa vRkSoM para hai kintu AkAzameM nahIM hai / yadi tattva saba prakArake svabhAvase rahita hai to vaha pramANa rahita bhI ho jAyegA / he sumati jina ! Apake darzana se bhinna jo anya darzana haiM ve stravacana bAdhita haiM / vizeSArtha - pratyeka padArtha meM sat-asat, eka-aneka, bheda-abheda Adi virodhI dharma rahate haiM / yahAM yaha batalAyA gayA hai ki eka hI padArtha meM sat-asat Adi virodhI dharma kisa prakAra rahate haiM / jIvAdi padArtha svadravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSAse sat hai tathA para dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSAse asat hai | ghaTa ghaTarUpase sat hai aura paTAdike rUpase vaha asat hai / sattva aura asattva donoM dharma sarvathA nirapekSa nahIM haiM, kintu sApekSa haiM / kisI apekSAse jo sat hai vahI kisI dUsarI apekSAse asat hai / svadravyAdicatuSTayakI apekSAse jo sat hai vahI paradravyAdicatuSTaya kI apekSAse asat hai / jaise puSpakA astitva vRkSoM para to hai kintu AkAzameM nahIM hai / puSpakA dRSTAnta vAdI aura prativAdI donoMko mAnya hai / yahA~ puSpake astitva aura nAstitvakA vicAra For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 svayambhU stotra - tattvapradIpikA adhikaraNa kI apekSAse kiyA gayA hai / arthAt vRkSAdhikaraNako apekSA se puSpa astirUpa hai aura AkAzAdhikaraNakI apekSAse nAstirUpa hai / kucha loga sattAdvaitavAdI haiM / unakA kahanA hai ki vastu sarvathA sat hai, vaha kathaMcit bhI asat nahIM hai / yahA~ vicAraNIya yaha hai ki yadi sattvako hI vastukA svarUpa mAnA jAya to ghaTAdi padArtha svadravyAdikI taraha paradravyAdikI apekSAse bhI sat ho jAyegA / arthAt jisa prakAra ghaTa ghaTarUpase sat hai usI prakAra vaha paTarUpase bhI sat ho jAyegA / kintu pratItiviruddha honese aisA mAnanA ucita nahIM hai / ataH sattAdvaitavAdiyoMkA mata asaMgata hai / kucha loga zUnyAdvaitavAdI haiM / unakA kahanA hai ki vastu sarvathA asat hai, vaha kathaMcit bhI sat nahIM hai / yahA~ vicAraNIya yaha hai ki yadi asattvako hI vastukA svarUpa mAnA jAya to padArtha paradravyAdi kI taraha svadravyAdi kI apekSAse bhI asat ho jAyegA / arthAt jisa prakAra ghaTa paTarUpase asat hai usI prakAra ghaTarUpase bhI asat ho jAyegA / kintu pratItiviruddha honese aisA mAnanA ucita nahIM hai | ataH zUnyatAdvaitavAdiyoMkA mata bhI asaMgata hai / isI bAtako spaSTa karaneke lie kahA gayA hai ki yadi padArthameM astitva, nAstitva, ekatva, anekatva Adi dharmoMkA abhAva mAnA jAyegA to aisA padArtha pramANa rahita ho jAyegA / arthAt usakA vyavasthApaka koI pramANa nahIM milegA / tAtparya yaha hai ki pratyeka vastumeM astitva aura nAstitva donoM dharma pAye jAte haiM / ve donoM parasparameM avinAbhAvI haiM / ekake binA dUsarA ho hI nahIM sakatA / ataH astitva- nAstitva svabhAvase rahita vastukI siddhi kisI pramANase nahIM ho sakatI hai / zrI sumati jinakA mata anekAntarUpa hai / isa matase bhinna jo dUsare mata haiM ve ekAntarUpa hone se svavacanabAdhita haiM / koI vyakti kahatA hai ki merI mAtA bandhyA hai | usakA yaha kathana svavacanabAdhita hai / yadi vaha apanI mAtAkA putra hai to usakI mAtA bandhyA kaise ho sakatI hai / mAtA aura bandhyA ye donoM zabda parasparameM viruddha haiM / yadi vaha mAtA hai to bandhyA nahIM ho sakatI aura bandhyA hai hai to mAtA nahIM ho sakatI / isI prakAra sattAdvaitavAdiyoM ke mata meM yadi pramANa kI sattA hai to dvaitakA prasaMga Anese sattAdvaitavAda svataH nirasta ho jAtA hai / isI taraha zUnyAdvaitavAdiyoM ke mata meM bhI yadi pramANa kI sattA hai to pramANake sadbhAvase dvaitakA prasaMga prApta hotA hai / aura dvaitakA prasaMga Anese zUnyAdvaitavAda svataH nirasta jAtA hai / isI prakAra jo vyakti kahatA hai ki vastu na sat hai, na asat hai, na eka hai, For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sumati jina stavana na aneka hai, arthAt saba svabhAvoMse sarvathA cyuta hai, to yahA~ prazna hogA ki aisI vastukA sAdhaka koI pramANa hai yA nhiiN| yadi usakA sAdhaka koI pramANa hai to aisA mAnane meM svavacanabAdhita doSa AtA hai / kyoMki pramANa bhI sarvasvabhAvacyuta hogA, taba vaha kisIkA sAdhaka kaise ho sakatA hai| yadi usakA sAdhaka koI pramANa nahIM hai to 'vastu sarvasvabhAvacyuta' hai, yaha kathana svataH nirasta ho jAtA hai| aura yadi kathanamAtrase vastukI siddhi hone lage to phira koI vastu aisI nahIM milegI jisakI siddhi na ho sake / isa prakAra samasta ekAntavAda svavacanabAdhita hai| zrI sumati jinakA anekAntavAda ho aisA hai jo pramANa siddha honese sarvathA abAdhita hai| na sarvathA nityamudetyapaiti na ca kriyAkArakamatra yuktam / naivAsato janma sato na nAzo dIpastamaHpudgalabhAvato'sti // 4 // sAmAnyArtha--saba prakArase nitya padArtha na utpanna hotA hai aura na naSTa hotA hai| usameM kriyA-kAraka bhAva bhI nahIM banatA hai| isI prakAra jo sarvathA asat hai usakA kabhI janma nahIM hotA hai aura satkA kabhI vinAza nahIM hotA hai / dIpaka bhI bujhajAne para andhakArarUpa pudgala paryAyake rUpameM vidyamAna rahatA hai / vizeSArtha-anekAnta zAsanameM pratyeka padArtha dravyakI apekSAse nitya hai aura paryAyakI apekSAse anitya hai| isake viparIta sAMkhya Adi kucha ekAntavAdI padArthako sarvathA nitya mAnate haiN| sarvathA nityakA artha hotA hai ki jisa prakAra vaha dravyakI apekSAse nitya hai usI prakAra paryAyakI apekSAse bhI nitya hai / aisA nitya padArtha na to utpanna hotA hai aura na nAzako prApta hotA hai / utpanna honekA artha hai navIna AkArako grahaNa karanA / aura naSTa honekA artha hai pUrva AkArakA parityAga karanA / kintu sarvathA nitya padArthameM ye donoM bAteM nahIM bana sakatI haiN| kyoMki ukta donoM bAteM svIkAra karane para vaha sarvathA nitya nahIM rahegA, kathaMcit anitya bhI ho jaayegaa| taba to usako kathaMcit nitya aura kathaMcit anitya mAnanA hI pdd'egaa| sarvathA nitya padArthameM kriyAkI yojanA tathA kArakakI yojanA bhI nahIM bana sakatI hai| calanA, ThaharanA Adi kriyA kahalAtI haiM aura kriyAko karanevAlA kAraka kahalAtA hai| yadi sarvathA nitya vastumeM gamana kriyA hotI hai to sadA gamana kriyA hI hotI rahegI aura sthagana kriyA kabhI bhI nahIM hogii| yadi sthagana For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 svayambhU stotra-tattvapradopikA kriyA hotI hai to sadA vahI kriyA hotI rahegI aura gamana kriyA kabhI nahIM ho skegii| isI prakAra yadi sarvathA nitya padArtha gamana kriyAkA kAraka hotA hai to vaha sarvadA kAraka hI banA rahegA, akAraka kabhI nahIM hogA aura aisI sthitimeM mana kriyAkA kabhI virAma nahIM hogA / yadi mAnA jAya ki vaha kabhI kriyAkA akAraka bhI hotA hai to phira usako sarvadA kriyAkA akAraka hI mAnanA par3egA / aura taba usa padArtha meM kabhI bhI kriyAkA sadbhAva nahIM banegA / isa prakAra sarvathA nitya padArtha meM kriyA aura kArakakI yojanA pramANa viruddha hai / yahA~ kSaNikavAdI bauddha kahate haiM ki sarvathA nitya vastumeM utpAda aura vyaya na banane para bhI sarvathA kSaNika vastumeM ve bana jAte haiM / bauddhoM kA yaha kathana yuktisaMgata nahIM hai / sarvathA kSaNika vastukA artha hotA hai ki jisa prakAra vaha paryAya kI apekSAse kSaNika hai usI prakAra dravyakI apekSAse bhI kSaNika hai, to aisI sthiti meM padArthakA niranvaya utpAda aura vinAza mAnanA par3egA aura taba padArtha sarvathA asat ho jAyegA / tathA jo sarvathA asat hai usakI kabhI bhI utpatti nahIM ho sakatI hai / AkAza kusuma, kharaviSANa Adi sarvathA asat haiM / inakI kabhI bhI utpatti nahIM hotI hai / jisa prakAra asat kA kabhI janma nahI hotA hai usI prakAra sat kA kabhI sarvathA nAza nahIM hotA hai / vidyamAna ghaTa jaba bhagna ho jAtA hai taba kahA jAtA hai ki ghaTakA nAza ho gayA / kintu yahA~ bhI ghaTakA sarvathA nAza nahIM huA / ghaTarUpa paryAyakA nAza ho jAne para bhI kapAlarUpa paryAyakI utpatti ho jAnese ghaTa sarvathA naSTa nahIM huA / kyoMki mRdrUpa dravya donoM paryAyoMmeM vidyamAna hai | yahA~ koI zaMkA kara sakatA hai ki vidyamAna ghaTakA sarvathA nAza na hone para bhI vidyamAna pradIpakA sarvathA nAza dekhA jAtA hai / ukta zaMkA ThIka nahIM hai / kyoMki dIpaka jaba jalatA hai taba prakAza rUpase usakA astitva rahatA hai aura dIpaka bujha jAne para andhakAra rUpase usakA astitva rahatA hai / tAtparya yaha hai ki prakAza aura andhakAra ye donoM pudgala dravya kI paryAyeM / ataH dIpakameM prakAzarUpa paryAyakA vyaya ho jAne para bhI andhakArarUpa paryAyakI utpatti ho jAnese dIpakakA sarvathA nAza nahIM huA / kyoMki pudgala dravya donoM paryAyoMmeM vidyamAna hai / vidhiniSedhazca kathaJcidiSTau vivakSayA mukhyaguNavyavasthA / iti praNItiH sumatestaveyaM matipravekaH stuvatosstu nAtha // 5 // (25) For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 zrI sumati jina stavana sAmAnyArtha-vidhi aura niSedha ye donoM kathaMcit iSTa haiM, sarvathA nahIM / vivakSAse unameM mukhya aura gauNa kI vyavasthA hotI hai / sumatinAtha jinakI tattva 'praNayana kI yaha paddhati hai| he nAtha ! ApakI stuti karanevAle mujhameM matikA utkarSa ho / yahI merI bhAvanA hai / vizeSArtha-vidhAna karanekA nAma vidhi hai aura niSedha karane kA nAma niSedha hai| jaise ghaTa ghaTa hai' aisA kathana vidhi hai aura ghaTa 'paTa nahIM hai' aisA kathana niSedha hai / nityatva, anityatva Adi paraspara virodhI do dharmoMmeMse prathama dharma vidhi aura usakA virodhI dharma niSedha kahA jAtA hai| yahA~ jo prakaraNa cala rahA hai usameM nityatva vidhi hai aura usakA pratipakSI anityatva niSedha hai| vidhi aura niSedha ye donoM kisI apekSAse hote haiM, sarvathA nhiiN| jIvAdi padArtha dravyako apekSAse nitya hai aura paryAyakI apekSAse anitya hai| na to koI padArtha sarvathA nitya hai aura na koI padArtha sarvathA anitya hai / vivakSAke kAraNa una donoM dharmoM se eka mukhya hotA hai aura dUsarA gauNa hotA hai / vaktAkI icchAko vivakSA kahate haiN| vaktAkI dRSTi jaba dravyake pratipAdana para hotI hai usa samaya dravyameM nityatvakA vidhAna karanevAlI vidhi mukhya ho jAtI hai aura niSedha (anityatva) gauNa ho jAtA hai| isI prakAra jaba vaktAkI dRSTi paryAyake pratipAdana para hotI hai usa samaya niSedha ( anityatva ) mukhya ho jAtA hai aura vidhi (nityatva) gauNa ho jAtI hai| isa prakAra zrI sumati jinane anekAntavAdake anusAra jIvAdi tattvoMke "prarUpaNakI jo paddhati batalAyI hai vahI sarvottama paddhati hai| isake viparIta anya ekAntavAdiyoMkI paddhati yuktisaMgata nahIM hai / yahA~ stutikAra kahate haiM ki he sumati jina ! ApameM matikA utkarSa hai / ApakI mati sarvottama mati hai / ApakI stuti karaneke phalasvarUpa maiM kevala yahI kAmanA karatA hU~ ki Apake prasAdase mujhameM bhI jJAnakA utkarSa ho jisase maiM bhI Apake samAna jJAnI ( kevalajJAnI ) bana skuuN| For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) zrI padmaprabha jina stavana padmaprabhaH padmapalAzalezyaH padmAlayAliGgitacArumUrtiH / babhau bhavAn bhavyapayoruhANAM padmAkarANAmiva padmabandhuH // 1 // sAmAnyArtha-zrIpadmaprabha bhagavAn padmapatrake samAna lezyAvAle haiM tathA unakI sundaramUrti padmAlaya (lakSmI) se AliMgita hai / he padmaprabha jina ! Apa bhavyarUpa kamaloMke vikAsake lie usI prakAra suzobhita hue the jisa prakAra kamaloMke vikAsake lie sUrya suzobhita hotA hai / vizeSArtha-SaSTha tIrthaGkarakA padmaprabha yaha nAma sArthaka hai / padmaprabhakA artha hai-padmake samAna hai prabhA (zarIrakI kAnti) jinkii| ve padmapatrake samAna dravya lezyAke dhAraka haiM / arthAt unake zarIrakA varNa kamalapatrake samAna lAla hai / unakI AtmarUpa mUrti aura zarIrarUpa mUrti donoM hI atIva sundara aura manamohaka haiN| unakI AtmarUpa mUrti anantajJAnAdi antaraMga lakSmIse AliMgita hai tathA rAgAdi vikAroMse rahita honeke kAraNa atyanta nirmala hai| isI prakAra unakI zarIrarUpa mUrti zveta rudhira, niHsvedatva (pasInA rahita honA) Adi bAhya lakSmIse AliMgita hai tathA sAmudrika zAstrameM varNita samasta zubha lakSaNoMse suzobhita hai / zrI padmaprabha jinane mokSamArgake upadeza dvArA bhavya jIvoMkA usI prakAra vikAsa kiyA thA jisa prakAra sUrya apane prakAzake dvArA kamaloMkA vikAsa karatA hai| bhavya jIvoMke vikAsakA artha hai-Atmonnatike mArga para calakara anantajJAnAdirUpa lakSmIko prApta krnaa| zrI padmaprabha jinane hitopadezake dvArA bhavya jIvoMkA vikAsa athavA kalyANa kiyA thaa| babhAra padmAM ca sarasvatI ca bhavAn purastAt pratimuktilakSmyAH / sarasvatImeva smnshobhaa| sarvajJalakSmIjvalitAM vimuktaH // 2 // sAmAnyArtha-he padmaprabha jina ! Apane arhanta avasthAse pahale lakSmI aura For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI padmaprabha jina stavana sarasvatI donoMko hI dhAraNa kiyA thaa| tadanantara jIvanmukta hone para sampUrNa zobhAse yukta tathA sarvajJalakSmIse pradIpta aisI sarasvatIko hI dhAraNa kiyA thaa| vizeSArtha-yahA~ pratimuktilakSmI zabdake artha para vicAra karanA hai| muktilakSmI aura pratimuktilakSmI ina donoM zabdoMkA artha eka na hokara bhinnabhinna honA cAhiye / jJAnAvaraNAdi ATha karmoMkA kSaya ho jAne para muktilakSmIkI prApti hotI hai / aura cAra ghAtiyA karmokA kSaya hone para arhanta avasthAmeM jisa mukti lakSmIko prApti hotI hai usako pratimuktilakSmI kaha sakate haiN| kyoMki vaha muktilakSmIke sadRza hai / arhantako jIvanmukta bhI kahate haiN| zrI padmaprabha jinane arhanta avasthAse pahale arthAt gRhasthAvasthAmeM lakSmI aura sarasvatI donoMko hI dhAraNa kiyA thA / jaba ve gRhasthAvasthAmeM the taba apAra dhana-sampattike svAmI the tathA avadhijJAnAdirUpa jJAnalakSmose bhI vibhUSita the| vidyAko adhiSThAtrI devI sarasvatI bhI unake hRdayameM vidyamAna thii| ve aneka vidyAoMke jJa.tA aura viziSTa zrutake dhAraka the| zrI padmaprabha jinane gRhasthAvasthAke bAda jaba arhanta avasthAko prApta kiyA taba bhI unhoMne lakSmI aura sarasvatI donoMko hI dhAraNa kiyA thaa| kintu gahasthAvasthAkI lakSmI aura sarasvatIse arhanta avasthAkI lakSmI aura sarasvatImeM mahAn antara hai / unhoMne jIvanmukta avasthAmeM jisa lakSmIko dhAraNa kiyA thA vaha anantajJAnasvarUpa sarvajJatvarUpa lakSmI hai| aura yahA~ jo sarasvatI hai vaha divyadhva nirUpa hai tathA samasta padArthoke pratipAdana karaneke kAraNa dvAdazAMgavANIrUpa bhI hai / uparyukta kathanakA niSkarSa yaha hai ki zrI padmaprabha jinane arhanta avasthAmeM aisI sarasvatIko dhAraNa kiyA thA jo sarvajJa lakSmIse pradIpta hai tathA samagra zobhA se sampanna hai / sarasvatIkI samagra zobhA yahI hai ki vaha divyadhvani dvArA saMsArake samasta padArthoMkA pratipAdana karatI hai tathA samavasaraNAdi vibhUtise yukta hai / arhanta avasthAmeM sarasvatI sarvajJa lakSmIse yukta honeke kAraNa hI samasta padArthoMkA sAkSAt pratipAdana karane meM samartha hotI hai| zarIrarazmiprasaraH prabhoste baalaarkrshmicchviraalilep| narAmarAkIrNasabhAM prabhA vA __ zailasya padmAbhamaNeH svasAnum // 3 // sAmAnyArtha-he prabho ! prAtaHkAlIna bAla sUryako kiraNoMkI chavike samAna Apake zarIrakI kiraNoMke prasArane manuSyoM aura devoMse bharI huI samavasaraNasabhAko For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra-tattvapradIpikA usI prakAra vyApta kiyA thA jisa prakAra padmarAgamaNike parvatakI prabhA apane pArzvabhAgako vyApta kara letI hai| vizeSArtha-zrI padmaprabha bhagavAnke zarIrakI prabhA prAtaHkAlIna bAlasUryako kiraNoMkI kAntike samAna raktavarNa AbhAko lie hue thii| prAtaHkAla jaba sUryodaya hotA hai taba usakA raMga lAla hotA hai| zrIpadmaprabha jinake zarIrakA varNa bhI lAla hai / prAtaHkAlIna sUryakI kiraNoMse jo prabhA nikalatI hai vaha raktimA (lAlimA) ko lie hae hotI hai| isI prakAra zrI padamaprabha jinake zarIrakI kiraNoMse jo prabhA nikalatI hai vaha bhI raktimAko lie hue hai| jaba bhagavAn samavasaraNameM virAjamAna hote haiM taba unake zarIrakI rakta kiraNoM ke prasArase devoM aura manuSyoMse bharI haI samavasaraNa sabhA vyApta ho jAtI hai| usa samaya samava* saraNakI zobhA darzanIya hotI hai| jisa prakAra padmarAgamaNikA (rakta varNavAlA) koI parvata ho aura usakI prabhA usake pArzvabhAgako vyApta kara rahI ho, usI prakAra zrI padmaprabha jinake zarIrake kiraNoMkI prabhA samavasaraNa sabhAko vyApta kara letI hai| usa sabhAmeM upasthita samasta jIva samUha zrI padmaprabha jinake samAna lAlimAko lie hue pratIta hone lagatA hai / samavasaraNa sabhAmeM kevala deva aura manuSya hI upasthita nahIM rahate haiM, kintu janmajAta vaira rakhanevAle gAya aura siMha jaise pazu bhI vahA~ jAte haiM aura bhagavAnkI divyadhvaniko sunakara janmajAta vaira'bhAvako bhUla jAte haiM / samavasaraNakA artha hai-jahA~ kisI bhedabhAvake binA sabako samAna rUpase zaraNa (Azraya) mile / isa zlokake tRtIya caraNameM 'prabhA vA' ke sthAnameM 'prabhAvat' aisA bhI eka pATha hai / yadyapi 'prabhA vA' aura 'prabhAvat' ina donoM zabdoMkA artha eka hI hai, phira bhI yahA~ 'prabhA vA' zabda adhika upayukta hai| kyoMki 'zailasya prabhA vA svasAnumAlilepa' isa vAkyameM prabhA zabda Alilepa kriyAkA kartA hai aura vA zabda yathA zabdake arthakA pratipAdaka hai / nabhastalaM pallavayanniva tvaM sahasrapatrAmbujagarbhacAraiH / pAdAmbujaiH pAtitamArado bhUmau prajAnAM vijahartha bhUtyai // 4 // sAmAnyArtha-he padmaprabha jina ! kAmadevake garvako naSTa karanevAle Apane sahasradala kamaloMke madhyameM calanevAle apane caraNa-kamaloMke dvArA AkAzatalako pallavoMse vyApta jaisA karate hue prajAjanoMkI vibhUti ( kalyANa ) ke lie isa bhUtala para vihAra kiyA thaa| For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrA padmaprabha jina stavana vizeSArtha-dharma, artha, kAma aura mokSa ina cAra puruSArthoM meM eka kAma puruSArtha hai / kAmakA sAmAnya artha hai-indriya viSayajanya sukha aura vizeSa artha hai-strI-puruSa saMsargajanya sukha / saMsArakA pratyeka prANI kAmake vazameM hai aura usa para vijaya pAnA atyanta kaThina hai / isIlie kAmako deva bhI kahA gayA hai / zrI padmaprabha jinane aise durjayo kAmadeva para vijaya prApta kara lI hai / arthAt ve kAmakrodhAdi vikAroMko jItakara vItarAga ho gaye haiN|| vItarAga honeke bAda unhoMne bhavya jIvoMke kalyANake lie isa bhUmaNDala para vihAra kiyA / vItarAga hone ke kAraNa unakA vihAra kisI rAga yA lobha athavA svArthase nahIM huA, kintu kisI icchAke binA hI bhavya jIvoMke niyogase huA / bhagavAnke vihArase bhavya jIvoMko vibhUti kI prApti hotI hai / heya aura upAdeya padArthoMmeM vivekakA jAgRta honA yaha sAkSAt vibhUti hai aura puNyabandhake dvArA svargAdi kI prApti honA yaha paramparA vibhUti hai / ataH bhagavAnkA vihAra loka-kalyANake lie hotA hai / bhagavAnke vihAra meM eka vizeSa bAta yaha hotI hai ki unakA vihAra pRthivI para na hokara AkAzameM hotA hai / tathA devakRta atizayake kAraNa unake vihArake samaya devoMke dvArA AkAzameM sahasradala kamaloMkI racanA kI jAtI hai / una kamaloMke Upara unakA sparza na karate hue bhagavAnkA vihAra hotA hai / una sahasradala kamaloMke madhya bhAga para par3anevAle zrI padmaprabha jinake raktavarNa padataloMse aisA pratIta hotA thA, mAnoM AkAzatala aneka pallavoM (lAla-lAla kisalaya daloM) se vyApta ho rahA ho| guNAmburvipruSamapyajasya nAkhaNDalaH stotumalaM tvrsseH| prAgeva mAdRk kimutAtibhakti mAM bAlamAlApayatIdamittham // 5 // (30) sAmAnyArtha-he RSivara ! guNasamudra aura aja (punarjanmarahita) aise Apake ananta guNoMke lezamAtrakI bhI stuti karaneke lie jaba indra pahale hI samartha nahIM huA hai, taba mere jaisA asamartha manuSya kaise samartha ho sakatA hai| yaha Apake prati merI tIvra bhakti hI hai jo mujha bAlakase isa prakArakA stavana karA rahI hai / vizeSArtha-zrI padmaprabha jina aja haiM / unakA yaha janma antima hai| aba unako saMsAra samudrameM Age paribhramaNa nahIM karanA hai| ve RSi haiM ( sampUrNa RddhiyoMke nidhAna haiM ) tathA guNoMke samudra haiN| unake guNoMkI koI saMkhyA nahIM For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 svayambhUstotra-tattvapradIpikA hai, unameM to ananta guNa vidyamAna haiM / yahA~ vicAraNIya yaha hai ki kyA koI vyakti unake ananta guNoMkA kIrtana yA stuti kara sakatA hai / janmakalyANaka Adi ke samaya acintya zakti sampanna tathA avadhirUpa viziSTa jJAnakA dhAraka indra : bhI zrI padmaprabha bhagavAna ke guNa samudrake eka aMza kI bhI stuti karanemeM samartha - nahIM ho sakA hai| ____ yahA~ stutikAra apanI nirabhimAnatA aura alpajJatA prakaTa karate hue kahate haiM ki jaba viziSTa jJAnI indra ApakI stuti karanemeM asamartha rahA hai taba alpajJa * tathA stuti karanemeM anabhijJa maiM ApakI stuti kaise kara sakatA hU~ / arthAt kadApi nahIM kara sakatA hU~ / taba phira stuti karanekA kAraNa kyA hai ? isakA uttara yahI hai ki stutikAra kI zrI padmaprabha jinameM tIvra bhakti hai / usa tIvra bhaktikA hI yaha prabhAva hai jo stutikArako isa prakArake stavana karaneke liye pravRtta karA rahA hai| tAtparya yaha hai ki stutikAra asamartha hote hue bhI tIvra bhaktivaza hI bhagavAnkI stuti karanemeM pravRtta huA hai| yahA~ stutikArane apaneko bAla kahakara apanI nirabhimAnatA tathA alpajJatA prakaTa kI hai / ___ isa zlokake prathama caraNa meM 'ajasya'ke sthAnameM 'ajasram' aisA eka pAThAntara hai / kucha mudrita pratiyoMmeM 'ajasram' isa pAThako pramukhatA dI gaI hai| kintu aisA karanA ThIka pratIta nahIM hotA hai / kyoMki 'ajasram' kA artha hotA hai-nirantara / ataH indra nirantara stuti karane meM asamartha rahA hai, aisA kahanese kisI vizeSa artha kI siddhi nahIM hotI hai / indrane nirantara stuti kI bhI nahIM hai / vaha to janmakalyANaka Adike avasara para jaba AyA taba kucha dera stuti karaneke bAda hI apane sthAnako calA gyaa| isa zlokameM AkhaNDala zabdase saudharma indrakA hI ullekha kiyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 7 ) zrI supArzva jina stavana svAsthyaM yadAtyantikameSa puMsAM svArtho na bhogaH paribhaGgurAtmA / tRSosnuSaGgAnna ca tApazAnti ritIdamAkhyad bhagavAn supAzvaH // 1 // sAmAnyArtha - jo Atyantika svAsthya hai yahI puruSoMkA svArtha hai, kSaNabhaMgura bhoga svArtha nahIM hai / kyoMki bhogoMmeM tRSNAkI abhivRddhi honese tApa kI zAnti nahIM hotI hai / isa prakAra bhagavAn supArzvanAthane svArtha aura asvArthakA viveka batalAyA hai / vizeSArtha- - saptama tIrthaMkarakA nAma supArzva hai / yaha nAma sArthaka hai / 1. supArzvakA artha hai - zobhana haiM zarIrake ubhaya pArzvabhAga jinake / zrI supArzva -jinake zarIrake donoM pArzva bhAga sundara haiM, sarvalakSaNa sampanna haiM / donoM pArzva-bhAga hI sundara nahIM haiM, kintu upalakSaNase unake zarIrake samasta avayava sundara haiN| aise zrI supArzva jinane bhavya jovoMke kalyANake lie svArtha aura astrArthaMkA -bheda nimna prakAra batalAyA hai / puruSoMkA Atyantika svAsthya svArtha hai / karma rahita AtmasvarUpameM rahanevAle - anantajJAnAdi svastha kahalAte haiM aura unakA jo bhAva hai use svAsthya kahate haiM / ...aisA svAsthya avinazvara hone ke kAraNa Atyantika svAsthya kahalAtA hai | svArtha. kA matalaba hai - apanA prayojana / AtmAke ananta jJAnAdi guNoMkI jo svAbhAvika ... pariNati hai vahI AtmAkA svArtha ( sAdhya ) hai | ataH apanA utthAna yA vikAsa hI AtmAkA prayojana yA lakSya hai / isake viparIta kSaNabhaMgura bhoga AtmAkA svArtha . nahIM hai, vaha to asvArtha hai / bhogakA artha hai - vaiSayika sukhoM kI anubhUti / yaha vaiSayika sukhoMkI anubhUti bijalIkI camakake samAna kSaNabhaMgura hai / isake atirikta indriya viSayoMke sevana se uttarottara bhogAkAMkSA kI vRddhi hotI hai aura tRSNAkI abhivRddhi honeke kAraNa zArIrika tathA mAnasika tApa ( duHkha) kI zAnti kabhI - nahIM ho sakatI hai / buddhimAna puruSoM kA prayAsa zAzvata svabhAva kI siddhike lie hotA hai / kintu bhogoMkA svabhAva zAzvata nahIM hai aura bhoga tApazAnti kAraka bhI nahIM haiM / ataH bhoga asvArtha hai, heya hai, tyAjya hai / isa prakAra AtmAke svArtha aura asvArtha meM bheda jAnakara, pratyeka vivekI puruSakA kartavya hai ki vaha viSaya For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 svayambhUstotra-tattvapradopikA bhogoMkI orase udAsIna hokara AtmAke svAbhAvika guNoMko prApta karane ka prayatna kare / bhagavAn supArzvanAthakA yahI upadeza hai / ajaGgamaM jaGgamaneyayantraM yathA tathA jIvaghRtaM zarIram / bIbhatsu pUrti kSayi tApakaM ca sneho vRthAtreti hitaM tvamAkhyaH // 2 // sAmAnyArtha - jisa prakAra ajaMgama yaMtra jaMgama puruSake dvArA calAyA jAtA hai, usI prakAra jIvake dvArA dhAraNa kiyA huA yaha zarIra bhI ajaMgama honese jIvake dvArA saMcAlita hotA hai / isake sAtha hI yaha zarIra ghRNita, durgandhayukta, nazvara aura saMtApako utpanna karane vAlA hai / isa prakAra ke zarIrameM sneha karanA vyartha hai / zrI supArzva jinane isa prakAra kI hitakArI bAta batalAyI hai / vizeSArtha - yahA~ zarIra ke svarUpakA vicAra kiyA gayA hai / jIvake dvArA dhAraNa kiyA gayA yaha zarIra ajaMgama hai / ajaMgamakA artha hai - buddhipUrvaka parispanda vyApArase rahita / jo buddhipUrvaka parispanda vyApAra karatA hai vaha jaMgama kahalAtA hai / ajaMgamako jar3a yA acetana aura jaMgamako cetana kahate haiM / ajaMgama svayaM halana calana rUpa vyApAra nahIM kara sakatA hai / ajaMgama svayaM gatizIla nahIM hotA hai aura jaMgama svayaM gatizIla hotA hai / krIr3Ake lie racita hAthI, ghor3A AdikA yaMtra acetana honese buddhipUrvaka daur3anA, bhAganA Adi vyApAra nahIM kara sakatA hai / kintu yaMtrarUpI hAthI para baiThA huA puruSa usakA saMcAlana karatA hai, usako jahA~ le jAnA cAhatA hai vahA~ le jAtA hai / jIvake dvArA dhAraNa kiyA gayA yaha zarIra bhI pudgalarUpa jar3a padArtha se nirmita hone ke kAraNa ajaMgama hai / aura ajaMgama honese vaha gamana, Agamana Adi kAryoMmeM svayaM pravRtti nahIM kara sakatA hai / vaha to cetana puruSake dvArA calanA, ThaharanA, hAtha-paira calAnA Adi svavyApAra meM pravRtta kiyA jAtA hai / isake atirikta isa zarIra meM aura bhI aneka doSa haiM / yadyapi Uparase dekhane meM yaha zarIra acchA lagatA hai kintu isake bhItara mala-mUtra Adi ghRNita padArtha bhare hue haiM / ataH yaha ghRNAspada hai / yaha durgandha yukta hai / isake mukha, gudA, nAka Adi nava dvAroMse sadA durgandha yukta padArtha nikalate rahate haiM / yaha vinazvara hai / jIvake dvArA dhAraNa kiyA gayA zarIra kucha samaya taka hI rahatA hai aura Ayu kI samApti hone para athavA roga, zastraprahAra Adike dvArA asamaya meM hI naSTa ho jAtA hai / yaha zarIra nAnA prakArake duHkhoMkA kAraNa honese saMtApa utpanna karane vAlA bhI For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI supArzva jina stavana hai| aise zarIrameM anurAga karanA koI buddhimAnIkI bAta nahIM hai / yadi anurAga karanA hai to mokSameM aura mokSake kAraNoMmeM anurAga karanA cAhie jisase isa jIvakA bhalA ho ske| zarIra pudgalarUpa para dravya hai / para dravyameM anurAgako tyAgakara cetana rUpa svadravyameM anurAga karane meM hI jIvakA hita hai| bhagavAn supArzvanAthakA yahI hitakArI upadeza hai / alacyazaktirbhavitavyateyaM hetudvyaavisskRtkaarylinggaa| anIzvaro janturahaMkriyAtaH saMhatya kAryeSviti sAdhvavAdIH // 3 // sAmAnyArtha-he supArzva jina ! Apane yaha ThIka hI kahA hai ki upAdAna aura nimitta ina donoM hetuoM (kAraNoM) dvArA utpanna honevAle kAryase jisakA jJAna hotA hai aisI yaha bhavitavyatA durnivAra hai| kyoMki ahaMkArase pIr3ita yaha prANI maMtra-taMtrAdi sahakArI kAraNoMko milA kara bhI sukhAdi kAryoMke utpanna karanemeM anIzvara (asamartha) hai / vizeSArtha-yahA~ isa bAtapara vicAra kiyA gayA hai ki hitakA upadeza milanepara bhI sabhI loga hitake mArga meM pravRtta kyoM nahIM hote haiN| isakA kAraNa bhavitavyatA hai, jo hitake mArga meM pravRtta nahIM hone detI hai| aba isa bAtapara vicAra karanA hai ki bhavitavyatA kyA hai / jIvakI samartha upAdAnazaktikA nAma bhavitavyatA hai| jise hama yogyatA kahate haiM usIkA dUsarA nAma bhavitavyatA hai / dravyakI samartha upAdAnazakti kAryarUpase pariNata honeke yogya hotI hai| isalie samartha upAdAnazakti, bhavitavyatA aura yogyatA ye tInoM eka hI arthako sUcita karate haiN| sAmAnyarUpase bhavitavyatAko daiva, karma, adRSTa aura bhAgya ina zabdoMke dvArA bhI kahA jAtA hai / honahAra bhI isIko kahate haiM / aba prazna yaha hai ki bhavitavyatAkA jJAna kaise hotA hai / pratyakSase to bhavitavyatAkA jJAna saMbhava nahIM hai| kyoMki atIndriya honese vaha hamAre pratyakSa kA viSaya nahIM ho sakatI hai| isalie yahA~ batalAyA gayA hai ki anumAna pramANase bhavitavyatAkA jJAna hotA hai| anumAna kaI prakArakA hotA hai / unameMse kAryaliMgajanya anumAnase bhavitavyatAkA jJAna kiyA jAtA hai| kAryako dekhakara usake kAraNakA jJAna karanA kAryaliMgajanya anumAna kahalAtA hai| jaise parvatameM dhUmako dekhakara agnikA jJAna karanA kAryaliMgajanya anumAna hai / agni dhUmakA kAraNa hai aura dhUma agnikA kArya hai / jaba parvatameM dhUma dRSTigocara ho rahA hai to usakA For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra-tattvapradIpikA kAraNa agni bhI vahA~ avazya hai / isa prakAra kAryaliMgajanya anumAnase parvatameM vahni kA jJAna kiyA jAtA hai / liMga kA paryAyavAcI zabda hetu hai / ataH kAryaliMgajanya anumAna ko kAryahetujanya anumAna bhI kaha sakate haiN| koI bhI kArya upAdAna aura nimitta ina do kAraNoMke anivArya saMyoga dvArA utpanna hotA hai / donoM meM se kisI eka kAraNake abhAvameM kArya trikAlameM bhI utpanna nahIM ho sakatA hai| jaba sukhAdirUpa koI kArya hamAre dRSTigocara hotA hai taba hama socate haiM ki isa kAryakA koI kAraNa avazya honA cAhie aura vaha kAraNa hai bhvitvytaa| hama bhavitavyatAkA anumAna isa prakAra karate haiMbhavitavyatA hai, kyoMki usakA kArya sukhAdi dRSTigocara ho rahA hai / yahA~ bhavitavyatAke kAryako dekhakara bhavitavyatAkA anumAna kiyA gayA hai| bhavitavyatAke viSayameM yahI kAryaliMgajanya anumAna hai| isa bhavitavyatAkI zaktikA ullaMghana nahIM kiyA jA sakatA hai / arthAt honahAra TAlI nahIM jA sakatI hai / jaisI bhavitavyatA hotI hai usIke anusAra saba kAraNa kalApa mila jAte haiM / arthAt upAdAna kI yogyatAnusAra kAryotpattimeM anya nimitta kAraNa svayaM mila jAte haiM / akalaMka devane 'aSTazatI' meM bhavitavyatAke sambandhameM eka bahuta hI sundara zloka uddhRta kiyA hai jo isa prakAra hai tAdRzI jAyate buddhirvyavasAyazca taadRshH| sahAyAstAdRzAH santi yAdRzI bhavitavyatA // arthAt jaisI bhavitavyatA hotI hai vaisI hI buddhi ho jAtI hai, vyavasAya (prayatna) bhI vaisA hI hotA hai aura sahAyaka bhI vaise hI mila jAte haiM / ukta zloka ko AcArya akalaMkadeva ne 'aSTazatI' meM deva aura puruSArthake prakaraNa meM uddhRta kiyA hai / yataH AcArya vidyAnandane aSTasahasrI meM aSTazatIko AtmasAt kara liyA hai, ataH aSTasahasro kI kArikA 89 kI vyAkhyAmeM ukta zloka upalabdha hotA hai| abhI taka yaha jJAta nahIM thA ki ukta zloka kisa granyase uddhRta kiyA gayA hai| kintu abhI yaha sunizcitarUpase jJAta huA hai ki ukta zloka itihAsa prasiddha cANakya ko pustaka 'cANakyanItidarpaNam' se uddhRta kiyA gayA hai / isa pustakameM ukta zloka pAyA gayA hai / yahA~ yaha batalAyA gayA hai ki bhavitavyatA yA upAdAna zaktike binA kevala maMtra-taMtrAdi bAhya sAmagrI ke sannidhAnase yaha jova sukha-duHkhAdikA kartA nahIM ho sakatA hai| maiM sukhAdikA kartA hU~, isa prakArake ahaMkArase pIr3ita yaha saMsArI prANI bhavitavyatA nirapekSa hokara maMtra-taMtrAdi aneka sahakArI kAraNoMko milAkara bhI sukhAdi kAryoM ko utpanna karane meM samartha nahIM hotA hai / yadi bhavitavyatAke binA For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI supArzva jina stavana bAhya sAmagrI ke sannidhAna mAtrase sukhAdi kAryako niSpatti sambhava ho to eka samAna maMtra-tantrAdi kA anuSThAna karanevAle tathA eka samAna anya bAhya sAmagrIko ekatrita karanevAle saba logoMko samAna phala milanA cAhie / kintu aisA hotA nahIM hai / unameMse kisIkA prayatna saphala hotA hai aura dUsaroMkA prayatna niSphala ho jAtA hai / isase pratIta hotA hai ki jinakI bhavitavyatA anukUla hotI hai unakA prayatna saphala ho jAtA hai aura jinakI bhavitavyatA pratikUla hotI hai unakA prayatna niSphala ho jAtA hai| yahA~ bhavitavyatA ke prakaraNameM puruSArthakA bhI vicAra kara lenA caahie| kAryotpattimeM bhavitavyatA antaraMga (upAdAna) kAraNa hai aura puruSArtha bahiraMga (nimitta) kAraNa hai / kisI bhI kAryako utpatti donoM kAraNoMse hotI hai / anekAntavAdI jainadarzanameM deva aura puruSArtha donoMkA samanvaya kiyA gayA hai / deva aura puruSArthake sambandhameM AptamImAMsAmeM kahA gayA hai abuddhipUrvApekSAyAmiSTAniSTaM svdevtH| buddhipUrvavyapekSAyAmiSTAniSTaM svapauruSAt // 11 // arthAt jo iSTa yA aniSTa kArya abuddhipUrvaka ghaTita ho jAtA hai use apane daivakRta samajhanA cAhie / yahA~ pauruSa gauNa hai aura deva pradhAna hai / aura jo iSTa yA aniSTa kArya buddhipUrvaka ghaTita hotA hai use apane pauruSakRta samajhanA caahie| yahA~ daiva gauNa hai aura pauruSa pradhAna hai| isI viSayameM AcArya akalaMkadevane 'aSTazatI' meM likhA hai- . yogyatA karma pUrva vA devamubhayamadRSTam / pauruSaM punarihaceSTitaM dRSTam / tAbhyAmarthasiddhiH / tadanyatarApAye'ghaTanAt / arthAt yogyatA athavA pUrva karma deva kahalAte haiN| ye donoM adRSTa haiM / tathA isa janmameM kiye gaye puruSa vyApArako pauruSa kahate haiM / yaha dRSTa hotA hai / ina donoMse arthakI siddhi hotI hai / aura ina donoMmeM se kisI ekake abhAvameM artha kI siddhi nahIM ho sakatI hai| yahA~ tRtIya zlokameM jo 'anIzvaraH' zabda AyA hai usakA yaha bhI artha nikalatA hai ki saMsArI jIvoMke sukha-duHkhAdikA kartA koI Izvara nahIM hai / IzvaravAdiyoM kA kahanA hai - ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH / IzvarapreritA gacchet svarga vA zvabhrameva vA // 1. mahAbhArata, vanaparva 3012 For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra-tattvapradIpikA arthAt yaha saMsArI prANI ajJa hai tathA apane sukha aura duHkhako utpanna karane meM asamartha hai / yaha Izvara kI preraNAse svarga yA narakameM jAtA hai| kahanekA tAtparya yaha hai ki yaha jIva pUrNarUpase Izvara ke adhIna hai / Izvara hI ise sukhI yA duHkhI karatA hai aura Izvara hI ise svarga yA narakameM bhejatA hai / IzvaravAdiyoM kA ukta kathana tarkasaMgata nahIM hai| kyoMki eka svabhAvavAlA Izvara svarga-narakAdi ko racanA, sukha-duHkhAdi kI utpatti tathA jIvoM ko svarganarakAdimeM bhejane rUpa vibhinna kAryoMko nahIM kara sakatA hai| Izvara dayAlu bhI hai| taba vaha kisIko sukhI aura kisI ko duHkhI kyoM banAtA hai / yadi kahA jAya ki jisakA jaisA adRSTa hotA hai usIke anusAra Izvara usako phala detA hai, to phira Izvara sukhAdi kAryoMke karane meM svatantra nahIM rahA, vaha to adRSTake adhIna honeke kAraNa paratantra ho gyaa| ataH jIvoM ke sukha-duHkhAdi kAryoMkA kAraNa Izvara nahIM hai / kintu bhavitavyatA ho unakA kAraNa hai / isa prakAra kArya aura kAraNake viSayameM zrI supArzva jinakA uparyukta kathana pramANasaMgata honese upAdeya hai / bibheti mRtyorna tato'sti mokSo nityaM zivaM vAJchati nAsya lAbhaH / tathApi bAlo bhayakAmavazyo vRthA svayaM tapyata ityavAdIH // 4 // sAmAnyArtha-he supArzva jina ! Apane yaha bhI batalAyA hai ki yaha jIva mRtyuse DaratA hai, parantu usase chuTakArA nahIM miltaa| yaha sadA kalyANa athavA nirvANa kI icchA karatA hai, kintu isakA lAbha nahIM hotaa| phira bhI bhaya aura kAmake vazIbhUta huA yaha ajJAnI jIva vyartha hI svayaM saMtapta hotA rahatA hai| vizeSArtha-saMsAra kA pratyeka prANI sadA mRtyu se DaratA rahatA hai / koI bhI prANI apanI mRtyu nahIM cAhatA hai, kintu adhika se adhika jInA cAhatA hai / phira bhI bhavitavyatAvaza mutyu se chuTakArA nahIM milatA hai / pratyeka saMsArI prANI kI mRtyu anivArya hai| isI prakAra yaha jIva sadA hI ziva (kalyANa athavA nirvANa) kI icchA karatA rahatA hai| phira bhI bhavitavyatA ke pratikUla honepara usakA lAbha nahIM hotA hai / tAtparya yaha hai ki cAhane mAtrase kucha nahIM hotA hai / anukUla kAraNoMke milanepara hI kAryakI siddhi hotI hai| yaha saMsArI prANI bAlaka sadRza hai / arthAt viveka rahita hai / bhaya aura kAmake vazIbhUta hai| maraNa Adike samaya jo trAsa hotA hai vaha bhaya hai aura sukhAdi kI abhilASAkA nAma kAma hai / bhaya aura kAmake vazIbhUta hokara yaha ajJAnI jIva For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI supArzva jina stavana sukhAdikI prAptike lie vyartha hI svayaM taptAyamAna hotA rahatA hai, kaSTa uThAtA rahatA hai / ataH jo vivekI jIva hai vaha jAnatA hai ki bhavitavyatAke pratikUla honepara kAryakI siddhi nahIM hotI hai| ataH vaha anukUla bhavitavyatAkI siddhike lie prayatna karatA hai aura bhavitavyatA ke anukUla honepara samasta iSTa kArya siddha ho jAte haiN| zrI supArzva jinakA aisA upadeza jAnakara tadanukUla AcaraNa karanA caahie| sarvasya tattvasya bhavAn pramAtA ___ mAteva bAlasya hitAnuzAstA / guNAvalokasya janasya netA mayApi bhaktyA pariNUyate'dya // 5 // (35) sAmAnyArtha-he supArzva jina ! Apa saba tattvoMke pramAtA haiM / bAlakako mAtAke samAna ajJAnI janoMko hitakA upadeza denevAle haiM / aura guNoMkI khoja karanevAle janoMke netA haiM / isalie maiM bhaktipUrvaka ApakI stuti kara rahA hU~ / vizeSArtha-bhagavAn supArzvanAtha jIvAdi samasta tattvoMke pramAtA haiN| pramAtAkA artha hai-saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAyase rahita samyagjJAna (kevalajJAna) ke dvArA samasta padArthoMkA jJAtA / yahA~ saba tattvoMke antargata heya aura upAdeya tattva tathA unake kAraNabhUta tattva vizeSarUpase dRSTavya haiN| kyoMki inhIMke jJAnase saMsArI jIvoMkA kalyANa hotA hai| saMsAra heya tattva hai aura mokSa upAdeya tattva hai / saMsArake kAraNa mithyAdarzanAdi heya haiM aura mokSake kAraNa samyagdarzanAdi upAdeya haiM / jisa prakAra mAtA apane bAlakake bhaleke lie bAlaka (santAna) ko hitakArI bAta sikhalAtI hai, usI prakAra supArzvanAtha bhagavAnne bAla sadRza (heyopAdeyake viveka se rahita) ajJAnI jIvoMke kalyANake lie niHzreyasa aura usake kAraNa samyagdarzanAdikA upadeza diyA hai| jo jIva mokSake kAraNabhUta samyagdarzanAdi guNoMke anveSaNake icchuka haiM unake netA zrI supArzva jina hI haiM / guNAvalokI janakA artha hai-bhavyajana / netAkA artha hai-sanmArgapravartaka / tAtparya yaha hai ki supArzvanAtha bhagavAn saba jIvoMke sanmArgapravartaka nahIM haiN| kintu jo bhavya jIva samyagdarzanAdi guNoMko prApta karanA cAhate haiM unheM unhoMne unakI prAptikA upAya batalA diyA hai| yahA~ sarva tattva zabdake dvArA jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina sAta tattvoMkA grahaNa karanA cAhie / AcArya gRddhapRcchane batalAyA hai ki For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 svayambhUstotra-tattvapradIpikA tattva sAta hote haiM / upari ullikhita heya aura upAdeya tattvoMkA bhI inhIM sAta tattvoMmeM antarbhAva ho jAtA hai / jisameM upayoga (jJAna aura darzana) pAyA jAtA hai vaha jIva hai| upayogako cetanA bhI kahate haiN| jo upayoga rahita hotA hai vaha ajIva hai / ajIvake pA~ca bheda hote haiM-pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla / jisameM rUpa, rasa, gandha aura sparza pAyA jAtA hai vaha pudgala hai / pudgala rUpI dravya hai aura zeSa dharmAdi cAra dravya arUpI haiM / jo zubha aura azubha karmoke AgamanakA dvArarUpa hotA hai vaha Asrava hai / mana, vacana aura kAyakI kriyAkA nAma yoga hai / isa yoga dvArA karma Ate haiM / ataH yogako Asrava kahate haiM / kaSAya sahita honeke kAraNa jIva karmake yogya pudgaloMko grahaNa karatA hai vaha bandha kahalAtA hai / arthAt kArmaNa vargaNAoMkA AtmapradezoMke sAtha saMzleSarUpa sambandhako prApta honA hI bandha hai / mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye pA~ca bandhake hetu haiM / karmoke Agamanako roka denA saMvara hai / arthAt AsravakA nirodha karanA saMvara hai / yaha saMvara gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya aura cAritrake dvArA hotA hai / AtmAke sAtha ba~dhe hue karmoMkA jhar3a jAnA nirjarA hai / nirjarA do prakArakI hotI hai-savipAka aura avipAka / phalakAlake prApta honepara phala dekara karmoMkI jo svataH nirjarA hotI hai vaha savipAka nirjarA hai| tathA phalakAlake prApta hue binA hI tapa Adike anuSThAnase udIraNA dvArA phala dekara jo karmoMkI nirjarA hotI hai vaha avipAka nirjarA hai / bandhake hetuoMke abhAva tathA nirjarAke dvArA saba karmoMkA sarvathA kSaya ho jAnA mokSa hai / zrI supArzva jina ukta saba tattvoMke pramAtA the| __yahA~ stutikAra kahate haiM ki yataH zrI supArzva jina saba tattvoMke pramAtA, sabajIvoMke hitAnuzAstA aura guNAvalokI janoMke netA haiM, ataH mere dvArA stutya haiM / maiM bhaktipUrvaka mana, vacana aura kAyase zrI supArzva jinako stuti kara rahA hU~ / __ kucha mudrita pratiyoMmeM isa zlokake antima caraNa meM 'pariNayase'dya' aisA pATha hai / yahA~ yaha dRSTavya hai ki ukta zlokameM kartA 'bhavAn' hai / ataH bhavAn kartAke sAtha 'pariNUyate' kriyAkA sambandha ThIka baiThatA hai| yahA~ 'pariNUyase' aisA kriyA pada rakhanepara alagase 'tvam' kartAkA upasaMhAra karanA par3egA, jo ki anAvazyaka hai / ataH zrI mukhtAra sA0 ne 'pariNayase' ke sthAnameM pariNUyate' pATha rakkhA hai jo sarvathA upayukta hai| 1. jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam / -tattvArtha sUtra 1/4 For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8 ) zrI candraprabha jina stavana candraprabhaM candramarIcigauraM candraM dvitIyaM jagatIva kAntam / vande'bhivandhaM mahatAmRSIndra jinaM jitasvAntakaSAyabandham // 1 // sAmAnyArtha-candramAkI kiraNoMke samAna gauravarNase yukta, saMsArameM dvitIya candramAke samAna manohara, mahAtmAoMke dvArA vandanIya, RddhidhArI muniyoMke svAmI, karma zatruoMpara vijaya prApta karanevAle tathA apane antaHkaraNake kaSAya. bandhanako jItanevAle, aise candraprabha bhagavAnakI maiM vandanA karatA huuN| vizeSArtha--aSTama tIrthaGkarakA candraprabha yaha nAma sArthaka hai| candraprabhakA artha hai--candramAke samAna hai prabhA (kAnti) jinkii| unakA varNa candramAko kiraNoMke samAna gauravarNa hai / ve apanI sundaratAke kAraNa aise pratIta hote haiM jaise isa bhUmaNDala para dUsare candramA hoN| eka candramA to AkAzameM suzobhita hotA hai, kintu candraprabha bhagavAn isa bharata kSetrameM dvitIya candramAke rUpameM suzobhita hue haiM / yahA~ eka vizeSa bAta yaha hai ki candramA to kevala rAtrimeM zobhita hotA hai, parantu zrI candraprabha jina kevalajJAnarUpa prabhAke dvArA rAta-dina suzobhita hote haiM / isa kAraNa ve candramAse bhI adhika dIptimAn haiM / isa prakAra yahA~ candraprabha bhagavAnke bAhya svarUpakA varNana kiyA gayA hai / candraprabha bhagavAn karmarUpa zatruoMko jItaneke kAraNa jina kahalAte haiM / isake atirikta unhoMne apanI AtmAke kaSAyabandhanako bhI jIta liyA hai| krodhAdi cAra kaSAyeM karmabandhanakI kAraNa haiM tathA vikArIbhAvarUpa haiN| kaSAyabandhanake jItanepara hI AtmA vItarAga hotA hai / candraprabha bhagavAn jina aura vItarAga haiN| isIlie ve indra Adi mahAn AtmAoM dvArA pUjya haiM aura gaNadharAdi RSiyoMke indra (svAmI) haiM / yaha zrI candraprabha jinake antaraMga svarUpakA varNana hai| __ yahA~ vizeSa dRSTavya yaha hai ki saMskRta TIkAkArane 'jitasvAntakaSAyabandham' ke atirikta 'jitAsvantakaSAyabandham' tathA 'jitAsvAntakaSAyabandham' ye do pATha aura batalAye haiM / 'jitAsvantakaSAyabandham' kA artha hai-jisakA saralatAse vinAza For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 svayambhUstotra-tattvapradIpikA ho jAtA hai vaha svanta kahalAtA hai / kaSAyabandhanakA vinAza saralatAse nahIM hotA hai / ataH vaha asvantakaSAyabandhana hai| aura zrI candraprabha jina aise kaSAyabandhana ko jItanevAle haiM / sAMkhya mata meM prakRtike vikArarUpa manako svAnta kahate haiM / usa manakA krodhAdi kaSAyoMke dvArA bandhana kiyA jAtA hai, AtmAkA nahIM / aisA sAMkhyakA mata hai| 'jitAsvAntakaSAyabandham' isa pAThake dvArA sAMkhya matakA nirAkaraNa kiyA gayA hai / arthAt svAnta (mana) kA kaSAyoMke dvArA bandhana nahIM hotA hai, kintu asvAnta (AtmA) kA kaSAyoMke dvArA bandhana hotA hai / candraprabha bhagavAn AtmAke ukta prakArake kaSAya bandhana ko jItanevAle haiM / maiM aise candraprabha bhagavAn kI vandanA karatA huuN| yasyAGgalakSmIpariveSabhinna tamastamo'reriva razmibhinnam / nanAza bAhyaM bahu mAnasaM ca dhyAnapradIpAtizayena bhinnam // 2 // sAmAnyArtha-jinake zarIrake divya prabhAmaNDalase vidIrNa bAhya andhakAra aura jinake dhyAnarUpa pradopake atizayase vidorNa aneka prakArakA mAnasika ajJAnAndhakAra usI prakAra naSTa ho gayA thA jisa prakAra sUryako kiraNoMse vidIrNa hokara rAtrikA andhakAra naSTa ho jAtA hai| vizeSArtha-jaba sUryodaya hotA hai taba usakI teja kiraNoMse lokameM phailA huA rAtrikAlIna andhakAra chinna-bhinna hokara naSTa ho jAtA hai| sUrya kevala bAhya andhakArakA nAzaka hai| kintu candraprabha bhagavAn bAhya aura Abhyantara donoM prakArake andhakArake nAzaka haiN| unake zarIrakI parama kAntike prabhAmaNDala dvArA nikaTavartI bAhya andhakAra naSTa ho jAtA hai / arthAt unake zarIrase nikalanevAlI divya jyotike samakSa rAtrikAlIna bAhya andhakAra palAyita ho jAtA hai / isI prakAra unake zukladhyAnarUpI pradIpake parama prakarSarUpa atizayake dvArA jJAnAvaraNAdi karmajanya AtmAkA samasta Abhyantara ajJAnAndhakAra naSTa ho jAtA hai / jaba zukladhyAnakA parama prakarSa hotA hai taba jJAnAvaraNAdi cAra ghAtiyA karma naSTa ho jAte haiM aura kevalajJAnarUpa sUryakA udaya ho jAtA hai| isa kAraNa usa samaya unakI AtmAmeM pracura mAtrAmeM vidyamAna Abhyantara ajJAnAndhakAra naSTa ho jAtA hai| zrI candraprabha jina kevala apane ajJAnAndhakArako hI naSTa nahIM karate haiM kintu dharmopadeza dvArA bhavya jIvoMke ajJAnAndhakArako bhI naSTa karate haiM / For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI candraprabha jina stavana svapakSa sausthitya madAvaliptA vAsiMhanAdaivimadA babhUvuH / pravAdino yasya madArdragaNDA gajA yathA kesariNo ninAdaiH // 3 // sAmAnyArtha - jina candraprabha bhagavAn ke vacanarUpa siMhanAdoMke dvArA apane matapakSa kI susthitikA ghamaNDa karanevAle pravAdI jana usI prakAra mada rahita ho gaye the, jisa prakAra siMhakI garjanAoM dvArA madase gIle gaNDasthala vAle hAthI madarahita ho jAte haiM / vizeSArtha- - candraprabha bhagavAnne jIvAdi tattvoMkA upadeza diyA, anekAnta zAsanakA pratipAdana kiyA tathA bhavya jIvoMko sanmArga meM calaneke lie prerita kiyA / unake jitane bhI pravacana hue ve saba yuktisaMgata evaM pramANasaMgata honese akATya haiM, ajeya haiM / isIlie unake vacanoM ko siMhanAda kahA gayA hai / unakI usa vacanarUpa siMha garjanA ko sunakara aneka pravAdI ( ekAntavAdI ) jana madarahita ho gaye the / zrI candraprabha jinake vacana sunane ke pahale ekAntavAdiyoM ko apane matakA bahuta ghamaNDa thA / ve samajhate the ki hamArA hI mata zreSTha hai, bAdhArahita hai / ataeva vaha susthita hai, akATya hai / kintu jaba unhoMne candraprabha bhagavAn ke vacanoMko sunA taba unheM samyak kyA hai aura mithyA kyA hai isakA viveka ho gayA aura viveka ho jAnepara unheM apane matake zreSTha honekA jo garva thA vaha cUra-cUra ho gayA / ve madarahita hokara vinamra ho gaye aura candraprabha bhagavAnke bhakta ho gaye / 73 loka meM prasiddha hai ki hAthiyoMke mastakase mada jharatA rahatA hai aura usase hAthiyoMke kapola gIle ho jAte haiM / madasrAvI hAthI madamasta rahate haiM / ve samajhate haiM ki hamase bar3A aura koI nahIM hai / kintu jaba ve siMha kI garjanA sunate haiM taba unakA mada cUra-cUra ho jAtA hai / aba ve samajhane lagate haiM ki hamase sabala to siMha hai aura siMha ke samakSa hama nirbala haiM / ataH jisa prakAra siMhake samakSa hAthI nirmada ho jAte haiM usI prakAra candraprabha bhagavAn ke samakSa ekAntavAdI nirmaMda ho gaye the / yaH sarvaloke parameSThitAyAH padaM babhUvAdbhutakarmatejAH / anantadhAmAkSara vizvacakSuH samantaduHkhakSayazAsanazca // 4 // For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 svayambhUstotra-tattvapradIpikA sAmAnyArtha--jo sarvalokameM parameSThitAke padako prApta hue the, jo adbhuta karmatejake dhAraka the, jinhoMne ananta tejarUpa avinAzI vizvacakSu (kevalajJAna) ko prApta kiyA thA aura jinakA zAsana samasta duHkhoMkA kSaya karanevAlA thA, aise the bhagavAn candraprabha / vizeSArtha-jo parama padameM sthita hotA hai use parameSThI kahate haiM / parameSThI pA~ca hote haiM-arahanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu / jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ina cAra ghAtiyA karmokA nAza ho jAne para terahaveM guNasthAnameM arahanta parameSThI pada prApta hotA hai / arahanta parameSThoke 46 mUlaguNa hote haiM / 4 anantacatuSTaya, 8 prAtihArya aura 4 atizaya ye 46 mUlaguNa haiM / janmake 10 atizaya, kevalajJAnake 10 atizaya aura devakRta 14 atizaya / isa prakAra kula 34 atizaya hote haiN| caudahaveM guNasthAnake anta samayameM vedanIya, nAma, gotra aura Ayu ina cAra aghAtiyA karmokA kSaya ho jAne para siddha parameSThI pada prApta hotA hai / siddha parameSThIke 8 mUlaguNa hote haiM jo isa prakAra haiMsamyaktva, darzana, jJAna, agurulaghutva, avagAhanatva, sUkSmatva, avyAbAdhitva aura anantavIrya / __ AcArya parameSThI saMghake adhipati hote haiN| saMdhameM anuzAsana rakhanA inakA pradhAna kartavya hai / dIkSA, prAyazcitta AdikA kArya bhI inhIMke dvArA sampanna hotA hai / inake 36 mUlaguNa hote haiM jo isa prakAra haiM- 10 dharma, 12 tapa, 6 Avazyaka, 3 gupti aura 5 AcAra / upAdhyAya parameSThI 11 aMga aura caudaha pUrvake pAThI hote haiM / ve svayaM par3hate haiM aura anya bhavya jIvoMko par3hAte haiM / inake 11 aMga aura 14 pUrva ye 25 mUlaguNa hote haiM / sAdhu parameSThI unheM kahate haiM jo saba prakArake AraMbha aura parigraha se rahita hokara sadA jJAna aura dhyAna meM lona rahate haiN| inake 28. mUlaguNa hote haiM jo isa prakAra haiM--5 mahAvrata, 5 samiti tathA vastra tyAga, snAna tyAga, kezaloMca, pA~coM indriyoMko vazameM rakhanA, dinameM eka bAra khar3e-khar3e bhojana grahaNa karanA, bhUmi para zayana karanA ityAdi 18 anya mUlaguNa / pAMcoM parameSThiyoMmeM arahanta parameSThIkA nAma prathama hai / jaba candraprabha bhagavAn arhanta ho gaye taba unhoMne tribhuvanameM parameSThitA (paramAptatA) ke padako prApta kara liyA thaa| unakA karmateja Azcarya janaka thaa| unhoMne karma (kaThora tapazcaraNa) ke dvArA kevalajJAnarUpa tejako prApta kiyA thaa| athavA unakA kevalajJAnarUpa teja sampUrNa prANiyoMke prabodhana vyApArarUpa karmameM nimittabhUta thaa| kevalajJAnarUpa avinazvara teja hI samasta lokAlokako prakAzita karanevAlA unakA cakSu hai| ve kevalajJAnarUpa cakSuke dvArA vizvake samasta padArthoMko dekhate For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI candraprabha jina stavana 75 hai| unakA zAsana (upadeza) cAra gatiyoMmeM honevAle samasta duHkhoMkA saba prakArase kSaya karanevAlA hai / tAtparya yaha hai ki candraprabha bhagavAnke upadezako sunakara aura tadanukUla AcaraNa karake bhavya jIva saMsArake paribhramaNase mukta ho jAte haiM / sa candramA bhavyakumudvatInAM vipannadoSAbhrakalaGkalepaH / vyAkozavAnyAyamayUkhamAlaH pUyAt pavitro bhagavAn mano me // 5 // (40) sAmAnyArtha-jo bhavya jovarUpa kumudiniyoMke lie candramA haiM, jo rAgAdi doSarUpa megha kalaMkase rahita haiM, jo suspaSTa vacanoMke dvArA utpanna nyAyarUpa kiraNoMkI mAlAse yukta haiM aura jo pavitra haiM, aise candraprabha bhagavAn mere manako pavitra kareM / vizeSArtha-yahA~ candraprabha bhagavAnko rUpakAlaMkArase candramA kahA gayA hai / rAtrimeM candramAkA udaya honepara kumudaniyoMkA vikAsa hotA hai / dinameM sUrya dvArA kumudoMkA vikAsa hotA hai aura rAtri meM candra dvArA kumudaniyoMkA vikAsa hotA hai / candraprabha bhagavAnke dvArA bhavya jIvarUpa kumudaniyoMkA vikAsa honeke kAraNa unako candramA kahA gayA hai| AkAzameM sthita candramA rAtri meM megharUpa kalaMkake AvaraNase AcchAdita ho jAtA hai tathA usameM mRgachAlAkA kalaMka bhI vidyamAnarahatA hai| kintu AtmAmeM megha kalaMkake samAna jo rAga-dveSAdirUpa doSa haiM unaH doSoMko candraprabha bhagavAnne naSTa kara diyA hai, isalie ve sarvathA niSkalaMka haiM / candramA kiraNoM kI mAlAse yukta hotA hai / candraprabha bhagavAn bhI atyanta spaSTa vacanoMke praNayana rUpa (syAdvAda nyAyarUpa) kiraNoM kI mAlAse zobhAyamAna haiM / unhoMne tattvoMkA jo praNayana kiyA hai vaha pramANa aura nayake dvArA kiyA hai / unakA vAGnyAya syAdvAdanyAya hai| candramA kalaMkita honese apavitra hai, kintu karmakalaMkase sarvathA rahita honeke kAraNa zrI candraprabha jina sarvathA pavitra haiM / aise candraprabha bhagavAn mere manako pavitra kreN| yahA~ stutikArane candraprabha bhagavAnse kisI bhautika vastukI kAmanA nahIM kI hai / unhoMne kevala yahI kahA hai ki zrI candraprabha jina mere manako pavitra kreN| arthAt use rAgadveSAdi vikAra bhAvoMse mukta kara nirmala kreN| For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) zrI suvidhi jina stavana ekAntadRSTipratiSedhi tattvaM pramANasiddhaM tadatatsvabhAvam / tvayA praNItaM suvidhe svadhAmnA __naitat samAloDhapadaM tvadanyaiH // 1 // sAmAnyArtha--he suvidhi jina ! Apake dvArA apane jJAna tejase pratipAdita jIvAdi tattva ekAntadarzanakA niSedha karanevAlA hai, pramANa siddha hai, aura tatatat (vidhi-niSedha) svabhAvase yukta hai| aura Apase bhinna saugata, naiyAyika Adi ekAntavAdiyoMke dvArA aise tattvakA svarUpa anubhUta nahIM hai| vizeSArtha-navama tIrthaMkarakA nAma suvidhinAtha hai / yaha nAma sArthaka hai / suvidhikA artha hai-jinake tapazcaraNAdi kriyAoMkA anuSThAna uttama hai / suvidhinAthakA dUsarA nAma puSpadanta bhI hai| vartamAna meM yahI nAma adhika pracalita hai| suvidhinAtha bhagavAnne kevalajJAnake dvArA samasta tattvoMkA sAkSAtkAra karake unake svarUpakA pratipAdana kiyA thaa| unhoMne batalAyA hai ki jIvAdi tattva ekAntadRSTikA pratiSedhaka hai| pratyeka tattva anekadharmAtmaka hai, ekadharmAtmaka nahIM / jo loga paraspara virodhI pratIta honevAle do dharmoM meM se eka dharmako hI svIkAra karate haiM ve ekAntavAdI haiM aura unakA darzana ekAntadarzana hai / sadekAnta, asadekAnta, nityaikAnta, anityaikAnta, bhAvakAnta, abhAvaikAnta ityAdi prakArase ekAntadarzana aneka prakArakA hai| ina ekAntoMke svarUpakA jaba vicAra kiyA jAtA hai taba kisI yukti athavA pramANase usakI siddhi nahIM hotI hai| zrI suvidhi jinane jIvAdi tattvoMkA jo praNayana kiyA hai usase siddha hotA hai ki pratyeka tattva anekAntarUpa hai, ekAntarUpa nhiiN| una tattvoMkA pratipAdana ekAntadRSTikA pratiSedhaka aura anekAntadRSTikA samarthaka hai / pratyeka tattva anekAntarUpa hai, isa bAtako siddha karaneke lie kahA gayA hai ki jIvAdi tattva tat-atat svabhAvavAlA hai| jisa svabhAvakA pratipAdana karanA hai vaha tat-svabhAva hai aura usakA virodhI svabhAva atata-svabhAva hai / jaise 'jIva sat hai' aisA kahate samaya jIvakA sattva tat-svabhAva hai| 'aura jIva asat hai' aisA kahate samaya jIvakA asattva atata-svabhAva hai| isIko vidhi aura niSedha kahate haiM / sat vidhi hai aura asat niSedha hai| isIko vivakSita aura avivakSita bhI For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI suvidhi jina stavana kahate haiM / jaba sattva dharmako kahane kI vivakSA hotI hai taba vaha vivakSita dharma hai aura usakA virodhI asattva avivakSita dharma hai / jIva svadravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSAse sat hai aura paradravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSA asat hai / jIva kathaMcit sat hai, sarvathA nhiiN| vaha kathaMcit sat hai aura kathaMcit asat bhI hai / ataH vaha tat atat svabhAvavAlA hai / pratyeka padArtha svarUpa kI apekSAse tatsvarUpa hai aura pararUpakI apekSAse atatsvarUpa hai / isI prakAra jIvAdi tattva dravyakI apekSAse nityarUpa hai aura paryAyakI apekSAse anityarUpa hai / sAmAnyakI apekSAse vaha eka rUpa hai aura vizeSakI apekSAse aneka rUpa hai / isa prakAra pratyeka tattvameM tat-atat svabhAvakI vyavasthA yuktisaMgata bana jAtI hai / zrI suvidhi jina dvArA pratipAdita jIvAdi tattva pratyakSAdi pramANoMse siddha honeke kAraNa abAdhita haiM / saugata, naiyAyika Adi ekAntavAdI aise tattvakA anubhava nahIM kara sakate haiM / ve to kahate haiM ki tattva sarvathA ekadharmAtmaka hai, vaha aneka dharmAtmaka ho hI nahIM sakatA / ataH unakA kathana ekAntadRSTiko lie hue hone ke kAraNa pramANa bAdhita hai / tadeva ca syAnna tadeva ca syAt tathApratItestava kathaJcit / ca vidherniSedhasya ca zUnyadoSAt // 2 // nAtyantamanyatvamananyatA sAmAnyArtha - he suvidhi jina ! Apake dvArA abhimata vaha tattva kathaMcit tadrUpa hai aura kathaMcit tadrUpa nahIM hai / kyoMki vaisI pratIti hotI hai / vidhi aura niSedhakA padArthase na to sarvathA bheda hai aura na sarvathA abheda hai / kyoMki aisA mAnane para zUnyatAkA doSa AtA hai / 77 vizeSArtha - suvidhinAtha bhagavAn ke dvArA pratipAdita jIvAdi tattva kisI apekSAse tadrUpa haiM aura kisI apekSAse atadrUpa haiM / kisI apekSAse sadrUpa haiM aura kisI apekSA asadrUpa haiM / kisI apekSAse vidhirUpa haiM aura kisI apekSAse niSedharUpa haiM / kyoMki pratyakSAdi pramANoM ke dvArA vastu tattvakI aisI hI pratIti hotI hai / yahA~ sat aura asat dharmako lekara jIvAdi tattva meM tadrUpatA aura atadrUpatA ko samajhAyA jA rahA hai / jIva svadravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSAse sat hai / aura paradravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSAse asat hai / svadravyAdicatuSTayakI apekSAse jIva kA astitva hai aura paradravyAdicatuSTayakI apekSAse jIvakA astitva nahIM hai / jIva na to sarvathA sat hai aura na sarvathA For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 svayambhUstotra-tattvapradIpikA asat / vaha to kathaMcit sat hai aura kathaMcit asat hai| isa prakAra jIvameM sattva aura asattva donoM dharma pAye jAte haiN| isI prakaraNameM AptamImAMsAmeM kahA gayA hai sadeva sarvaM ko necchet svarUpAdicatuSTayAt / asadeva viparyAsAnno cenna vyapadiSTate // 15 // aba yahA~ yaha batalAyA jA rahA hai ki astitva (vidhi) aura nAstitva (niSedha) vastu tattva se na to sarvathA bhinna haiM aura sarvathA abhinna / astitvaka' padArthose sarvathA bheda mAnanepara saba padArtha asat ho jAveMge / jaba astitva padArthose sarvathA pRthak hai taba padArtha sat kaise hoNge| yadi astitva padArthoM meM nahIM rahatA hai to nirAzraya ho jAneke kAraNa usakA bhI astitva nahIM rhegaa| isa prakAra zanyatA hI zeSa raha jaayegii| isI prakAra nAstitvakA padArthoMse sarvathA bheda mAnane para padArthoMmeM saMkara doSakA prasaMga AtA hai| nAstitvako padArthase sarvathA bhinna mAnanepara jisa prakAra ghaTa ghaTarUpase sat hai, usI prakAra vaha paTarUpase bhI sat ho jAyegA / kyoMki ghaTase nAstitvakA atyanta bheda honeke kAraNa ghaTameM paTakA nAstitva nahIM rhegaa| yahI saMkara doSa hai| sabakI eka sAtha prApti honeko saMkara doSa kahate haiM / ghaTase nAstitvakA sarvathA bheda mAnanepara ghaTameM paTAdi saba padArthoMke astitvakA eka sAtha prasaMga prApta honese saMkara doSa anivArya hai| isa prakAra saba padArtha saba rUpa ho jaaveNge| ghaTa paTarUpa ho jAyegA aura jIva ajIvarUpa ho jAyegA / aisI sthitimeM padArthoMkI koI sunizcita vyavasthA na honeke kAraNa zUnyatAkA doSa svAbhAvika hai| aba yadi mAnA jAya ki astitva aura nAstitva padArthase sarvathA abhinna haiM. to bhI zUnyatAkA doSa AtA hai / kyoMki aisA mAnanepara saba padArthoMkA astitva nAstitvarUpa ho jAyegA aura jaba saba padArthoM kA astitva hI nahIM rahegA taba sarvazUnyatAkA prasaMga prApta honA dunivAra hai| sarvathA abheda pakSa mAnanepara jisa prakAra astitvameM nAstitvakA prasaMga AtA hai usI prakAra nAstitvameM astitvakA bhI prasaMga prApta hotA hai / aura taba saba padArthoMkA nAstitva astitvarUpa ho jAyegA / aisI sthitimeM bhI pUrvavat saMkara doSa upasthita hotA hai / ghaTameM paTAdike saMkara doSakA nirAkaraNa ghaTameM paTAdike abhAvake dvArA hotA hai / arthAt ghaTameM paTAdike nAstitva ke kAraNa ghaTa paTAdirUpa nahIM hai| kintu jaba ghaTameM paTAdikA nAstitva nahIM rahegA taba ghaTa paTAdirUpa ho jaayegaa| jIvameM ajIvakA nAstitva na rahanese jIva ajIvarUpa ho jAyegA / isI prakAra saba padArtha saba rUpa ho jaaveNge| aura aisI For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI suvidhi jina stavana 79 "sthitimeM padArthoMkI vyavasthAkA koI vyavasthApaka na rahanese zUnyatAkA doSa durnivAra hai / ataH zUnyatA doSa ke nirAkaraNa ke lie vidhi aura niSedhako na to padArthoM se * sarvathA bhinna mAnanA cAhie aura na sarvathA abhinna mAnanA cAhie / kintu kathaMcit bhinna aura kathaMcit abhinna mAnanA cAhie / suvidhinAtha jinendrakA yahI yuktisaMgata tathA pramANasaMgata vacana hai / nityaM tadevedamiti pratIte rna nityamanyatpratipattisiddhaH / na tadviruddhaM bahirantaraGganimittanaimittikayogataste // 3 // nitya nahIM hai / Apake sAmAnyArtha - 'yaha vahI hai' aisI pratIti honese jIvAdi vastu nitya hai / - aura 'yaha anya hai' isa prakArako pratItikI siddhi se vaha mata meM bahiraMga tathA antaraMga kAraNa aura kAryake sambandhase anitya rUpa honA viruddha nahIM hai / vastukA nitya aura vizeSArtha - yahA~ nityatva aura anityatva ina do dharmoM ke sagdarbha meM vastukA vicAra kiyA gayA hai / jIvAdi vastu nitya hai, kyoMki pratyabhijJAnake dvArA 'yaha vahI hai' aisI pratIti hotI hai / jaise yaha vahI devadatta hai jise eka varSa pahale dekhA thA / yaha pratyabhijJAnakA udAharaNa hai / yahA~ pahale dekhe gaye devadattameM aura Aja dikha rahe devadatta meM ekatvakI pratIti pratyabhijJAnase hotI hai / janmase lekara mRtyuparyanta devadattakI bAlyAvasthA, yuvAvasthA, vRddhAvasthA Adi aneka avasthAe~ hotI haiM / una avasthAoM meM rahanevAlA devadatta eka hI hai, bhinna-bhinna nahIM / isa bAtakI pratIti pratyabhijJAna nAmaka pramANase hotI hai / isI prakAra vibhinna * paryAyoM meM rahanevAlA pratyeka jovAditattva nitya yA eka hai / jaba hama dravyArthikanayI dRSTise vastukA vicAra karate haiM taba vastu nitya siddha hotI hai / kintu paryAyArthikanakI dRSTise vastukA vicAra karate samaya vahI vastu anitya ho jAtI hai / devadattakI bAlyAvasthAse yuvAvasthA bhinna hai aura yuvAvasthA se vRddhAvasthA bhinna hai | ataH avasthA bhedase devadatta bhI bhinna-bhinna ho jAtA hai / isI prakAra jIvAdi vastu paryAya bhedase anitya siddha hotI hai / tAtparya yaha hai ki jIvAdi vastu na to sarvathA nitya hai aura na sarvathA anitya / kintu kathaMcit nitya hai aura * kathaMcit anitya / aba yahA~ isa bAta para vicAra karanA hai ki eka ho vastumeM nityatva aura For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra-tattvapradIpikA anityatva ye do virodhI dharma kaise sambhava haiM / isa sandarbhameM kahA gayA hai ki he bhagavan ! Apake matameM eka hI vastumeM nityatva aura anityatva ina donoM dharmoM ke rahanemeM koI virodha nahIM hai| isa bAtako isa prakAra samajhAyA gayA hai / Uparake zlokameM jo nimitta zabda hai usakA artha hai-kAraNa / kAraNa do prakArakA hotA hai-bahiraMga ( sahakArI ) kAraNa aura antaraMga ( upAdAna ) kAraNa / ina donoM kAraNoMse jo kArya utpanna hotA hai vaha naimittika ( nimitta janya ) kahalAtA haiM / ghaTako utpattimeM daNDa, cakra, kulAla Adi sahakArI kAraNa haiM aura miTTI upAdAna kAraNa hai| upAdAna kAraNa svayaM kAryarUpameM pariNata ho jAtA hai kintu sahakArI kAraNa svayaM kAryarUpameM pariNata nahIM hotA hai| ukta donoM kAraNoMkA kAryake sAtha jo sambandha hai usase eka hI vastumeM nityatva aura anityatva donoM dharma eka sAtha rahate haiN|| uparyukta kathanakA niSkarSa yaha hai ki dravyarUpa upAdAna kAraNake yoga (sambandha)se vastumeM nityatva hai aura kSetrAdirUpa sahakArI kAraNoMke yogase tathA paryAyarUpa kAryake yogase vastumeM anityatva hai / dravya sadA aparivartanIya rahatA hai, kintu kSetrAdi sahakArI kAraNa aura dravyakI paryAyeM badalatI rahatI haiN| isalie upAdAna kAraNa dravyake sambandhase vastu nitya hai aura sahakArI kAraNa tathA paryAyoMke sambandhase vahI vastu anitya hai| isa prakAra eka hI vastumeM nityatva aura anityatvake rahane meM koI virodha nahIM haiM / anekamekaM ca padasya vAcyaM vRkSA iti pratyayavat prkRtyaa| AkAMkSiNaH syAditi vai nipAto guNAnapekSe niyame'pavAdaH // 4 // sAmAnyArtha--padakA vAcya, vRkSa isa pada jJAnakI taraha, svabhAvase eka aura aneka donoM hotA hai / virodhI dharmakI AkAMkSA rakhanevAle vaktAkA 'syAt' yaha nipAta zabda gauNakI apekSA na rakhanevAle niyama ( sarvathA ekAnta kathana ) meM nizcitarUpase apavAda ( bAdhaka ) hotA hai| vizeSArtha-yahA~ yaha batalAyA gayA hai ki pada kA vAcya eka aura aneka donoM hotA hai| vyAkaraNakI dRSTise vRkSa, manuSya, ghaTa, paTa Adi pada kahalAte haiM / padako zabda bhI kahate haiN| pada vAcaka hotA hai aura padake dvArA jisa vastuko kahA jAtA hai use vAcya kahate haiN| ghaTa zabda vAcaka hai aura ghaTa artha usakA vAcya hai / jisa zabda kA jisa arthameM saMketa grahaNa ho jAtA hai usa zabdake dvArA usa arthakA bodha hotA hai| bAlakako jaba gAya zabdakA gAya arthameM saMketa For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI suvidhi jina stavana 81 grahaNa karA diyA jAtA hai taba vaha gAya zabda ko sunakara gAya arthakA jJAna kara letA hai / artha sAmAnya aura vizeSarUpa hotA hai athavA dravya aura paryAyarUpa hotA hai / sAmAnya eka hotA hai aura vizeSa aneka hote haiM / saba vRkSoM meM rahanevAlA vRkSatva sAmAnya eka hai aura Ama, nIma, anAra, ziMzapA Adi vRkSa vizeSa aneka haiM / jaba vRkSatva sAmAnyakI dRSTise bicAra kiyA jAtA hai taba vRkSa padakA vAcya eka hotA hai aura jaba vRkSa vizeSa Ama, nIma Adiko dRSTise vicAra kiyA jAtA hai taba vRkSa padakA vAcya aneka hotA hai / jaba vyAkaraNako dRSTi se 'vRkSa: ' aisA ekavacanAnta vRkSa zabdakA prayoga kiyA jAtA hai taba usakA vAcya eka vRkSa hotA hai aura jaba 'vRkSA:' aisA bahuvacanAnta vRkSa zabdakA prayoga kiyA jAtA hai taba vRkSa zabdake vAcya aneka vRkSa hote haiM / isI prakAra dravya sAmAnyarUpa hai aura paryAya vizeSarUpa hai / jaba koI pada kisI dravyakA kathana karatA hai taba usakA vAcya eka hotA hai aura jaba vahI pada paryAyoM kA kathana karatA hai taba usakA vAcya aneka hotA hai / mRdravya dravyakI dRSTise eka hai aura ghaTAdi paryAyoMkI dRSTise aneka hai / svarNadravya dravyakI dRSTise eka hai aura hAra, kaTaka, kuNDala Adi paryAyoMkI dRSTise aneka hai / isI prakAra jovAdi dravyoM meM bhI eka aura aneka vAcyakI vyavasthA samajha lenA cAhie | isa kathana se yaha siddha hotA hai ki vRkSAdi padakA vAcya eka aura aneka donoM hote haiM / ekatva aura anekatva ye donoM dharma parasparameM nirapekSa nahIM haiM, kintu sApekSa haiM / dravyakI dRSTise vastu eka hai aura paryAyakI dRSTise aneka hai / sAmAnya ko dRSTi se vastu eka hai aura vizeSakI dRSTise aneka hai / ataH donoM dharmokA eka hI vastumeM sadbhAva pAyA jAtA hai, isameM koI virodha nahIM haiM / jaba koI vaktA donoM dharmoMmeMse kisI eka dharmakA pratipAdana karatA hai| usa samaya bhI vaha dUsare dharmakI AkAMkSA rakhatA hai / usakI AkAMkSAkA bodha 'syAt ' zabda se hotA hai / vaha kabhI kahatA hai - 'syAdekam' aura kabhI kahatA hai'syAdanekam' / vastu kathaMcit eka hai aura kathaMcit aneka hai / ekatvake kathana ke samaya anekatvakI apekSA rahatI hai aura anekatvake kathana ke samaya ekatvakI apekSA rahatI hai / yahI syAdvAda hai / syAdvAdameM jo 'syAt' zabda hai vaha 'as' dhAtuse vidhiliMga meM niSpanna kriyApada nahIM hai, kintu vaha tiGantapratirUpaka nipAta hai / 'hi', 'ca', 'evaM', 'syAt' ityAdi zabda nipAta kahalAte haiM / nipAta zabda avyaya ke hI vizeSarUpa hote haiM / vyAkaraNameM syAt zabdako nipAta saMjJaka avyaya kahA gayA hai / jo zabda sadA ekasA rahatA hai vaha avyaya kahalAtA hai / 6 For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra-tattvapradIpikA syAt zabdakA prayoga kathaMcit apekSAke arthameM hotA hai| AcArya samantabhadrane AtmamImAMsAmeM batalAyA hai ki syAt zabda arthake sAtha sambaddha honeke kAraNa 'syAdasti ghaTaH' ityAdi vAkyoMmeM anekAntakA dyotaka hotA hai aura gamya arthakA vizeSaNa hotA hai| arthAt syAt zabda anekAntakA dyotana karatA huA gamya arthakA pratipAdana karatA hai| 'syAdasti ghaTaH' isa vAkyameM ghaTakA astitva gamya hai / ataH yahA~ syAt zabda ghaTameM astitva dharmakA pratipAdana karatA huA usameM nAstitva Adi anya aneka dharmokA dyotana karatA hai / yadyapi paraspara virodhI pratIta honevAle ekatva aura anekatva donoM dharma eka hI vastumeM rahate haiM kintu jaba vaktA ekatva dharmakA kathana karatA hai taba vaha mukhya ho jAtA hai aura anekatva dharma gauNa ho jAtA hai| isI prakAra anekatva dharmake kathanake samaya vaha mukhya ho jAtA hai aura ekatva dharma gauNa rahatA hai / kyoMki vaktAkA kathana syAdvAdadRSTiko lie hue hotA hai| isake viparIta jaba koI ekAntavAdI vaktA gauNa dharmako apekSA na rakhakara mAtra mukhya dharmakA hI kathana karatA hai taba AkAMkSI (syAdvAdI)kA syAt yaha nipAta zabda nizcayase ekAntavAdIke kathanakA pratirodha karatA hai / tAtparya yaha hai ki gauNa dharmakI upekSA karake yA usakA nirAkaraNa karake kiyA gayA mukhya dharmakA kathana pramANa viruddha hai / saMskRta TIkAkArane 'AkAMkSiNaH syAditi vai nipAto' ityAdi vAkya kI vyAkhyA astitva aura nAstitva dharmako lekara kI hai / yadyapi isa zlokameM astitva aura nAstitva dharmakA koI prakaraNa nahIM hai, phira bhI unakI vyAkhyA yuktisaMgata aura syAdvAdasiddhAntako siddha karanevAlI hai| guNapradhAnArthamidaM hi vAkyaM jinasya te tvadviSatAmapathyam / tato'bhivandyaM jagadIzvarANAM mamApi sAdhostava pAdapadmam // 5 // (45) sAmAnyArtha-he suvidhi jina ! gauNa aura pradhAna arthako lie hue ApakA syAt padase yukta yaha vAkya Apase dveSa rakhanevAle ekAntavAdiyoMke lie apathya (aniSTa) hai / isalie he sAdho! Apake caraNa kamala jagat ke svAmI indra, cakravartI Adike dvArA vandanIya haiM aura mere dvArA bhI vandanIya haiN| 1. vAkyeSvanekAntadyotI gamyaM prati vizeSaNam / syAnnipAto'rthayogitvAttava kevalinAmapi // 103 // For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 __ zrI suvidhi jina stavana vizeSArtha--zrI suvidhi jinane karma zatruoMko jIta liyA hai isalie ve jina kahalAte haiM / aise jinakA 'syAdekaM padasya vAcyaM syAdanekam' ityAdi syAt zabdase yukta jo yaha vAkya hai vaha pradhAna aura gauNake abhiprAyako lie hue hai / padoMke samUha ko vAkya kahate haiN| jaba pada pradhAna aura gauNa bhAvako lie hue hotA hai to padoMkA samUha rUpa vAkya bhI gauNa aura pradhAnake abhiprAyako lie hue hI hotA hai / jo dharma vivakSita hotA hai vaha pradhAna ho jAtA hai aura avivakSita dharma gauNa kahalAtA hai| kintu donoM dharma vastumeM rahate avazya haiM / jaba ekatva dharma vivakSita hotA hai taba vaha pradhAna hotA hai aura anekatva dharma gauNa ho jAtA hai / aura jaba anekatva dharma vivakSita hotA hai taba vaha pradhAna hotA hai aura ekatva dharma gauNa ho jAtA hai / isa prakAra dharmomeM pradhAnatA aura gauNatA vivakSA aura avivakSAke kAraNa hotI hai| gauNa aura pradhAnake abhiprAyako lie hue ukta prakArakA vAkya saugata, sAMkhya Adi ekAntavAdiyoMke lie aniSTa hai| ekAntavAdI loga zrI suvidhi jinase dveSa rakhate haiM / kyoMki yadi ve syAt zabdase yukta vAkyako svIkAra kara leMge to unake ekAnta mata kI hAni ho jAyegI / yahI kAraNa hai ki gauNa aura pradhAnake Azayako lie hue syAt zabdase yukta vAkya unako aniSTa hai| he suvidhi jina ! Apa sAdhu haiM-samasta karmokA kSaya karane ke lie prayatnazIla haiM / ApakA upadeza samasta jIvoMkA kalyANa karanevAlA hai| isake viparIta ekAntavAdiyoM kA upadeza jIvoMko kumArgapara le jAnevAlA hai / Apake upadezakI isa vizeSatAse prabhAvita hokara hI jagatke svAmI indra, cakravartI Adi Apake caraNa kamaloM kI vandanA karate haiM aura maiM bhI zraddhApUrvaka Apake caraNakamaloMkI vandanA kara rahA huuN| ___ mudrita pratiyoM meM isa zlokake dvitIya caraNa meM 'tad dviSatAmapaNyam' aisA pATha hai / kintu isake sthAnameM 'tvadviSatAmapathyam' aisA pATha yuktisaMgata pratIta hotA hai| zrI ara jina stavanake pandrahaveM zlokameM 'tvadviSaH' zabdakA prayoga dekhie / usI prakAra yahA~ bhI 'tvadviSatAm' aisA pATha honA caahie| For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) zrI zItala jina stavana na zItalAzcandanacandrarazmayo na gAGgamambho na ca hArayaSTayaH / yathA muneste'naghavAkyarazmayaH zamAmbugarbhAH zizirA vipazcitAm // 1 // sAmAnyArtha-he zItala jina ! pratyakSajJAnI ApakI prazama jalase bharI huI nirdoSa vacana rUpa kiraNe vidvAnoMke lie jisa prakAra zItala haiM usa prakAra na to candana aura candramA kI kiraNeM zItala haiM, na gaMgAkA jala zItala hai aura na motiyoMkI mAlAyeM zItala hai / vizeSArtha-dazama tIrthaMkarakA nAma zItalanAtha hai / zItalanAtha bhagavAn saMsArake tApase saMtapta prANiyoMke lie zItalatA pradAna karate haiN| zrI zItala jina pratyakSajJAnI muni aura vItarAga haiN| sarvajJa honese unake vacana jIvAdi tattvoMke yathArtha svarUpako prakAzita karate haiM aura vItarAga honese unake vacanoMke dvArA rAga-dveSako dUra karanekA jJAna prApta hotA hai| isIlie kahA gayA hai ki zrI zItala jinakI vacanarUpa kiraNeM yathArtha vastu svarUpako prakAzita karaneke kAraNa nirdoSa haiM, pratyakSAdi pramANoMse abAdhita haiM aura nirmala haiN| ve vacana rUpa kiraNe prazama jalase paripUrNa haiN| rAga aura dveSake abhAvako zama yA prazama kahate haiM / rAga aura dveSake abhAvake kAraNa unakI vacanarUpa kiraNoMmeM prazama rUpa jala bharA haA hai| isI kAraNa zrI zItala jinakI vacanarUpa kiraNeM heya aura upAdeya tattvoMko jAnanevAle vidvAnoMke lie zItala haiN| kyoMki ve vacana rUpa kiraNeM saMsArake saMtApako dUra karake unheM zItalatA pradAna karatI haiN| tAtparya yaha hai ki zrI zotala jinake nirdoSa vacanoMko sunakara bhavya jIvoMko yaha jJAna ho jAtA hai ki inake dvArA pradarzita mArga para calakara saMsArake saMtApase chuTakArA mila sakatA hai aura cira zAnti prApta ho sakatI hai| bhagavAn zItalanAthake vacanoMko sunakara jaisI zItalatA prApta hotI hai vaisI zItalatA candanase, candramAkI kiraNoMse, gaMgAke jalase aura motiyoMkI mAlAoMse prApta nahIM ho sakatI hai| lokameM candana Adiko zItalatA pradAyaka batalAyA gayA hai, kintu inake dvArA jo zItalatA prApta hotI hai vaha zArIrika haiM tathA For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zItala jina stavana 85 kSaNika hai / isake viparIta zrI zItala jinake vacanoMse prApta honevAlI zItalatA AdhyAtmika hai aura sthAyI hai / isa zloka ke tRtIya caraNa meM 'anaghavAkyarazmayaH' isa eka padake sthAna meM 'anagha' aura 'vAkyarazmayaH' aise do pada bhI kiye gaye haiM / aisA karanepara anagha pada zrI zItala jinakA sambodhana ho jAtA hai / taba isa prakAra kaheMge -- he anagha (nirdoSa) zItala jina ! kintu 'anaghavAkyarazmayaH' isa eka padameM anagha zabda 'vAkyarazmayaH' kA vizeSaNa hai / 'anaghavAkyarazmayaH' kA artha hai -- nirdoSa vacana - rUpa kiraNeM / sukhAbhilASAnaladAhamUcchitaM mano nijaM jJAnamayAmRtAmbubhiH / vyadivyapastvaM viSadAhamohitaM yathA bhiSagmantraguNaiH svavigraham // 2 // sAmAnyArtha - he zItala jina ! jisa prakAra vaidya viSake dAhase mUcchita apane zarIrako mantrake guNoMse nirviSa evaM mUrcchArahita kara letA hai usI prakAra Apane sAMsArika sukhoMkI abhilASArUpa agnike dAhase mUcchita apane manako jJAnamaya amRta jalake dvArA mUrcchArahita ( zAnta) kiyA hai / vizeSArtha - kisI vaidya ne bhUlase viSa pAna kara liyA aura viSajanya saMtApase usakA zarIra mUcchita ho gayA / tadanantara kucha hoza Anepara vaha vaidya viSApahAramantrakA smaraNa aura uccAraNa karate hue maMtrake guNoM (amogha zaktiyoM) ke dvArA apane zarIrako viSa rahita aura mUrcchArahita kara letA hai / yaha to huI dRSTAnta kI bAta / isa prakaraNameM aba yahA~ saMsArI jIvoMkI sthiti para vicAra karanA hai / saMsArI prANiyoM ko sadA sukhako abhilASA banI rahatI hai / cakravartI, indra AdikA sukha mujhe prApta ho aisI tRSNA sadaiva vidyamAna rahatI hai / sukhAbhilASA saMtApakA kAraNa honese agnike samAna hai / sukhAbhilASArUpa agnise caturgatiyoMmeM bhramaNa karate hue isa jIvako dAha (saMtApa ) hotA hai aura usake dvArA mana mUcchita ( heyopAdeya ke vivekase rahita ) ho jAtA hai / zrI zItalanAtha jinakA mana ( AtmasvarUpa ) bhI jina bananeke pahale isI prakAra viSayAbhilASArUpa agnike dAhase mUcchita thA / aise mUcchita (mohita) AtmasvarUpako zrI zItala jinane jJAnamaya amRta jalake siMcanase moharahita aura zAnta kara liyA thA / yahA~ upalakSaNase jJAna zabdake dvArA darzana aura cAritra zabda kA bhI grahaNa karanA cAhie / tAtparya yaha hai ki samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra-tattvapradopikA cAritra ye tInoM amRtake samAna haiN| aura isa amRtakA pAna karanese zrI zotala jinane apanI AtmAko nirmoha, nirmala aura zAnta kara liyA thA tathA saMsArake duHkhoMse saMtapta prANiyoMko bhI isI amRtapAnakA upadeza diyA thA jisase ke saMsArake duHkhoMse mukta hokara zItalatA prApta kara skeN| svajIvite kAmasukhe ca tRSNayA divA zramArtA nizi zerate prajAH / tvamArya naktaMdivamapramattavA najAgarevAtmavizuddhavartmani // 3 // sAmAnyArtha-laukika jana apane jIvanameM tathA kAma sukhameM tRSNAke kAraNa dinameM zrama karanese duHkhI rahate haiM aura rAtrimeM so jAte haiN| parantu he Arya zItala jina ! Apa rAta-dina pramAdarahita hokara AtmAkI vizuddhike mArgameM jAgate hI rahe haiN| vizeSArtha-yahA~ saMsArI prANiyoMse zItalanAtha bhagavAnmeM jo vizeSatA hai usako batalAyA gayA hai| saMsArI prANiyoMkI abhilASA sadA yahI rahatI hai ki hamArA jIvana surakSita rahe, hama adhikase adhika jiyeM aura hamArI kabhI akAla mRtyu na ho / isa prakAra apane jIvanake viSayameM tRSNA banI rahatI hai| isI prakAra kAmasukhameM bhI tRSNAkA sadbhAva pAyA jAtA hai / strI AdikI abhilASAko kAma kahate haiM aura isase jo sukha hotA hai vaha kAmasukha hai / indriya viSayajanya sukhako bhI kAmasukha kahate haiN| saMsArI prANiyoMkI tRSNA kAmasukhameM sadA banI rahatI hai aura yaha tRSNA kabhI samApta nahIM hotI hai, kintu uttarottara bar3hatI hI jAtI hai / isa tRSNAkI pUtike lie saMsArI prANI dinameM sevA, kRSi Adi kAryoMke karanemeM zrama karate haiM aura usa zramase thakakara rAtrimeM so jAte haiM / tAtparya yaha hai ki unheM kabhI AtmAke viSayameM cintana karanekA tathA sanmArga para calanekA avasara hI nahIM milatA hai / ve to sadA tRSNAkI pUrtike cakkara meM hI par3e rahate haiN| ____ isake viparIta zrI zItala jina pramAda rahita hokara AtmAkI vizuddhike mArga meM rAta-dina jAgate hI rahe haiM / karmabandhake kAraNoMmeM pramAda bhI eka kAraNa hai / aura zrI zItala jinane pramAda para vijaya prApta kara lI hai / pramAdI jana kabhI bhI sanmArgapara nahIM cala sakatA hai / jisa mArgapara calakara AtmA sarva karmakalaMka rahita ho jAtA hai vaha AtmavizuddhikA mArga hai| arthAt samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa mokSamArga hI AtmavizuddhikA mArga hai| ataH zrI For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zItala jina stavana 87 zItala jina apramatta rahakara Atmavizuddhike mArgameM nirantara jAgrat hI rahe haiM / apatyavittottaralokatRSNayA tapasvinaH kecana karma kurvate / bhavAn punarjanmajarAjihAsayA trayoM pravRtti samadhIravAruNat // 4 // sAmAnyArtha-he zItala jina ! kitane hI tapasvI jana santAna, dhana tathA paralokakI tRSNAse agnihotra Adi karma karate haiN| kintu samabuddhi Apane punajanma aura jarAko dUra karanekI icchAse mana, vacana aura kAyakI pravRtti ko rokA hai| vizeSArtha-saMsArI janoMko isa lokameM putrAdi saMtAnako icchA, dhanavaibhava kI icchA aura paralokameM svargAdikI icchA sadA banI rahatI hai / yaha sAdhAraNa janoMkI bAta hai| kintu AzcaryakI bAta yaha hai ki mImAMsaka, zaiva Adi kitane hI tapasvI yA vratI bhI aise haiM jo tapazcaraNa karate hue bhI putrAdikI prAptike lie, dhanakI prAptike lie aura svargAdikI prAptike lie agnihotra yajJa Adi karma karate haiN| unake zAstroMmeM putrAdiko prAptike lie vibhinna prakAra ke anuSThAna batalAye gaye haiM aura ve putrAdikI tRSNAke vazIbhUta hokara agnihotra Adi yajJa karmoke karane meM saMlagna rahate haiN| aura isa prakAra apane tapazcaraNako tRSNAke kAraNa niSphala karate rahate haiM / yaha hai kucha tapasvI janoMko sthiti / he zItala jina ! ApakI buddhi (viveka), moha (mithyAtva) aura kSobha (rAgadveSa) se rahita honeke kAraNa sama hai / isalie Apa santAna, dhana tathA svargAdi paralokakI tRSNAse rahita haiM / Apane to sadA janma, jarA aura tRSNAko dUra karanekA prayatna kiyA hai| aura isake lie mana, vacana aura kAyakI pravRttiko rokA hai / arthAt yoga nirodha kiyA hai / mana, vacana aura kAyakI pravRttiko yoga kahate haiM / isa yogase karmoMkA Asrava tathA bandha hotA hai / yaha yoga hI punarjanma Adi saMsAra paribhramaNakA kAraNa hai / ataH Apane AtmavikAsakI sthitimeM pahu~cakara yogoMkA nirodha karake saMsAra paribhramaNase mukta honekA mArga prazasta kiyA hai / isake viparIta dUsare tapasviyoMne svargAdi prAptikI icchAke vazIbhUta hokara agnihotra Adi yajJa karma karate hue saMsAra paribhramaNake mArgakA hI anusaraNa kiyA hai / isa prakAra zrI zItala jina aura anya tapasviyoMkI pravRttiyoMmeM bar3A bhArI antara hai| For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 svayambhUstotra-tattvapradIpikA tvamuttamajyotirajaH kva nirvRtaH kva te pare buddhilavoddhavakSatAH / tataH svaniHzreyasabhAvanAparai budhapravejina zItaleDyase // 5 // (50) sAmAnyArtha--he zItala jina ! kahA~ to Apa kevalajJAnarUpa uttama jyotike dhAraka, punarjanmase rahita aura parama sukhI tathA kahA~ ve dUsare devatA athavA tapasvI jo lezamAtra jJAnake garvase nAzako prApta hue haiN| isIlie apane kalyANakI bhAvanAmeM tatpara gaNadharAdi zreSTha jJAniyoM ke dvArA ApakI stuti kI jAtI hai| vizeSArtha-yahA~ saMsArake anya devatAoMse zItalanAtha bhagavAnkI vizeSatA batalAyI gayI hai| he bhagavan ! ApameM aura unameM bar3A bhArI antara hai / Apa paramAtizayako prApta kevalajJAnarUpa uttama jyotike dhAraka hai| Apake jJAnaguNakA itanA atizaya hai ki usake dvArA alokAkAza sahita trilokavartI samasta padArthoMkA yugapat sAkSAt jJAna hotA hai / Apase anya jo hari, hara, hiraNyagarbha Adi devatA haiM unameM padArthoMkA lezamAtra jJAna pAyA jAtA hai / phira bhI ve usa lezamAtra jJAnase apaneko bar3A jJAnI samajhate haiN| yahI kAraNa hai ki alpa jJAnase utpanna ahaMkAra dvArA ve naSTa ho rahe haiM aura saMsArake klezoMkA anubhava kara rahe haiN| ___Apa ajanmA haiN| aba Age Apako janma dhAraNa nahIM karanA hai| ApakA yaha antima janma hai| isake bAda Apako anantakAla taka siddhazilAmeM virAjamAna rahanA hai / mukta jIva vahA~ se lauTakara phira kabhI saMsArameM nahIM AtA hai / dUsare deva sajanmA haiN| unheM mokSamArgakA jJAna na honeke kAraNa abhI ananta janmoMko dhAraNa karanA hai aura saMsArake duHkhoMko bhoganA hai| Apa sAMsArika sukhoMkI icchAse rahita honeke kAraNa parama sukhI haiM, ananta sukhase sampanna haiN| kintu dUsare deva sAMsArika viSayoMkI tRSNAke kAraNa sadA duHkhI rahate haiM / unheM apatya, dhana, strI, svarga Adiko prApta karanekI tRSNA banI rahatI hai aura isa tRSNAke kAraNa unheM kabhI zAntikI prApti nahIM hotI hai| he zItala jina ! ApameM aura anya devoMmeM kitanA mahAn antara hai / isIlie jo AtmakalyANake lie ratnatrayake abhyAsameM tatpara haiM aise gaNadharAdi zreSTha jJAniyoMke dvArA ApakI stuti kI jAtI hai / For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 11 ) zrI zreyAMsa jina stavana zreyAn jinaH zreyasi varmanImAH zreyaH prajAH zAsadajeyavAkyaH / bhavAMzcakAze bhuvanatraye'smi nneko yathA vItaghano vivasvAn // 1 // sAmAnyArtha-he zreyAMsanAtha bhagavan ! karma zatruoMko jItanevAle aura abAdhita vacanoMse yukta Apa ina prajAjanoMko mokSamArgameM hitakA upadeza dete hue ina tInoM lokoMmeM akele hI meghoMke AvaraNase rahita sUryake samAna prakAzamAna vizeSArtha-gyArahaveM tIrthaMkara zreyAMsanAtha bhagavAn karmazatruoMko jItaneke kAraNa athavA kaSAyoM aura indriyoMko jItaneke kAraNa jina haiM tathA unake vacana pratyakSAdi pramANoMse abAdhita haiN| koI bhI ekAntavAdI unake vacanoMmeM kisI prakArakI bAdhA upasthita nahIM kara sakatA hai / zrI zreyAMsa jinane saMsArameM paribhramaNa karanevAle ina prajAjanoMko hitakA upadeza dekara mokSamArgameM lagAyA hai / aisA karate hue zrI zreyAMsa jina akele hI tInoM lokoMmeM usI prakAra zobhAyamAna hue haiM jisa prakAra sUrya meghoMke AvaraNase rahita hokara akelA hI AkAzameM suzobhita hotA hai| ___yadi sUryake Upara meghoMkA AvaraNa A jAye to vaha meghoMke AvaraNase AcchAdita hokara prakAzita nahIM hotA hai| kintu megha paTaloMke naSTa ho jAnepara vahI sUrya apanI apratihata kiraNoMke dvArA andhakArakA vinAza karatA huA dRSTizaktise sampanna logoMko iSTa sthAnakI prApti karA detA hai / isI meM sUryakI zobhA hai / sUrya bAhya andhakArako naSTa karatA hai| kintu zrI zreyAMsa jina bhavya jIvoMke antaraMgameM vidyamAna ajJAnAndhakArako naSTa karate haiN| unhoMne AtmAke Upara par3e hue ghAtiyA karmoke AvaraNako naSTa kara diyA hai| isI kAraNa unake vacana ajeya aura abAdhita haiM / unhoMne apane kalyANakAraka vacanoMke dvArA bhavya jIvoMke ajJAnAndhakArako naSTa karate hue unheM mokSamArgameM lagAyA hai| yahI kAraNa hai ki ve akele hI tribhuvanameM suzobhita hue haiM / . saMskRta TIkAkArane isa zlokakI vyAkhyAmeM zreyaH zabdako do prakArase nirU For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 svayambhUstotra-tattvapradIpikA pita kiyA hai-(1) 'zreyaHprajAH zAsat', yahA~ zreyaH zabda prajA zabdake sAtha milakara eka pada banAtA hai| ataH zreyaHprajAH kA artha hai - bhavya jIva / (2) 'prajAH zreyaH zAsat', yahA~ zreyaH zabda prajA zabdase pRthak hai / zreyaH kA artha haihita athavA kalyANa / zreyaH zabdako prajAH zabdase pRthak rakhanA hI ThIka hai| 'prajAH zreyaH zAsat' kA artha hotA hai-zrI zreyAMsa jinane prajAjanoMko hitakA upadeza diyaa| vidhiviSaktapratiSedharUpaH pramANamatrAnyatarat pradhAnam / guNo'paro mukhyaniyAmahetu nayaH sa dRSTAntasamarthanaste // 2 // sAmAnyArtha-he zreyAMsa jina ! Apake matameM kathaMcit pratiSedharUpa vidhi pramANakA viSaya hai / vidhi aura pratiSedha donoMmeMse koI eka pradhAna aura dUsarA gauNa hotA hai / aura mukhyakA jo niyAmaka hotA hai vaha naya hai / vaha naya dRSTAMtase samarthita hotA hai athavA dRSTAntakA samarthaka hotA hai / vizeSArtha-jainadarzanameM pramANa aura nayake dvArA vastutattvakA adhigama hotA hai / yahA~ vidhi aura niSedhakA prakaraNa hai| ataH jo padArthake vidhi aura niSedha donoM rUpoMko grahaNa karatA hai vaha pramANa hai aura ukta donoM rUpoMmeMse eka rUpako grahaNa karanevAlA naya kahalAtA hai / padArthake vidhi aura niSedha ye do pramukha dharma haiM / svarUpAdicatuSTayakI apekSAse astitvakA nAma vidhi hai aura pararUpAdicatuSTayakI apekSAse nAstitvakA nAma niSedha hai| vidhi aura niSedhakA padArthake sAtha tAdAtmya sambandha hai tathA ina donoM dharmoMkA parasparameM bhI tAdAtmya sambandha hai / jo vidhi tAdAtmya sambandhase pratiSedhake sAtha sambaddha hai vaha pramANa hai / athavA jo pratiSedha tAdAtmya sambandhase vidhike sAtha sambaddha hai vaha pramANa hai| arthAt vidhi aura pratiSedha donoM milakara pramANa haiN| yahA~ pramANakA viSaya honeke kAraNa vidhi aura niSedhako upacArase pramANa kahA gayA hai / vidhi aura niSedha ina donoM dharmAse vaktAkI vivakSAke anusAra koI eka dharma pradhAna hotA hai aura dUsarA dharma gauNa ho jAtA hai / jaba astitva pradhAna hotA hai taba nAstitva gauNa ho jAtA hai aura jaba nAstitva pradhAna hotA hai taba astitva gauNa ho jAtA hai / do dharmoM meM jo mukhya aura gauNa kI vyavasthA hotI hai vaha vaktAke abhiprAyake anusAra hotI hai / vastuke svarUpake anusAra mukhya aura goNakI vyavasthA nahIM hotI hai / vastuke svarUpake anusAra kisI dharmako pradhAna athavA gauNa For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zreyAMsa jina stavana 91 mAnane para use sarvadA vaisA hI mAnanA pdd'egaa| pradhAnarUpa vidhi athavA niSedhakA jo niyAmaka hotA hai vaha naya kahalAtA hai / svarUpAdicatuSTayakI apekSAse hI vidhi hotI hai aura pararUpAdicatuSTayakI apekSAse hI niSedha hotA hai / isa prakArake niyamakI vyavasthA naya karatA hai / naya kabhI vidhiko mukhya banAtA hai aura kabhI niSedhako mukhya banAtA hai / vidhi aura niSedha ye donoM bhinna-bhinna samayoMmeM nayake viSaya hote haiM, eka sAtha nahIM / isa prakArake nayake viSayakA samarthana dRSTAntase karanA cAhie / isa zloka meM jo 'dRSTAntasamarthana:' zabda hai usakA saMskRta TIkAkArane do prakArase artha kiyA hai-- (1) dRSTAnte samarthanaM yasya saH dRSTAntasamarthanaH / isakA artha hai - ghaTAdi dRSTAntameM dUsaroMko samajhAneke lie astitva yA nAstitvake svarUpakA nirUpaNa karanA / (2) dRSTAntasya samarthanaM yenAsau dRSTAntasamarthanaH / isakA artha hai--nayake dvArA ghaTAdi dRSTAntake asAdhAraNa svarUpakA nirUpaNa karanA / isa dRSTise naya dRSTAntakA samarthaka hotA hai / zrI zreyAMsa jinake mata meM. pramANa aura nayakI ukta prakArase vyavasthA hotI 1 vivakSito mukhya itISyate'nyo guNo'vivakSo na nirAtmakaste / tathArimitrAnubhayAdizakti dvayAvadheH kAryakaraM hi vastu // 3 // sAmAnyArtha - he zra yAMsa jina ! Apake mata meM vivakSita dharma mukhya hotA hai: aura dUsarA avivakSita dharma gauNa kahalAtA hai / jo avivakSita hai vaha niHsvabhAva nahIM hotA hai / isa prakAra mukhya aura gauNakI vyavasthAse ari, mitra, anubhaya Adi zaktiyoMko dhAraNa karanevAlI vastu do avadhiyoM (maryAdAoM) se hI kArya ( arthakriyA ) karane meM pravRtta hotI hai / vizeSArtha - vaktAko icchAko vivakSA kahate haiM / vaktA jisa dharmakA pratipAdana karatA hai vaha vivakSita honese mukhya ho jAtA hai aura usakA pratipakSI dUsarA dharma avivakSita honese gauNa ho jAtA hai / astitva dharmakI vivakSAke samaya astitva mukhya dharma hai aura nAstitva gauNa dharma hai / isI prakAra nAstitva dharmakI vivakSAke samaya nAstitva mukhya dharma hai aura astitva gauNa dharma hai / yahA~ dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki do dharmoM meM mukhya aura gauNakI vyavasthA vaktA abhiprAyake anusAra hotI hai, vastuke svarUpake anusAra nahIM / vastumeM to donoM dharma samAna haiM / vaktA jaba do dharmokA pratipAdana karanA cAhatA hai usa samaya For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 svayambhU stotra-tattvapradIpikA donoM dharmoM pratipAdana eka sAtha nahIM ho sakatA hai, kintu unakA pratipAdana kramazaH hI hotA hai / aisI sthiti meM vivakSita dharmako mukhya aura avivakSita dharmako gauNa mAnanA Avazyaka hai / jo avivakSita dharma hai vaha abhAvarUpa nahIM hai / jaba vastu astitva dharma vivakSita hotA hai taba nAstitva dharma bhI vahA~ vidyamAna rahatA hai, kintu usa samaya vaha vaktA kI dRSTise ojhala rahatA hai / isa mukhya aura gauNakI vyavasthAke kAraNa eka hI padArtha ari, mitra, ubhaya, anubhaya Adi zaktiyoMse yukta dekhA jAtA hai / eka hI devadatta upakAra karaneke kAraNa kisIkA mitra hai aura apakAra karaneke kAraNa kisIkA zatru hai / kramazaH upakAra aura apakAra karaneke kAraNa vaha kisIkA mitra aura zatru donoM hai / aura kisIke prati udAsIna rahanese vaha anubhaya hai, vaha usakA na mitra hai aura zatru hai / isI prakAra pratyeka vastu kathaMcit astirUpa hai, kathaMcit nAstirUpa hai, kathaMcit ubhayarUpa hai aura kathaMcit anubhaya rUpa hai / yaha sava vyavasthA syAdvAda siddhAnta ke anusAra hotI hai / pratyeka vastu vidhi aura niSedha, sAmAnya aura vizeSa, dravya aura paryAya ityAdi prakAra se do maryAdAyeM pAyI jAtI haiM / inhIM do avadhiyoM (maryAdAoM) ke kAraNa ho ghaTAdi vastu arthakriyAkArI hotI hai / yadi koI vastu sarvathA astirUpa ho athavA sarvathA nAstirUpa ho, sarvathA sAmAnyarUpa ho athavA sarvathA vizeSa rUpa ho, sarvathA dravyarUpa ho athavA sarvathA paryAyarUpa ho to vaha vastu kucha bhI arthakriyA nahIM kara sakatI hai / kintu do avadhiyoMse sampanna vastu hI arthakriyAkArI hotI hai / pratyeka vastu kucha na kucha arthakriyA avazya karatI hai / jaise jaladhAraNa, AharaNa Adi ghaTa kI arthakriyA hai, usI prakAra pratyeka vastukI arthakriyA ( kArya ) avazya hotI / zrI zra eyAMsa jinake matameM ukta prakArakI vyavasthA pramANasaMgata honese nirvirodha hai / kintu ekAntavAdiyoMke mata meM aisI vyavasthA saMbhava nahIM hai / dRSTAntasiddhAvubhayorvivAde sAdhyaM prasiddhyenna tu tAdRgasti / yatsarvathaikAntaniyAmi dRSTaM tvadIyadRSTivibhavatyazeSe 11 8 11 sAmAnyArtha - vAdI aura prativAdI donoM ke vivAda meM dRSTAntakI siddhi honepara sAdhya prasiddha hotA hai / parantu vaisI dRSTAntabhUta koI vastu dRSTigocara nahIM ho rahI hai, jo sarvathA ekAntakI niyAmaka ho ske| kyoMki anekAntadRSTi sabameM apanA prabhAva DAle hue hai / For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zreyAMsa jina stavana vizeSArtha--jaba kisI vastuke viSayameM koI vivAda hotA hai usa samaya do pakSa hote haiM / eka pakSa vAdI kahalAtA hai aura dUsarA pakSa prativAdI hotA hai / parvatameM agni hai yA nahIM, yaha vivAdakA viSaya hai / vAdI kahatA hai ki vahA~ agni hai, kyoMki vahA~ dhUma hai| prativAdI parvata meM agnikA astitva svIkAra nahIM karatA hai / vaha vahA~ dhUmakA astitva avazya mAnatA hai / yahA~ agni sAdhya hai aura dhUma hetu hai / yahA~ prativAdIko samajhAneke lie vAdI bhojanazAlAkA dRSTAnta detA hai / vaha kahatA hai ki jahA~ dhUma hotA hai vahA~ agni avazya hotI hai| jaise bhojanazAlAmeM jaba dhUma rahatA hai taba agni bhI avazya rahatI hai / isa dRSTAMta dvArA prativAdIko parvatameM agnike honekI bAta samajhameM AjAtI hai / isa prakAra dRSTAntake mAdhyamase parvatameM agnirUpa sAdhyakI siddhi bhalIbhA~ti ho jAtI hai / sarvathaikAntakA astitva hai yA nahIM. yaha vivAda kA viSaya hai / yahA~ sAMkhya, naiyAyika Adi ekAntavAdI kahate haiM ki sarvathaikAntakA astitva hai| isake viparIta jainadArzanika kahate haiM ki sarvathaikAntakA astittva nahIM hai / isa vivAdameM yadi koI aisI vastu mila jAya jo dRSTAnta banakara sarvathaikAntake astitvako siddha kara de to sarvathaikAntarUpa sAdhyakI siddhi ho sakatI hai| kintu aisI koI vastu dRSTigocara nahIM hai jo sarvathaikAntakI niyAmaka ho| arthAt jo dRSTAnta banakara sarvathaikAntako siddhi kara sake / tAtparya yaha hai ki sarvathaikAntakI siddhike lie koI dRSTAnta hI nahIM mila rahA hai aura dRSTAntake binA sAdhyakI siddhi sambhava nahIM hai| he zreyAMsa jina ! ApakI anekAntadRSTi sAdhya, sAdhana aura dRSTAnta sabameM apanA prabhutva sthApita kiye hue hai / Apake matameM vastumAtra anekAntAtmakatvase vyApta hai / jahA~ vastutva hai vahA~ anekAntAtmakatva bhI avazya hai / ataH sAdhya, sAdhana aura dRSTAnta ina sabameM bhI anekAntAtmakatva vidyamAna hai / koI bhI vastu anekAntAtmakatvase zUnya nahIM hai / isalie anekAntadarzana hI zreyaskara hai| ekAntadRSTipratiSedhasiddhi AyeSubhirmoharipu nirasya / asi sma kaivalyavibhUtisamrATa tatastvamahannasi me stavAhaH // 5 // (55) sAmAnyArtha he arhan ! ekAntadRSTike pratiSedhakI siddhi nyAyarUpa bANoMse hotI hai| tathA Apa moharUpa (ajJAna rUpa) zatrukA nAza karake kevalajJAnarUpa vibhUtike samrAT hue haiN| isalie Apa merI stutike yogya haiN| . For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra-tattvapradIpikA vizeSArtha-saba padArtha satrUpa hI haiM, asatrUpa hI haiM, nityarUpa hI haiM, anityarUpa hI haiM, sAmAnyarUpa hI haiM, vizeSarUpa hI haiM, dravyarUpa hI haiM, paryAya rUpa hI haiM, ityAdi prakArakA mithyA abhiniveza ekAntadRSTi kahalAtI hai| isa ekAntadRSTikA pratiSedha (nirAkaraNa) nyAyarUpa bANoMke dvArA hI hotA hai| nyAya pramANa aura nayarUpa hotA hai| zrI zreyAMsa jinane pramANa aura nayarUpa bANoMke dvArA sarvathA ekAntavAdiyoMkA nirAkaraNa karake unapara vijaya prApta kI hai| yaha zrI zreyAMsa jinakI parArthasampatti hai| ____ zrI zreyAMsa jinane nyAyarUpa bANoMse kevala ekAntadRSTiyoMkA nirAkaraNa hI nahIM kiyA hai kintu zukladhyAnake dvArA moharUpa zatrukA nAza karake ve kevalajJAna rUpa vibhUti (sampatti) ke samrATa bhI hue haiM / yahA~ moharipukA artha ajJAnarUpa zatru karanA caahie| athavA mohakA artha mohanIya karma aura ripukA artha jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ye tIna karma karanA caahie| tAtparya yaha hai ki zrI zreyAMsa jinane cAra ghAtiyA karmokA nAza karake kevalajJAnako athavA anantacatuSTayako prApta kiyA hai| kaivalyavibhUtikA artha hai kevalajJAnarUpa sampatti athavA kevalajJAnake hone para samavasaraNAdirUpa sampatti / he bhagavan ! Apa ajJAnarUpa zatrukA nAza karake athavA cAra ghAtiyA karmoMkA nAza karake kevalajJAnarUpa sampattike sAtha hI samavasaraNAdirUpa sampattike bhI samrAT (cakravartI rAjA) hue haiN| yaha zrI zreyAMsa jinakI svArthasampatti hai / yataH Apa ekAntadRSTike pratiSedhaka aura anekAntadRSTike pratipAdaka haiM, sAtha hI svArthasampatti aura parArthasampattike dhAraka haiM isalie maiM ApakI stuti kara zrI jugalakizora jI mukhtArane apane sampAdana meM 'ekAntadaSTipratiSedhasiddhiH' aura 'nyAyeSubhiH' ina do padoMke sthAnameM 'ekAntadRSTipratiSedhasiddhinyAyeSubhiH' aisA eka hI pada rakkhA hai| unakA mata yuktisaMgata pratIta hotA hai / kyoMki isa eka padakA sIdhA sambandha 'moharipu nirasa' isa padake sAtha ho jAtA hai / tAtparya yaha hai ki mohazatruke vinAzake lie koI zastra cAhie aura vaha zastra hai nyAyarUpa bANa / ataH Apa (zreyAMsa jina) ekAntadRSTi ke pratiSedhakI siddhirUpa nyAyabANoMse moha zatrukA nAza karake kaivalyavibhUtike samrAT hue, aisA artha karanA ThIka pratIta hotA hai / kintu jaba hama aisA kahate haiM ki ekAntadRSTike pratiSadhakI siddhi nyAyarUpa bANoMse hotI hai, taba 'moharipu nirasya' yaha pada alaga par3a jAtA hai / aura yahA~ mohazatruke nAzake hetuko alagase batalAnA par3atA hai / arthAt zreyAMsa jina zukladhyAnake dvArA moha zatrukA nAza karake kaivalyavibhUtike * samrAT hue, aisA kahanA par3atA hai| For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) zrI vAsupUjya jina stavana zivAsupUjyo'bhyudayakriyAsu tvaM vAsupUjyastridazendra pUjyaH / mayApi pUjyo'lpadhiyA munIndra dIpAciSA ki tapano na pUjyaH // 1 // sAmAnyArtha - he munIndra ! vAsupUjya nAmako dhAraNa karanevAle Apa kalyANakAriNI svargAvataraNa Adi kalyANaka kriyAoM meM pUjya haiM tathA devendrake dvArA bhI pUjya haiM / isalie alpabuddhi mere dvArA bhI pUjya haiN| kyA sUrya dIpazikhAke dvArA pUjya nahIM hotA hai ? arthAt avazya pUjya hotA hai / vizeSArtha - bArahaveM tIrthaMkarakA nAma vAsupUjya hai / rAjA vasupUjyake putra honeke kAraNa inakA nAma vAsupUjya hai / gaNadharAdi muniyoMke svAmI honeke kAraNa ve munIndra haiM / garbhAdi kalyANakoM kI prazasta kriyAoMke avasarapara avadhijJAnI indra tathA viziSTajJAnI cakravartI Adike dvArA pUjya haiM / yahA~ stutikAra kahate haiM ki he bhagavan ! Apa bar3e-bar3e jJAniyoMke dvArA pUjya haiM aura maiM alpabuddhakA dhAraka hU~ / mujhameM itanI zakti kahA~ hai jo maiM ApakI pUjA (stuti) kara sakU~ / phira bhI bhaktivaza mandabuddhi maiM ApakI stuti karanemeM pravRtta ho rahA hU~ / isa viSaya meM mujhe dIpazikhAke dvArA sUryakI pUjAse preraNA milI hai / sUrya pracaNDa tejakA dhAraka hai, prakAza puMja hai| phira bhI bhaktajana dIpazikhAke dvArA sUrya kI pUjA karate haiM / kahA~ tejakA bhaNDAra sUrya aura kahA~ TimaTimAtI dIpazikhA / donoM meM kitanA antara hai / phira bhI bhaktivaza dIpazikhAke dvArA sUrya kI pUjA kI jAtI hai / he vAsupUjya jina ! Apa kevalajJAnI haiM aura maiM alpabuddhi hU~ / mujhameM aura ApameM mahAn antara hai / maiM apanI alpabuddhi ke dvArA ApakI kyA stuti kara sakatA hU~ / phira bhI ApakI tIvra bhaktivaza maiM ApakI stuti kara rahA hU~ / yahA~ dIpake dvArA sUryakI pUjAkA jo dRSTAnta diyA gayA hai use hindUdharmakI apekSAse hI samajhanA cAhie | kyoMki hindU loga dIpaka jalAkara sUrya kI AratI utArate haiM tathA pUjA karate / kintu jainadharma meM aisI koI mAnyatA nahIM hai / For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra-tattvapradIpikA na pUjayArthastvayi vItarAge na nindayA nAtha vivAntavaire / tathApi te puNyaguNasmRtinaH punAti cittaM duritAJjanebhyaH // 2 // sAmAnyArtha-he nAtha ! rAgase rahita ApameM pUjAke dvArA koI prayojana nahIM hai aura vairase rahita ApameM nindAke dvArA bhI koI prayojana nahIM hai / to bhI Apake puNya guNoMkA smaraNa hamAre cittako pAparUpa aMjana (mala) se pavitra karatA hai / arthAt pApa malako dUra kara detA hai / vizeSArtha-rAgI manuSya apanI stutise prasanna hotA hai aura dveSI manuSya apanI nindAse aprasanna hotA hai| kintu zrI vAsupUjya jina vItarAga aura vItadveSa haiM / vItarAga honeke kAraNa pUjAse unakA koI prayojana nahIM hai / koI bhakta bhagavAnakI kitanI ho pUjA kare, stuti kare aura prazaMsA kare to aisA karanese bhagavAn usa bhaktapara prasanna nahIM hote haiM aura na pUjakako pUjA karanekA koI iSTa phala dete haiN| isI prakAra vItadveSa honeke kAraNa zrI vAsupUjya jinakA nindAse koI prayojana nahIM hai| koI bhagavAnakI kitanI hI nindA kare, burAI kare aura apazabda kahe to aisA karanese bhagavAn usapara aprasanna nahIM hote haiM aura na nindakako nindA karanekA koI aniSTa phala dete haiM / vItarAga aura vItadveSa honeke kAraNa vAsupUjya bhagavAn pUjA aura nindA ina donoM sthitiyoMmeM samAna rahate haiM / pUjA karanevAle kA na iSTa karate haiM aura na nindA karanevAlekA aniSTa karate haiN| ____ yahA~ koI kaha sakatA hai ki jaba bhagavAn pUjAkA koI phala nahIM dete haiM taba unakI pUjA karanA vyartha hai / yaha kathana ThIka nahIM hai / hama bhagavAna kI pUjA isalie nahIM karate haiM ki pUjAse prasanna hokara bhagavAn hamako kucha phala deN| yathArtha bAta yaha hai ki bhagavAna kI pUjA yA stuti karate samaya hama bhagavAnke anantajJAnAdi pavitra guNoMkA smaraNa karate haiM aura yaha guNasmaraNa hamAre citta (AtmasvarUpa) ko pApamaloMse pavitra karatA hai / tAtparya yaha hai ki hama bhagavAnkI pUjA apane hI hitake lie karate haiN| bhagavAn pUjAkA phala nahIM dete haiM kintu hameM pUjAkA phala svataH mila jAtA hai / isI bAtako hama isa prakAra bhI kaha sakate haiM ki bhagavAnkI pUjA karanese puNyabandha hotA hai aura usa puNyabandhake dvArA hameM sukhAdi rUpa iSTa phalakI prApti hotI hai| isaprakAra pUjA karanese hameM do prakAra kA lAbha hotA hai / pahalA lAbha to yaha hai ki pUjA karanese cittakA pApa karmarUpha For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vAsupUjya jina stavana 97 mala dUra ho jAtA hai aura citta pavitra ho jAtA hai| dUsarA lAbha yaha hai ki pUjA karate samaya zubha pariNAmoM dvArA puNyabandha hotA hai aura puNyabandha dvArA sukhAdi iSTa phalakI prApti hotI hai / ataH bhagavAnkI pUjA karanA vyartha nahIM hai| upalabdha pratiyoMmeM isa zlokake caturtha caraNameM 'punAtu' aisA pATha hai / kintu yahA~ jo prakaraNa hai usake anusAra 'punAti' zabdakA prayoga upayukta pratIta hotA hai / zrI ara jina stavanake dvitIya zlokameM bhI isI prakaraNameM punAti zabdakA prayoga kiyA gayA hai| prakaraNa yaha hai ki jaba bhagavAn pUjA karanese prasanna nahIM hote haiM to hama unakI pUjA kyoM karate haiM ? isakA sIdhA uttara yaha hai ki unakI pUjA karanese hamArA citta pavitra hotA hai, isalie hama unakI pUjA karate haiN| tAtparya yaha hai ki bhagavAnke puNya guNoMkA smaraNa hamAre cittako pApa-maloMse pavitra karatA hai / punAtikA artha hai-pavitra karatA hai aura punAtu kA artha haipavitra kare / zrI mukhtAra sA0ne punAti zabdakA hI prayoga kiyA hai / pUjya jinaM tvArcayato janasya sAvadyalezo bhupunnyraashau| doSAya nAlaM kaNikA viSasya na dUSikA zItazivAmburAzau // 3 // sAmAnyArtha-he jina ! indra Adike dvArA pUjya aura karma zatruoMko jItanevAle ApakI pUjA karanevAleko jo lezamAtra pApa hotA hai vaha bahuta bhArI puNyarAzimeM doSake lie samartha nahIM hai| jaise ki viSakI eka kaNikA zItala tathA kalyANakArI jalase bhare hue samudrako dUSita nahIM kara sakatI hai / vizeSArtha-pUjA do prakArakI hotI hai-dravya pUjA aura bhAva puujaa| jala, candana Adi aSTa dravyoMse jo pUjA kI jAtI hai vaha dravya pUjA hai tathA pavitra bhAvoMse bhagavAnke puNya guNoMkA smaraNa karanA, stuti karanA, vandanA karanA ityAdi bhAva pUjA hai| gRhastha mukhya rUpase dravya pUjA karate haiN| ve bhAva pUjA bhI kara sakate haiN| dravya pUjA karanekA eka lAbha yaha hai ki aSTa dravyoMke avalambanase pUjakakA mana pUjAmeM lagA rahatA hai / muni yA sAdhu parigraha rahita honeke kAraNa bhAva pUjA hI karate haiM / dravya pUjAke lie jalAdi sAmagrI ekatrita karate samaya pUjakake dvArA thor3I dravyahiMsA honA saMbhava hai| yahI sAvadyaleza (lezamAtra pApa) hai / bhAvapUjA karate samaya munike bhI sarAgapariNatirUpa sAvadyaleza hotA hai / muni avasthAmeM sarAga pariNAma honA bhI alpa pApa yA hiMsA hai| kintu For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 svayambhU stotra-tattvapradopikA pUjA karane se vizAla puNya utpanna hotA hai / usa puNyarAzike samakSa alpatama pApa yA hiMsA kisI doSako utpanna karane meM samartha nahIM hai / tAtparya yaha hai ki vaha sAvadyaleza pracura puNyako dUSita karane meM athavA use pAparUpa pariNata karanemeM samartha nahIM hotA hai / jaise ki viSakA eka kaNa samudrakI vizAla jalarAziko dUSita nahIM kara sakatA hai / yadi koI vyakti samudra ke athAha jala meM viSakA eka kaNa DAla de to usa viSa kaNase samudrakA vizAla jala viSailA ( prANaghAtaka) nahIM ho jAtA hai / isI prakAra bhagavAn kI pUjA karane se utpanna vizAla puNyarAzi meM sAvadyaleza kucha bhI doSa yA pApa utpanna nahIM karatA hai / yad vastu bAhya N guNadoSasUtenimittamabhyantaramUlahetoH / adhyAtmavRttasya tadaGgabhUta mabhyantaraM kevalamapyalaM te // 4 // sAmAnyArtha -- jo bAhya vastu guNa aura doSakI utpattikA kAraNa hotI hai vaha AtmAmeM honevAle upAdAnarUpa mUla hetukA aMgabhUta (sahakArI kAraNa ) hai / he bhagavan ! Apake matameM kevala abhyantara kAraNa ( upAdAna karaNa) bhI guNa aura doSakI utpatti meM samartha hai / vizeSArtha - yahA~ isa bAtapara vicAra kiyA gayA hai ki guNa aura doSakI utpatti kaise hotI hai / sarvaprathama yaha dekhanA hai ki guNa aura doSakA artha kyA hai / saMskRta TIkAkArane guNa kA artha puNya kiyA hai aura doSakA artha pApa kiyA hai, jo prakaraNa ke anusAra ThIka pratIta hotA hai / tRtIya zloka meM puNya aura doSa zabda Aye haiM / yahA~ puNyake sthAna meM guNa zabdakA prayoga kiyA gayA hai / guNa zabdase AtmAkA samyagdarzanAdirUpa svabhAvapariNamana aura doSa zabdase AtmAkA mithyAdarzanAdirUpa vibhAvapariNamana bhI liyA jA sakatA hai / sAmAnyarUpase kAraNake do bheda hote haiM-- upAdAnakAraNa aura nimittakAraNa | nimitta kAraNako sahakArI kAraNa bhI kahate haiM / adhyAtmake prakaraNa meM upAdAna kAraNako antaraMga kAraNa aura nimitta kAraNako bahiraMga kAraNa bhI kahA jAtA hai / upAdAna kAraNa mUlahetu ( pradhAna kAraNa ) kahalAtA hai aura nimitta kAraNa usakA aMgabhUta ( gauNa kAraNa ) hotA hai / ataH kisI bhI kAryakI utpatti meM upAdAna kAraNa mUla kAraNa hotA hai aura nimitta kAraNa usakA aMgabhUta ( sahakArI kAraNa ) hotA hai / For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vAsupUjya jina stavana aba isa bAtapara vicAra karanA hai ki puNya aura pApakI utpatti kaise hotI hai / ise samajhaneke lie adhyAtmavRtta zabdakA artha samajhanA Avazyaka hai / isa zlokameM 'adhyAtmavRttasya' zabda AyA hai| kucha loga adhyAtmavRtta zabdakA artha AtmalIna puruSa karate haiM, jo ThIka nahIM hai| kyoMki yahA~ AtmalIna puruSakI koI bAta nahIM hai| yahA~ to sAmAnya puruSakI bAta hai| yaha bAta pazu-pakSiyoMpara bhI lAgU ho sakatI hai| kyoMki ve bhI puNya aura pApakA bandha karate haiM / yahA~ puNya aura pApakI utpattikA prakaraNa hai / adhyAtmavRtta puruSa pApakI utpatti kyoM karegA / ataH 'adhyAtmavRttasya' zabda 'amyantaramUlahetoH' kA vizeSaNa hai / saMskRtaTIkAkArane adhyAtmavRttakA artha kiyA hai--AtmAmeM honevAle zubha aura azubha pariNAma / zubha aura azubha pariNAma kramazaH puNya aura pApakI utpattimeM antaraMga mUlahetu arthAt upAdAna kAraNa hote haiM / zubha pariNAmoMse puNyakI utpatti hotI hai aura azubha pariNAmoMse pApakI utpatti hotI hai / tattvArthasUtrameM batalAyA gayA hai ki zubha yogase puNya karmoMkA Asrava hotA hai aura azubha yogase pApa karmoMkA Asrava hotA hai| __ aba prazna yaha hai ki puNya aura pApakI utpattimeM bAhya vastu bhI kAraNa hotI hai yA nhiiN| isakA uttara yaha hai ki puNya aura pApakI utpatti meM bAhya vastu bho kAraNa hotI hai, kintu vaha mUla kAraNakA aMgabhUta (sahakArI kAraNa) hotI hai / AtmAmeM honevAle zubha pariNAma puNyake upAdAna kAraNa tathA azubha pariNAma pApake upAdAna kAraNa hote haiN| tAtparya yaha hai ki puNya aura pApakI utpatti meM jo bAhya vastu kAraNa hotI hai vaha antaraMga zubhAzubha pariNAmarUpa upAdAna kAraNako sahakArI kAraNa hotI hai / isa prakAra pratyeka kAryako utpattimeM donoM kAraNoM (upAdAna aura nimitta) kA honA Avazyaka hai| kevala eka kAraNase kAryakI utpatti nahIM hotI hai| phira prazna ho sakatA hai ki jaba aisI bAta hai taba 'abhyantaraM kevalamapyalaM te' aisA kyoM kahA hai| kyA aisA kahane meM koI virodha nahIM hai ? isakA samAdhAna isa prakAra hai he bhagavan ! Apake matameM kevala abhyantara (upAdAna) kAraNa bhI kArya karane meM samartha hai / AcArya samantabhadrane aisA jo kahA hai vaha sAmAnya kathana na hokara vizeSa kathana hai / ise samajhaneke lie Agamake AlokameM nayoMkI dRSTise vicAra karanA Avazyaka hai| jainAgamake anusAra viziSTa paryAyazaktise yukta dravyazakti arthAt upAdAna kAraNa hI kAryakA utpAdaka yA kartA hotA hai / upAdAna kAraNa dvArA utpanna honevAle kAryake samaya nimitta kAraNa bhI upasthita 1. zubhaH puNyasyAzabhaH pApasya |-tttvaarthsuutr 6/3 For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 svayambhUstotra-tattvapradIpikA rahatA hai, kintu usameM upAdAnakI kriyA karanekI zakti nahIM hotI hai / jaba-jaba upAdAnake dvArA kArya hotA hai taba-taba tadanukUla nimitta bhI svayaM mila jAte haiM, aisA donoMmeM sahaja sambandha hai / yathArthameM nimittoMke anusAra kArya nahIM hotA hai, vaha to upAdAnakI yogyatAke anusAra hI hotA hai| jo loga aisA kahate haiM ki jaba jaise nimitta milate haiM taba vaisA kArya hotA hai, to yahA~ unakA kathana pAramArthika na hokara asadbhUta vyavahAranayakI apekSAse samajhanA cAhie / nimittake binA kArya nahIM hotA hai, aisA kahanA to ThIka hai, kintu itane mAtrase nimittameM kartRtva nahIM A jAtA hai| ataH paramArthase nimitta kAryakA kartA nahIM hai / isa prakaraNameM AcArya amRtacandrakA puruSArthasiddhayupAyameM nimnalikhita kathana dhyAna dene yogya hai-- jIvakRtaM pariNAma nimittamAtraM prapadya punaranye / svayameva pariNamante'tra pudgalAH karmabhAvena / / 12 / / arthAt kArmaNa vargaNArUpa pudgala skandha jIvakRta rAgAdi pariNAmoMkA nimittamAtra prAptakara svayaM hI jJAnAvaraNAdi karmarUpase pariNata ho jAte haiM / yahA~ 'svayameva pariNamante' pada dvArA yaha spaSTa ho jAtA hai ki pratyeka padArtha apane upAdAnakI yogyatAke anusAra svayaM hI kAryarUpa pariNamana karatA hai / usa pariNamanameM anya padArtha to kevala nimitta hotA hai| usameM upAdAnagata pariNamana karAnekI zakti nahIM hai / isakA tAtparya yaha hai ki nimitta kAraNa upAdAnake dvArA honevAle kArya meM kucha bhI sahAyatA nahIM karatA hai| phira bhI nimittakI upasthiti anivAryarUpase rahatI hai| bAhya vastu to kAryakI utpattimeM nimittamAtra hai, kintu kArya to upAdAnarUpa dravyameM paryAyagata yogyatAke dvArA hI hotA hai| ataH do dravyoMmeM jo nimitta-naimittaka sambandha batalAyA gayA hai use asadbhata vyavahAranayakI apekSAse hI samajhanA cAhie / ukta kathana kA niSkarSa yaha hai ki nizcayanayase upAdAna kAraNa hI kAryakA kartA hotA hai| isalie 'abhyantaraM kevalamapyalaM te' aisA kathana jainasiddhAntake anukUla hai / cAhe guNakI utpatti ho yA doSakI utpatti ho, pratyeka kAryakI utpattimeM mUlakAraNa upAdAna hI kAryakArI hotA hai aura nizcayanayase usImeM katatvakA vidhAna kiyA jAtA hai| vyavahAranayase nimittakA astitva mAnanA Avazyaka hai, kintu nimitta kAraNameM trikAlameM bhI katatva saMbhava nahIM hai / isI bhAvako pRSTha 98 para caturtha zlokake caturtha caraNa dvArA pradarzita kiyA gayA hai isa sandarbha meM AcArya pUjyapAda racita iSTopadezakA nimnalikhita kathana bhI dRSTavya hai For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vAsupUjya jina stavana nAjJo vijJatvamAyAti vijJo nAjJatvamRcchati / nimittamAtramanyattu gaterdharmAstikAyavat // 35 // arthAt upadezAdi nimittoMke dvArA ajJa janako vijJa nahIM banAyA jA sakatA hai aura na vijJako ajJa banA sakate haiM / kyoMki isa kArya meM para padArtha to nimitta mAtra hote haiM / jisa prakAra ki svayaM gamanazIla jIva aura pudgaloMkI gamanakriyA meM dharmAstikAya kevala nimitta hotA hai| isakA bhAva yahI hai ki sarvatra upAdAnakI hI pradhAnatA hai / saMskRta TIkAkArane caturthaM zlokake prArambha meM 'munInAM puSpAdiparigrahAsaMbhavAt kathaM bhagavati pUjA syAt / ' aisA jo utthAnikA vAkya diyA hai vaha vicAraNIya hai / kyoMki caturtha zloka meM pUjAkI koI bAta dRSTigocara nahIM ho rahI hai / phira bhI yahA~ pUjAkI dRSTi se bhI vicAra kiyA jA sakatA hai / yadi yahA~ isa bAta - para vicAra kiyA jAya ki jala, candanAdi bAhya sAmagrIke binA pUjA ho sakatI hai yA nahIM | to isakA sIdhA aura sarala uttara hai ki bAhya sAmagrI ke binA bhI kevala zubha pariNAmoMse bhagavAn kI bhAvapUjA ho sakatI hai aura isa pUjAse jo puNya utpanna hotA hai usakA nimitta kAraNa bhI koI na koI avazya rahatA hai / jaba koI sAdhu jinabimbake samakSa sthita hokara bhagavAnkI stuti yA bhAvapUjA karatA hai usa samaya puNyakI utpatti meM jinabimba nimitta kAraNa hai / jinabimbake abhAva meM bhI bhAvapUjA kI jA sakatI hai / usa samaya pUjakakI mana, vacana aura kAkI pravRtti puNyakI utpatti meM nimitta kAraNa hotI hai / tAtparya yaha hai ki bhAvapUjA karane se jo puNyarUpa kArya utpanna hotA hai usameM upAdAnake sAtha nimitta kAraNakI upasthiti bhI avazya rahatI hai / bAhyeta ropAdhisamagrateyaM kAryeSu te dravyagataH svabhAvaH / naivAnyathA mokSavidhizca puMsAM 101 tenAbhivandyastvamRSirbudhAnAm // 5 // (60) sAmAnyArtha - he bhagavan ! kAryoM meM bahiraMga aura antaraMga kAraNoMkI yaha jo pUrNatA hai vaha Apake matameM jIvAdi dravyagata svabhAva hai / isa dravyagata svabhAvabinA puruSoM mokSako vidhi bhI nahIM banatI hai / isa kAraNa parama RddhiyoMse sampanna Apa gaNadharAdi budhajanoMke dvArA vandanIya haiM / vizeSArtha - ghaTAdi pratyeka kAryakI utpatti bahiraMga ( nimitta) aura antaraMga ( upAdAna ) kAraNoMkI pUrNatA honepara hI hotI hai / ghaTa nirmANa yogya For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra-tattvapradopikA miTTIkI anantara pUrvakSaNavartI paryAya ghaTakA upAdAna kAraNa hai aura kumbhakAra, daNDa, cakrAdi usake nimitta kAraNa haiN| jaba ina donoM kAraNoMkI pUrNatA hogI tabhI ghaTakI utpatti hogii| donoM kAraNoMkI apUrNatAko sthitimeM ghaTAdi kAryakI utpatti kabhI nahIM ho sakatI hai / upAdAna tathA nimitta ina donoM kAraNoMkI apanI-apanI samagratA honepara hI kArya hotA hai / donoMkI samagratAke binA kAryako utpatti sambhava nahIM hai / upAdAna aura nimitta ina donoMkI apanI-apanI samagratAkA kAla eka hI hotA hai| ise hI donoMkI kAla pratyAsatti kahate haiM / isa prakAra una donoMkI samagratAke samAna kAlameM kArya hotA hai| yahI ghaTAdi athavA jovAdi dravyakA svabhAva (arthakriyAkAritva) hai / jala dhAraNa, AharaNa Adi ghaTa dravyakA arthakriyAkAritva hai| ghaTAdi dravyakA yaha svabhAva athavA arthakriyAkAritva ukta vidhise hI prakaTa hotA hai, anya vidhise nhiiN| kyoMki anya vidhise kAryakI utpatti sambhava hI nahIM hai / ukta vidhi ghaTAdi kAryoMkI utpattimeM hI caritArtha nahIM hotI hai, kintu mokSarUpa kAryakI utpattimeM bhI caritArtha hotI hai / mokSarUpa kAryakI utpatti upAdAna aura nimitta donoM kAraNoMkI pUrNatA honepara hI hotI hai / samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrakI pUrNatAse yukta bhavya jIvakI AtmA mokSakA upAdAna kAraNa hai tathA jJAnAvaraNAdi aSTa karmoMkA abhAva nimitta kAraNa hai| ina donoM kAraNoMkI pUrNatAke honepara hI jIva dravyameM mokSa paryAyarUpa kAryako utpatti hotI hai, anyathA nahIM / yadyapi karmoke abhAvarUpa nimittake binA jIvameM mokSa paryAyarUpa kArya nahIM hotA hai, phira bhI karmoMkA abhAva jIvakI mokSa pariNatirUpa kAryakA kartRkAraka yA karaNakAraka na hokara kevala nimittamAtrakA sUcaka hai| yathArthameM jIvakI svabhAva pariNati hI usakI mokSarUpa pariNatikA upAdAna kAraNa hai / yahI jainadarzana sammata kAryakAraNakI vyavasthA hai / he vAsupUjya jina ! yataH Apane kAryoMmeM dravyagata svabhAva (kAryakAraNabhAva) kI yuktisaMgata vyavasthA batalAyI hai tathA Apa aneka RddhiyoMke dhAraka RSi haiM, isalie gaNadharAdi mahAn vidvajjana mana-vacana-kAyase ApakI vandanA karate haiM / For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (13 ) zrI vimala jina stavana ya eva nityakSaNikAdayo nayA mitho'napekSAH svaparapraNAzinaH / ta eva tattvaM vimalasya te muneH parasparekSA svaparopakAriNaH // 1 // sAmAnyArtha-he vimala jina ! jo nitya, kSaNika Adi naya parasparameM nirapekSa hokara sva aura parakA nAza karanevAle haiM, ve hI naya paraspara sApekSa hokara sva aura parakA upakAra karane vAle haiM tathA ve hI naya pratyakSajJAnI Apake matameM tattva (samyaknaya) haiN| vizeSArtha-jJAtA athavA vaktAke abhiprAyako naya kahate haiM / yahA~ nitya, kSaNika Adiko jo naya kahA gayA hai vaha upacArase kahA gayA hai / arthAt nitya padArtha athavA kSaNika padArtha nayakA viSaya hotA hai| aura nayakA viSaya honese use upacArase naya kaha sakate haiM / yahA~ viSayameM viSayI (jJAna) kA upacAra karake nitya, kSaNika Adiko naya kahA gayA hai| kyoMki naya jJAnarUpa hotA hai aura nitya, kSaNika Adi padArtha ajJAnarUpa haiN| jainadarzanake anusAra parasparameM nirapekSa naya mithyA hote haiM aura paraspara sApekSa naya samyak hote haiN| sAMkhya kahatA hai ki padArtha sarvathA nitya hai| bauddha kahatA hai ki padArtha sarvathA kSaNika hai / yahA~ nitya padArthako viSaya karanevAle jJAnako nityanaya kaha sakate haiM aura kSaNika padArthako viSaya karanevAlA jJAna kSaNikanaya hai / yahA~ vicAraNIya yaha hai ki kyA padArtha sarvathA nitya hai athavA sarvathA kSaNika hai / yathArtha meM padArtha na to sarvathA nitya / hai aura na sarvathA kSaNika hai, kintu kathaMcit nitya hai aura kathaMcit kSaNika hai / dravyArthika nayakI dRSTise jIvAdi vastutva nitya hai aura paryAyAthika nayakI dRSTise kSaNika hai| nityatva aura kSaNikatva ina do dharmoke paraspara sApekSa honepara hI unakA astitva sambhava hai / anyathA ekake abhAvameM dUsarekA astitva svataH samApta ho jAtA hai| ataH parasparameM nirapekSa naya svaparapraNAzI haiN| 1. nayo jJAturabhiprAyaH / -laghIyastraya kArikA 52 For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 svayambhUstotra-tattvapradopikA yahA~ svaparapraNAzI zabdakA artha do prakArase kiyA jA sakatA hai(1) kSaNika nirapekSa nitya naya apanA nAza to karatA hI hai, sAtha hI kSaNika nayakA bhI nAza karatA hai / (2) nitya nayakA Agraha rakhanevAle vyaktikI AtmA sva hai aura vaha jina dUsare janoMko nitya nayakI grAhyatAkA bodha karAtA hai ve para haiM / yahA~ nitya nayakA AgrahI vyakti svakA nAza to karatA hI hai, sAtha hI vaha para (anya janoM) kA nAza bhI karatA hai| arthAt sva aura para donoM vastutattvake viSayameM ajJAnI honeke kAraNa sva-para kalyANa nahIM kara sakate haiN| ve to saMsAra sAgarameM cakkara lagAte rahate haiN| jo bAta nitya nayake viSayameM kahI gaI hai vahI bAta kSaNika nayake viSayameM bhI samajha lenI caahie| he vimala jina ! Apa karma kalaMkase rahita honeke kAraNa vimala haiM aura pratyakSajJAnI muni haiN| Apake matameM nitya, kSaNika Adi naya parasparameM sApekSa haiM / isalie ve tattva (vAstavika) haiM aura sva tathA parake upakArI haiM / yahA~ svaparopakArI zabdakA artha bhI do prakArase kiyA jA sakatA hai(1) kSaNika sApekSa nitya naya apanA bhalA to karatA hI hai, sAtha hI vaha kSaNika nayakA bhI bhalA karatA hai| isI prakAra nitya sApekSa kSaNika naya apanA bhalA to karatA hI hai, sAtha hI vaha nitya nayakA bhI bhalA karatA hai / (2) paraspara sApekSa nitya, kSaNika Adi nayoMkA jJAtA sva hai aura vaha jina dUsare janoMko sApekSa nayoMkA jJAna karAtA hai ve para haiN| ataH sApekSa naya sva aura para donoMkA kalyANa karate haiM / arthAt vastu tattvake viSayameM yathArtha jJAna ho jAneke kAraNa ve donoM hI kalyANake mArga para calate hue sva-para kalyANa karate haiN| isa prakAra sApekSa naya svaparopakArI hote haiM / yathaikazaH kArakamarthasiddhaye samIkSya zeSaM svasahAyakArakam / tathaiva sAmAnyavizeSamAtRkA nayAstaveSTA guNamukhyakalpataH // 2 // sAmAnyArtha-he vimala jina ! jisa prakAra eka-eka kAraka apanI sahAyatA karanevAle anya kArakakI apekSA karake hI arthakI siddhike lie samartha hotA hai, usI prakAra sAmAnya aura vizeSako viSaya karanevAle jo naya haiM ve Apake matameM mukhya aura gauNakI kalpanAse iSTa haiM / vizeSArtha-isa zlokameM prayukta kAraka zabdakA artha do prakArase ho sakatA hai-(1) kAraka vaha hai jo kAryako karatA hai athavA (2) jisake dvArA kArya For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vimala jina stavana 105 utpanna hotA hai| prathama arthameM kartA, karma, karaNa Adi kAraka kahalAte haiM / dvitIya arthameM upAdAna aura nimitta kAraNa kAraka hote haiM / ghaTAdi kAryoMkI utpatti kartA, karma, karaNa Adi kArakoMke parasparameM sahayogase hotI hai / ghaTakI utpattimeM kuMbhakAra kartA kAraka hai, ghaTa karma kAraka hai aura daNDa karaNa kAraka hai| anya kArakoMkI sahAyatAke binA akelA kuMbhakAra ghaTako nahIM banA sakatA hai / ghaTako banAneke lie use anya kArakoMkI sahAyatA lenI hI par3atI hai / tabhI ghaTarUpa kAryakI siddhi hotI hai, anyathA nhiiN| isI prakAra ghaTAdi kAryakI utpatti upAdAna kAraNa aura nimitta kAraNake pArasparika sahayogase hotI hai| anya kAraNake sahayogake binA akelA upAdAna kAraNa yA akelA nimitta kAraNa kAryako utpatti nahIM kara sakatA hai| ghaTakI utpattimeM mRdravya upAdAna kAraNa hai aura kuMbhakAra, daNDa, cakra Adi nimitta kAraNa haiM / yaha pahale hI batalAyA jA cukA hai ki donoM kAraNoMkI pUrNatA yA anukUlatA honepara ho kAryakI utpatti hotI hai, anyathA nahIM / jo bAta kArakake viSayameM kahI gaI hai vahI bAta sAmAnya aura vizeSako viSaya karanevAle dravyAthika aura paryAyAthika nayoMke viSayameM bhI caritArtha hotI hai / koI bhI vastu dravya-paryAyarUpa athavA sAmAnya-vizeSarUpa hotI hai / dravyArthika naya dravya athavA sAmAnyako viSaya karatA hai aura paryAyArthika naya paryAya athavA vizeSako viSaya karatA hai| vaktAkA abhiprAya jaba sAmAnyake pratipAdana karanekA hotA hai taba vastukA sAmAnya dharma mukhya ho jAtA hai aura vizeSa dharma gauNa ho jAtA hai / usa samaya vastumeM vizeSakA bhI astitva hai kintu vaktAko dRSTise ojhala honeke kAraNa vaha gauNa kahalAtA hai / isI prakAra jaba vaktAkA abhiprAya vizeSake pratipAdana karanekA hotA hai taba vastukA vizeSa dharma mukhya ho jAtA hai aura sAmAnya dharma gauNa ho jAtA hai / usa samaya vastumeM sAmAnyakA bhI astitva hai kintu vaktAkI dRSTise ojhala honeke kAraNa vaha gauNa kahalAtA hai / dravyAthika aura paryAyAthika ye donoM naya jaba parasparameM sApekSa rahate haiM tabhI samyak naya kahalAte haiN| yadi dravyArthika naya paryAyAthika nayakI apekSA na karake svatantrarUpase dravyako viSaya karatA hai athavA paryAyakA nirAkaraNa karatA hai to vaha mithyA naya hai / isI prakAra yadi paryAyAthika naya dravyAthika nayakI apekSA na karake svatantrarUpase paryAyako viSaya karatA hai athavA dravyakA nirAkaraNa karatA hai to vaha mithyA naya hai| ataH nayoMkA paraspara sApekSa honA Avazyaka hai| zrI vimala jinake matameM nayoMke viSaya (sAmAnya aura vizeSa athavA dravya aura paryAya) meM mukhya aura gauNakI vyavasthA dvArA nayoMmeM sApekSatA siddha kI gaI hai| For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 svayambhUstotra-tattvapradIpikA yahA~ yaha vicAraNIya hai ki jisa prakAra sAmAnya, vizeSa Adi dharmoMmeM mukhya aura gauNa kI vyavasthA hotI hai, kyA usI prakAra nayoMmeM bhI mukhya aura gauNakI vyavasthA hotI hai / isa viSayameM yaha kahA jA sakatA hai ki vaktA jisa nayakI apekSAse kathana karatA hai usa nayako mukhya athavA vivakSita naya aura anya nayoMko gauNa athavA avivakSita naya samajhanA cAhie / ___ saMskRta TIkAkArane 'sAmAnya vizeSamAtRkA nayAH' isa vAkyakA artha do prakArase kiyA hai--(1) sAmAnya aura vizeSa haiM mAtA jinakI arthAt naya sAmAnya aura vizeSase utpanna hote haiN| (2) naya sAmAnya aura vizeSako jAnane vAle hote haiM / yahA~ prathama artha ThIka pratIta nahIM ho rahA hai| kyoMki jainadarzana ke anusAra jJAna arthase unpanna nahIM hotA hai| bauddhadarzana aisA mAnatA hai ki jJAna arthase utpanna hotA hai aura tadAkAra hotA hai / parasparekSAnvayabhedalitaH prasiddha sAmAnyavizeSayostava / samagratAsti svaparAvabhAsakaM yathA pramANaM bhuvi buddhilakSaNam // 3 // sAmAnyArtha-he vimala jina ! parasparameM eka dUsarekI apekSA rakhanevAle anvaya (sAmAnya) aura bheda (vizeSa) ke jJAnase siddha honevAle sAmAnya aura vizeSakI Apake matameM usI prakAra pUrNatA hai jisa prakAra bhUtala para buddhilakSaNa pramANakI sva-para prakAzakake rUpameM pUrNatA hai| vizeSArtha--pratyeka padArtha sAmAnya aura vizeSarUpa hotA hai / manuSya sAmA-- nya aura vizeSa donoM rUpa hai| jitane manuSya haiM una sabameM manuSyatva pAyA jAtA hai, yahI sAmAnya hai / aura pratyeka manuSyameM apanI kucha vizeSatAyeM hotI haiM jinake kAraNa vaha anya manuSyoMse pRthak hotA hai| isIkA nAma vizeSa hai| sAmAnya aura vizeSakI siddhi abheda jJAna (anvaya jJAna) aura bheda jJAnase hotI hai| saba manuSyoMmeM 'yaha manuSya hai', 'yaha manuSya hai' aisA jo abheda jJAna hotA hai usase sAmAnyakI siddhi hotI hai| devadatta yajJadattase bhinna hai, rAma mohanase bhinna hai, manuSyoMmeM aisA jo bheda jJAna hotA hai usase vizeSakI siddhi hotI hai / abheda jJAna aura bheda jJAna ye donoM parasparameM sApekSa hokara hI sAmAnya aura vizeSakI siddhi karate haiM, nirapekSa hokara nahIM / isI prakAra sAmAnya aura vizeSa ye donoM parasparameM sApekSa hokara hI vastumeM pUrNatAko prApta karate haiM, nirapekSa hokara For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vimala jina stavana 107 nahIM / vizeSake binA sAmAnya aura sAmAnyake binA vizeSa apUrNa hai / eka hI vastuko sAmAnya aura vizeSarUpa honemeM koI virodha nahIM hai / eka hI vastumeM sAmAnya aura vizeSa ye donoM dharma vizeSaNa-vizeSyabhAvase rahate haiN| sAmAnya vizeSaNa hai aura vizeSa vizeSya hai| manuSyatva vizeSaNa hai aura manuSya vyakti vizeSya hai / ina donoMke melase hI vastumeM pUrNatA AtI hai| isI bAtako nimnalikhita udAharaNa dvArA spaSTa kiyA gayA hai / / pramANa buddhilakSaNa (jJAnarUpa) hotA hai aura buddhilakSaNa pramANa svaparaprakAzaka hokara hI pUrNatAko prApta karatA hai| pramANameM svaprakAzakatva aura paraprakAzakatva ye do dharma pAye jAte haiN| ye donoM dharma parasparameM sApekSa hote haiM, nirapekSa nhiiN| svaprakAzakatvake binA paraprakAzakatva aura paraprakAzakatvake binA svaprakAzakatva nahIM banatA hai| yahA~ stutikAra AcArya samantabhadrane pramANakA lakSaNa bhI batalA diyA hai / pramANa vaha jJAna (samyagjJAna) hai jo sva aura parakA avabhAsaka (jAnanevAlA) hotA hai| pramANa jJAnarUpa hotA hai, ajJAnarUpa (sannikarSAdirUpa) nhiiN| pramANarUpa jJAna svakA tathA parakA prakAzaka hotA hai / momAMsaka parokSa jJAnavAdo haiN| ve kahate haiM ki jJAna para (ghaTAdi) kA prakAzaka to hai kintu svakA prakAzaka nahIM hai / arthAt jJAna ghaTakA pratyakSa to karatA hai kintu vaha apanA pratyakSa nahIM kara sakatA hai| yahAM svaparAvabhAsaka padake dvArA parokSajJAnavAdI mImAMsakoMkA khaNDana ho jAtA hai / jJAna kevala parakA hI avabhAsaka nahIM hai kintu svakA bhI avabhAsaka hai / jo jJAna svaparAvabhAsaka hotA hai vaha samyagjJAna hI hai, yaha svataH siddha ho jAtA hai / ataH svaparAvabhAsaka samyagjJAna pramANa hotA hai| uparyukta kathanakA niSkarSa yaha hai ki jisa prakAra jJAnasvaparaprakAzaka hokara hI pUrNatAko prApta karatA hai usI prakAra vastu sAmAnyavizeSAtmaka hokara hI pUrNatAko prApta hotI hai| vizeSyavAcyasya vizeSaNaM vaco yato vizeSyaM viniyamyate ca yat / tayozca sAmAnyamatiprasajyate vivakSitAt syAditi te'nyavarjanam // 4 // sAmAnyArtha-he vimala jina ! vAcyabhUta vizeSyakA vaha vacana jisase vizeSyako niyamita kiyA jAtA hai, vizeSaNa kahalAtA hai aura jise niyamita kiyA jAtA hai vaha vizeSya hotA hai| Apake matameM vizeSaNa aura vizeSyameM sAmAnya For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "108 svayambhUstotra-tattvapradIpikA rUpatAkA atiprasaMga nahIM A sakatA hai| kyoMki syAt padake dvArA vivakSita vizeSaNa-vizeSyase avivakSita vizeSaNa-vizeSyakA parihAra ho jAtA hai / vizeSArtha-yahA~ vizeSaNa aura vizeSyake svarUpakA vicAra kiyA gayA hai / jisake dvArA kisI padArtha kI vizeSatA batalAyI jAtI hai vaha vizeSaNa kahalAtA hai aura jisakI vizeSatA batalAyI jAtI hai vaha vizeSya hotA hai| jaise kRSNa sarpa / yahA~ kRSNa vizeSaNa hai aura sarpa vizeSya hai| jisa vizeSyake viSayameM kucha kahA jAtA hai vaha vAcyabhUta ( vacanakA viSaya ) vizeSya hai| vAcyabhUta vizeSya sAmAnya aura vizeSa donoM hote haiN| jaba sAmAnya vAcyabhUta hotA hai taba vizeSa usakA vizeSaNa hotA hai aura jaba vizeSya vAcyabhUta hotA hai taba sAmAnya usakA vizeSaNa hotA hai| sarvathA avaktavyavAdI kucha loga aisA mAnate haiM ki vastu vacanoMke agocara hai| arthAt vacanoM kI pravRtti vastumeM nahIM hotI hai / aisA mAnanA ThIka nahIM hai| kyoMki sAmAnya aura vizeSa donoMko vAcyabhUta honeke kAraNa ukta mata nirasta ho jAtA hai / yahA~ koI zaMkA kara sakatA hai ki vizeSaNa aura vizeSya donoMmeM sAmAnyarUpatAkA prasaMga AtA hai| vaha isa prakAra hai-kRSNa sarpa aisA kahanepara sarva sarpa kRSNa ho jaaveNge| isa taraha sarpa vizeSyameM sAmAnyarUpatAkA prasaMga AtA hai / tathA jaise sarpa pRSTha ( pITha ) Adi kI apekSAse kRSNa hai vaise udara Adi kI apekSAse bhI kRSNa ho jaayegaa| isa prakAra kRSNa vizeSaNameM sAmAnyarUpatAkA prasaMga AtA hai| ukta prakAra kI zaMkA ThIka nahIM hai| kyoMki anekAnta darzana meM koI bhI kathana syAt pada kI apekSA se hotA hai| ataH syAt pada yukta kathanake dvArA vivakSita vizeSaNa aura vizeSyase anya avivakSita vizeSaNa aura vizeSyakA nirAkaraNa ho jAtA hai / tAtparya yaha hai ki sarpa kathaMcit kRSNa hai, sarvathA nahIM / arthAt vaha pRSTha Adi kI apekSAse kRSNa hai, udara Adi kI apekSAse nhiiN| sarpa bhI koI hI kRSNa hotA hai, saba sarpa kRSNa nahIM hote haiM / zukla Adi raMgake bhI sarpa dekhe jAte haiN| isa prakAra syAt ( kathaMcit ) zabdake prayoga dvArA vivakSita vizeSaNa-vizeSyase avivakSita vizeSaNa-vizeSyakA nirAkaraNa ho jAtA hai / ataeva vizeSaNa aura vizeSyameM sAmAnyarUpatAkA prasaMga nahIM A sakatA hai / nayAstara syAtpadasatyalAgchitA rasopaviddhA iva lohadhAtavaH / For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vimala jina stavana bhavantyabhipretaguNA yatastato 109 bhavantamAryAH praNatA hitaiSiNaH // 5 / / (65) sAmAnyArtha - he vimala jina ! Apake matameM jo naya haiM ve syAt padarUpa satyase cihnita haiM | aura rasa ( pArA ) se anulipta loha dhAtuoM kI taraha abhipreta phalako dete haiM / isIlie apanA hita cAhanevAle Arya jana Apake prati nata - haiM / vizeSArtha - anekAnta darzana meM vaktA yA pratipattA ke abhiprAyarUpa jo naya haiM ve syAt padase aMkita hote haiM / yaha syAt pada satyarUpa hai aura vastuke yathArtha svarUpakA pratipAdaka hai / nayoMke dvArA aneka dharmomeMse eka samaya meM eka dharmakA pratipAdana kiyA jAtA hai / usa eka dharmakA pratipAdana syAt padake prayogake binA saMbhava nahIM hai / yaha ho sakatA hai ki kisI vAkya meM syAt zabdakA prayoga na kiyA gayA ho, phira bhI vahA~ syAt padakI apekSA avazya rahatI hai / syAt zabdakA paryAyavAcI zabda kathaMcit hai / jaba vaktA kahatA hai ki vastu nitya hai usa samaya bhI usakA Azaya yahI hai ki vastu kathaMcit nitya hai / isa prakAra naya syAt padase cihnita hote haiM / jisa prakAra pArA Adi rasoMse anulipta lohA, tA~bA Adi dhAtuyeM svarNarUpa pariNata hokara abhipreta phalako detI haiM usI prakAra syAt padase anuviddha naya bhI abhipreta phalako dete haiM / koI sAdhaka apane manorathoMkI pUrti ke lie lohAse svarNa banAne kI sAdhanA karatA hai / vaha pArA Adike rasase lohAko anulipta karatA hai aura isa prakriyA dvArA svarNako prApta karake apanI icchita vastuoM ko prApta karatA hai / naya bhI nayake jJAtAko abhipreta phala dete haiM / nayoMkA sAkSAt phala vastutattvakA yathArtha jJAna hai / nayoMke upayogase aisA samyagjJAna ho jAtA hai ki vastu kathaMcit nitya hai aura kathaMcit anitya hai / nayoMke dvArA vastutattvakA samyagjJAna ho jAnepara vyakti paramparayA svarga aura apavargako bhI prApta kara sakatA hai / yaha nayoMkA paramparA phala hai / yataH zrI vimala jinake matameM syAt padase aMkita naya abhipreta phalako dete haiM, ataH apanA hita cAhanevAle gaNadhara Adi Arya puruSa vimalanAtha bhagavAnko praNAma karate haiM / For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) zrI ananta jina stavana anantadoSAzayavigraho graho viSanavAn mohamayazciraM hRdi / yato jitastattvarucau prasIdatA tvayA tato'bhUrbhagavAnanantajit // 1 // sAmAnyArtha-he ananta jina ! jisakA cittarUpa zarIra ananta doSoMkA AdhAra hai aura jo cirakAlase hRdayameM saMlagna hai, aisA moharUpa pizAca tattvoMkI zraddhAmeM prasannatA dhAraNa karanevAle Apake dvArA jIta liyA gayA hai, isalie Apa bhagavAn anantajit kahalAte haiM / vizeSArtha--caudahaveM tIrthaMkarakA nAma anantajit hai / yaha nAma sArthaka hai / kyoMki unhoMne rAga, dveSa, kAma, krodhAdi ananta doSoMko jIta liyA hai| isa bAtako isa prakAra samajhAyA gayA hai| eka moharUpa pizAca hai| usake cittameM rAga, dveSAdi ananta doSa nivAsa karate haiM / rAga, dveSAdi doSoMkA AdhAra pizAca kA zarIra nahIM hai kintu citta hai| rAgAdi doSa zarIrameM nahIM rahate haiM kintu cittameM rahate haiN| uparilikhita zlokameM Azaya zabdake dvArA rAgAdi doSoMke AdhArabhUta cittako batalAyA gayA hai| Azaya zabdake sAtha vigraha (zarIra) zabdakA bhI prayoga huA hai / isakA tAtparya yahI hai ki moharUpa pizAcakA cittarUpa zarIra ananta doSoMkA Azraya hai / aisA moharUpa pizAca cirakAlase saMsArI prANiyoMke hRdayameM baiThA huA hai / usIke kAraNa strI-putrAdi tathA dhana-dhAnyAdi para padArthoM meM 'yaha saba merA hai' isa prakArakA mamatvabhAva hotA hai| __aise moharUpa pizAcako zrI anantajinane jIta liyA hai| unhoMne moharUpa pizAcako saralatApUrvaka nahIM jItA hai, kintu isake lie kucha prayatna karanA par3A hai| vaha prayatna hai jIvAdi tattvoMke zraddhAnameM prasannatAkA anubhava krnaa| aisA karanese viparItAbhinivezarUpa malakA zodhana hokara samyagdarzana kI utpattipUrvaka mithyAdarzanakA nAza ho jAtA hai| moharUpa pizAcako mithyAtvarUpa pizAca bhI kaha sakate haiM / saMsAra ananta hai aura ananta saMsArakA kAraNa mithyAtva bhI ananta hai| aise ananta mithyAtvako jItaneke kAraNa zrI ananta jinakA anantajit yaha nAma sArthaka hai| For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ananta jina stavana kaSAyanAmnAM dviSatAM pramAthinA mazeSayannAma bhavAnazeSavit / vizoSaNaM manmathadurmadAmayaM ___samAdhibhaiSajyaguNairvyalInayat // 2 // sAmAnyArtha--he ananta jina ! duAkha denevAle kaSAya nAmaka zatruoMke nAmako naSTa karate hae Apa sarvajJa hae haiN| Apane saMtApadAyaka kAmadevake durabhimAnarUpa Amaya ( roga ) ko dhyAnarUpa auSadhike guNoMke dvArA vinaSTa kiyA hai / vizeSArtha-yahA~ zrI ananta jinake viSayameM do mahattvapUrNa bAteM batalAyI gayI haiM / (1) unhoMne kaSAya nAmaka zatruoMko jItA hai aura (2) kAmadevake garvako cUra-cUra kiyA hai| krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra kaSAyeM haiN| inameM bhI pratyekake anantAnubandhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAna aura saMjvalanake bhedase cAracAra bheda hote haiM / isa prakAra kaSAyake solaha bheda ho jAte haiM / isake atirikta hAsya, rati, arati Adi nau nokaSAya bhI haiN| ataH kaSAyake kula bheda paccIsa hote haiM / kaSAya duHkhadAyaka honese jIvakA zatru hai| kyoMki vaha AtmAko karmabandhanameM bA~dhatI hai| zrI ananta jinane aisI kaSAyoMko samyagdarzanAdike dvArA samUla naSTa kara diyA hai| kaSAyoMke samUla nAza ho jAnese AtmAmeM unakA nAma bhI zeSa nahIM rahA hai| isa prakAra kaSAyarUpa zatruoMke nAza ho jAnepara zrI ananta jina sarvajJa ho gye| zrI ananta jinane manmatha (kAma) ko bhI jIta liyA hai| sAmAnyarUpase bhogAbhilASAko kAma kahate haiM aura vizeSa rUpase strI-puruSakI ratikriyAko kAma kahate haiM / kAmako deva bhI kahA gayA hai / jaise brahmA, viSNu, maheza Adi anya kaI zaktizAlI deva haiM vaise kAma bhI eka zaktizAlI deva mAnA gayA hai| kAmadevako isa bAtakA bar3A bhArI ghamaNDa rahatA hai ki saMsArakA pratyeka prANI mere vazameM hai| kAma prANiyoMke hRdayameM sadA saMtApa utpanna karatA rahatA hai| usapara vijaya prApta karanA atyanta kaThina hai| kAma eka bhayaMkara roga hai / isa rogakI zAntike 'lie uttama auSadhikI AvazyakatA hotI hai| kAmarogako zAnti dhyAnarUpa auSadhike dvArA hotI hai| zrI ananta jinane dhyAnarUpa auSadhike dvArA kAmarUpa rogako naSTa kara diyA hai / isa prakAra zrI ananta jina niSkaSAya, niSkAma aura sarvajJa hue haiN| parizramAmbarbhayavIcimAlinI tvayA svatRSNAsaridArya zoSitA / For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 svayambhUstotra-tattvapradIpikA asaGgagharmArkagabhastitejasA paraM tato nirvRtidhAma tAvakam // 3 // sAmAnyArtha - he Arya ! jisameM parizramarUpa jala bharA hai aura bhayarUpa taraMgoM kI mAlAyeM uThatI haiM aisI apanI tRSNA nadIko Apane aparigraha rUpa grISmakAlIna sUrya kI kiraNoMke tejase sukhA diyA hai / isalie ApakA nirvRti teja utkRSTa hai / vizeSArtha - tRSNA nadIke samAna hai / tRSNA bhogakAMkSAko kahate haiM / saMsArake prANiyoM kI tRSNA itanI tIvra hotI hai ki saMsArake samasta vaibhavoM kI prApti ho jAnepara bhI usakI pUrti nahIM hotI hai / tRSNA rUpa gaDDhA itanA vizAla hai ki usameM samasta vizva aNuke samAna pratIta hotA hai / tRSNArUpa nadImeM parizramarUpa jala bharA rahatA hai aura bhayarUpa lahareM uThA karatI haiM / isakA tAtparya yaha hai ki yaha prANI bhogAkAMkSAkI pUrti ke lie nirantara kaThora parizrama karake bhogoMkI sAmagrIko ekatrita karatA hai / phira bhI use sadA yaha bhaya banA rahatA hai ki itane parizrama se prApta kI gaI bhogasAmagrI naSTa na ho jAya athavA viSaya sevanameM koI bAdhA upasthita na ho jAya / aisI tRSNAko zrI ananta jinane aparigrahake dvArA naSTa kara diyA hai / tRSNAko jItanekA amogha upAya parigrahakA tyAga hai / parigrahake sadbhAvameM tRSNA uttarottara bar3hatI jAtI hai / zrI ananta jinane antaraMga aura bahiraMga parigrahoM kA sarvathA tyAga kara diyA hai / isalie ve asaMga (nirgrantha) haiM | jisa prakAra grISmakAlIna sUryakI kiraNoMke pracaNDa tejase nadIkA pAnI sUkha jAtA hai usI prakAra zrI ananta jinane aparigraharUpa grISmakAlIna sUryakI kiraNoM ke pracaNDa pratApase apanI tRSNA nadIke pAnIko sukhA diyA hai / nirantara niHsaGgatvakA abhyAsa, vivekakA upayoga, parama dhyAna Adi aparigraharUpa sUryakI kiraNeM haiM aura ina kiraNoMke tejase tRSNA nadIkA pAnI sUkha jAtA hai | ataH zrI ananta jinakA nirvRtidhAma ( parigraha tyAgarUpa teja) utkRSTa hai, jisake samakSa tRSNAkA astitva samApta ho jAtA hai / suhRt tvayi zrI subhagatvamaznute dviSaMstvayi pratyayavat pralIyate / bhavAnudAsInatamastayorapi prabho paraM citramidaM tavehitam // 4 // For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ananta jina stavana 113 sAmAnyArtha-he prabho ! jo ApameM anurAga rakhatA hai vaha lakSmIke saubhAgyako prApta karatA hai aura jo ApameM dveSa rakhatA hai vaha pratyayako taraha naSTa ho jAtA hai / kintu Apa donoMmeM atyanta udAsIna rahate haiM / ApakA yaha caritra bar3A hI vicitra hai| vizeSArtha-jo puruSa anantanAtha bhagavAnkA anurAgI hai, bhakta hai, vaha bhaktike prasAdase dhana-sampatti Adi laukika aura anantajJAnAdi alaukika lakSmIkA svAmI hotA hai / bhagavAnkA bhakta puruSa sAkSAt laukika lakSmIko prApta karatA hai aura paramparayA alaukika lakSmIko prApta karatA hai| apanI bhaktise prasanna hokara bhagavAn bhaktako kucha dete nahIM hai, kintu vaha svayaM hI puNyabandhake dvArA bhaktike phalako prApta karatA hai / isI prakAra jo vyakti bhagavAnmeM . dveSa rakhatA hai, unakI nindA karatA hai, vaha pratyayako taraha naSTa hokara caturgatiyoMmeM bhramaNa karatA huA aneka duHkhoMko bhogatA rahatA hai / yahA~ pratyaya zabdakA artha samajhanA Avazyaka hai| vyAkaraNazAstrameM kvip Adi aneka pratyaya hote haiN| sukRt zabdako siddha karaneke lie kvip pratyayakA saMyoga hone para bhI vaha kvip pratyaya usa zabdake sAtha rahatA nahIM hai, kintu usakA lopa ho jAtA hai| su upasargapUrvaka kR dhAtuse kvip pratyaya hotA hai aura usakA pUrNa lopa ho jAtA hai / isake bAda tuk pratyaya hotA hai taba sukRt zabda banatA hai / isIprakAra kvin, vica Adi kucha aura bhI aise pratyaya haiM jinakA sarvathA lopa ho jAtA hai| pratyayakA artha jJAna bhI hotA hai| ataH jisa prakAra indriyajanya jJAna kSaNika honeke kAraNa naSTa ho jAtA hai, usI prakAra bhagavAna meM dveSa rakhanevAlA puruSa kvip Adi pratyayakI taraha athavA indriyajanya kSaNika jJAnakI taraha nAzako prApta hotA hai| bhagavAna apanI nindAse aprasanna hokara dveSI puruSako duHkha nahIM dete haiM, kintu bhagavAnkA nindaka puruSa pApabandhake dvArA svayaM apane karmoMke phalako prApta karatA hai / bhagavAna to vItarAga hone ke kAraNa prazaMsaka aura nindaka, anurAgI aura dveSI donoMmeM hI atyanta udAsIna rahate haiM / unheM na prazaMsAse kucha prayojana hai aura na nindAse / zrI ananta jinakA yaha caritra atyanta Azcaryajanaka hai / aisA caritra saMsArake anya devoMmeM nahIM pAyA jAtA hai / anya deva to apanI bhaktise prasanna hokara bhaktako iSTa phala dete haiM aura apanI nindAse aprasanna hokara nindakako aniSTa phala dete haiM / prazaMsaka aura nindakameM udAsIna rahanA sarala nahIM hai| donoMmeM udAsIna vahI raha sakatA hai jo vItarAga ho / zrI ananta jina aise hI vItarAga deva haiM / isIlie unakA caritra bar3A vicitra hai| For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 svayambhUstotra-tattvapradopikA tvamIdRzastAdRza ityayaM mama pralApalezo'lpamatemahAmune / azeSamAhAtmyamanIrayannapi zivAya saMsparza ivAmRtAmbudheH // 5 // (70) sAmAnyArtha-he mahAmune ! Apa aise haiM, vaise haiM, isa prakAra mujha alpabuddhi kA yaha stutirUpa thor3A sA pralApa hai / amRta-samudrake saMsparzake samAna Apake azeSa mAhAtmyakA kathana na karate hue bhI merA yaha thor3A-sA pralApa Apake guNoMkA saMsparzarUpa honese kalyANake lie hotA hai / vizeSArtha-zrI ananta jina mahAmuni haiM-samasta padArthoMke pratyakSadarzI muninAtha haiN| ve anantajJAnAdi anantaguNoMke samudra haiN| yahA~ stutikAra apanI alpajJatA prakaTa karate hue kahate haiM ki he bhagavan ! maiM alpajJa hU~-alpabuddhikA dhAraka hU~ / Apa guNoMke samudra haiM / alpajJa maiM guNa-samudra Apake sampUrNa mAhAtmyakA varNana karanemeM sarvathA asamartha huuN| bhaktivaza maiM ApakI stutike rUpameM 'Apa aise haiM, vaise haiM,' ityAdi kucha zabda hI kaha sakatA huuN| to bhI ApakI stutirUpa yaha pralApaleza mere kalyANake lie hotA hai / maiM ApakI stuti dvArA puNyakA upArjana karatA hU~ aura puNyake upArjanase sAMsArika sukhoMko prApta karatA huA antameM mokSa sukhako bhI prApta kara sakatA hU~ / eka amRta-samudra hai| hara eka vyakti usameM avagAhana nahIM kara sakatA hai / phira bhI yadi koI vyakti amRta-samudrakA sparza kara le to vaha sparza usake lie lAbhadAyaka hotA hai / sparza karanevAlA vyakti amRta-samudrake mAhAtmyako na kahatA huA bhI kevala usake sparzamAtrase Anandako prApta karatA hai / usI prakAra zrI ananta jinake ananta guNoMke mAhAtmyako kahane meM asamartha hone para bhI una guNoMke pralApaleza rUpa jo saMsparza hai vaha bhI stutikArake kalyANakA kAraNa hotA hai / bhagavAnke ananta guNoMkI stuti to sambhava hI nahIM hai| ataH unake kucha guNoMke smaraNa yA stavana mAtrase bhavya jIva saMsArake bandhanase mukta ho sakatA hai| For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (15) zrI dharma jina stavana dharmatIrthamanaghaM pravartayan dharma ityanumataH satAM bhavAn / karmakakSamadahattapo'gnibhiH zarma zAzvatamavApa zaGkaraH // 1 // sAmAnyArtha-he dharma jina ! nirdoSa dharmatIrthako pravartita karate hue Apa satpuruSoM dvArA 'dharma' isa nAmake dhAraka mAne gaye haiN| tathA Apane taparUpa agniyoMke dvArA karmarUpa vanako jalAyA hai aura avinAzI sukhako prApta kiyA hai / isalie Apa zaMkara bhI haiN| vizeSArtha-pandrahaveM tIrthaMkarakA nAma 'dharma' hai / unakA yaha nAma sArthaka hai / kyoMki unhoMne nirdoSa dharma tIrthako pravartita kiyA hai| uttama kSamAdiko athavA samyagdarzanAdiko dharma kahate haiN| yaha dharma saMsAra samudrase pAra utaranekA sAdhana honese tIrtha kahalAtA hai| tIrtha ghATako kahate haiM / nadIke kinAre ghATa bane rahate haiM / snAnAdi karaneke icchuka jana ghATake mAdhyamase snAnAdi kriyAoMko sugamatApUrvaka sampanna kara lete haiN| isI prakAra mokSake icchuka jana dharmatIrthake dvArA saMsAra samudrako pAra karake mokSa sukhako prApta kara lete haiM / dharma tIrthakA dUsarA artha Agama bhI hotA hai| dharmakA pratipAdana karanevAlA jo Agama hai vaha dharma tIrtha hai / uttama kSamAdirUpa dharma tIrtha hiMsAdi pApoMse rahita honeke kAraNa nirdoSa hai aura AgamarUpa dharma tIrtha pUrvAparavirodhase rahita honeke kAraNa nirdoSa hai| zrI dharma jinane aise dharma tIrthakA pravartana kiyA hai| isalie gaNadharadevAdi satpuruSoM dvArA unakA 'dharma' yaha sArthaka nAma svIkAra kiyA gayA hai| zrI dharma jinako zaMkara bhI kahate haiN| zaMkarakA artha hai-sukhako denevAlA / zrI dharma jinane dvAdaza prakArake taparUpa agnike dvArA karmarUpa vanako jalAkara avinAzI ananta sukhako svaya prApta kiyA hai tathA dharmatIrthakA pravartana karake bhavya jIvoMko bhI sukha prApta karAyA hai / isalie unakA zaMkara yaha nAma bhI sArthaka hai / For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 svayambhUstotra-tattvapradIpikA devamAnava nikAyasattamai - rejiSe parivRto vRto budhaiH / tArakAparivRto'tipuSkalo vyomanIva zazalAJchano'malaH // 2 // sAmAnyArtha - he dharma jina ! deva aura manuSyoMke uttama samUhoM se pariveSTita tathA gaNadharAdi vidvAnoMse ghire hue Apa usI prakAra suzobhita hue haiM jisa prakAra AkAza meM nirmala pUrNa candramA tArAoMse pariveSTita hokara zobhita hotA hai / vizeSArtha - cAra ghAtiyA karmoMkA kSaya ho jAnepara zrI dharma jina samavasaraNa sabhAke madhya virAjamAna haiM / samavasaraNameM deva aura manuSyoMke samUhameM jo zreSThatama ( bhavya jIva) haiM ve baiThe hue haiM tathA gaNadharAdi viziSTa vidvAn bhI baiThe hue haiM / ina sabake dvArA cAroM orase veSTita ( ghire hue) zrI dharma jina usI prakAra suzobhita ho rahe haiM jisa prakAra AkAza meM ghanapaTalAdi AvaraNa rahita pUrNa candramA tArAoM dvArA cAroM orase veSTita hokara zobhita hotA haiM / candramAkA eka nAma zazalAJchana hai / candramAmeM zaza (kharagoza) jaisA lAJchana (cihna) dikhatA hai, isalie usako zazalAJchana kahate haiM / yadi candramA ghanapaTalase AcchAdita ho athavA apUrNa ho to vaha zobhAko prApta nahIM hotA hai / ataH nirmala aura pUrNa candramA hI tArAoMse pariveSTita hokara zobhita hotA hai / zrI dharma jina cAra ghAtiyA karmoMkA nAza karake pUrNa nirmala ho gaye haiM / sarvajJa, vItarAga aura hitopadezI honese pUrNatAko prApta / aise zrI dharma jina samavasaraNa sabhAmeM zreSThatama deva aura manuSyoMse tathA gaNadharAdi viziSTa vidvAnoMse pariveSThita hokara candramAse bhI anantaguNI zobhAko prApta hote haiM / prAtihAryavibhavaiH pariSkRto dehato'pi virato bhavAnabhUt / mokSamArgamaziSannarAmarAn nApi zAsanaphalaiSaNAturaH // 3 // sAmAnyArtha - he dharma jina ! Apa prAtihAryoM aura anya vibhavoMse vibhUSita hote hue bhI na kevala unase kintu zarIrase bhI virakta rahe haiM / Apane manuSyoM For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zro dharma jina stavana 117 tathA devoMko mokSamArgakA upadeza diyaa| parantu Apa upadezake phala kI icchAse Atura nahIM hue| vizeSArtha-samavasaraNa sabhAmeM virAjamAna zrI dharma jina chatra, camara, siMhAsana, bhAmaNDala, azoka vRkSa, surapuSpavRSTi, devadundubhi aura divyadhvani ina ATha prAtihAryoM tathA samavasaraNAdi vibhUtiyoMse suzobhita hote hue bhI vItarAga honese ina sabameM rAgarahita yA mamatva rahita the| itanA hI nahIM ve zarIrase bhI virakta the / jaba zarIrameM hI unakA anurAga nahIM thA taba ve anya vastuoMmeM anurakta kaise ho sakate the| arthAt zrI dharma jina pUrNa vItarAgI the| phira bhI tIrthaMkara prakRtirUpa puNya karmake udayase unhoMne icchAke binA hI bhavya jIvoMke niyogase manuSyoM aura devoMko mokSamArgakA upadeza diyA thaa| ve kabhI bhI upadeza deneke phalakI icchAse Atura nahIM hue| jaba unako upadeza denekI icchA hI nahIM thI taba unheM upadezake phalakI icchA kaise ho sakatI thii| jo vyakti kisI icchAse prerita hokara upadeza detA hai vaha upadezake phalako prApta karaneko icchAse sadA vyagra rahatA hai| kintu vItarAga honese zrI dharma jinane kabhI bhI yaha icchA nahIM kI ki mere upadezakA phala upadiSTa jIvoMkI mujhameM bhakti yA unakI kAryasiddhike rUpa meM prakaTa ho / jo upadezake phalake lie vyagra rahate haiM ve kSadra saMsArI jIva hote haiN| ataH zrI dharma jinakI ukta pariNati unakI utkRSTa vItarAgatAkI dyotaka hai| kAyavAkyamanasAM pravRttayo nAbhavaMstava munezcikIrSayA / nAsamIkSya bhavataH pravRttayo dhIra tAvakamacintyamohitam // 4 // sAmAnyArtha--he dhIra! pratyakSajJAnI Apake kAya, vacana aura manakI pravRttiyA~ kucha karanekI icchAse nahIM huii| tathA yathArtha vastu svarUpako na jAnakara bhI ApakI pravRttiyA~ nahIM huI / isa prakAra ApakA caritra acintya hai / vizeSArtha-yahA~ isa bAtapara vicAra kiyA gayA hai ki jaba tIrthaMkarako na upadeza denekI icchA hotI hai aura na upadezake phalakI icchA hotI hai to unakI vihAra, divyadhvani Adi pravRttiyA~ kaise hotI haiN| vihAra karanA yaha kAyakI pravRtti hai, divyadhvani dvArA hitopadeza denA yaha vacanakI pravRtti hai aura vastu svarUpakA cintana karanA yaha manakI pravRtti hai / bhagavAnkI ye saba pravRttiyA~ For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 svayambhUstotra-tattvapradopikA kucha karanekI icchAse nahIM hotI haiM, kintu binA icchAke hI hotI haiN| kyoMki icchAko utpanna karanevAlA mohanIya karma pahale hI naSTa ho cukA hai| yahAM koI zaMkA kara sakatA hai ki yadi tIrthakarakI pravRttiyA~ binA icchAke hotI haiM to unameM asamIkSyakAritvakA doSa AtA hai aura avicArita honese unakI pravRttiyoMko prazasta nahIM kahA jA sakatA hai / isa zaMkAkA uttara yaha hai ki zrI dharma jinakI pravRttiyA~ avicArita nahIM haiM, kintu suvicArita hI haiM / unakI saba pravRttiyA~ vastu svarUpakA pUrNarUpase vicAra karake hI hotI haiM / mukhya bAta yaha hai ki zrI dharma jinakA caritra hI acintya hai| uparyukta kathanakA niSkarSa yaha hai ki tIrthaMkarakI saba pravRttiyA~ tIrthaMkara nAma karmake udayase tathA bhavya jIvoMke niyogase svataH hI hotI haiM / ataH unakI pravRttiyoMmeM asamokSyakAritvakA doSa saMbhava nahIM hai| mAnuSI prakRtimabhyatItavAn devatAsvapi ca devatA yataH / tena nAtha paramAsi devatA zreyase jinavRSa prasIda naH // 5 // (75) sAmAnyArtha-he nAtha ! Apa mAnuSa svabhAvako atikrAnta kara gaye haiM aura devatAoMmeM bhI devatA haiN| isalie Apa parama devatA haiN| ataH he dharma jina ! Apa hamAre kalyANake lie prasanna hoN| vizeSArtha-zrI dharma jina manuSya gatimeM utpanna honeke kAraNa manuSya the / kintu ve sAdhAraNa manuSya nahIM the, asAdhAraNa manuSya the / unakA zarIra pasInAse rahita thA, mala-mUtrase rahita thA aura dUdhake samAna sapheda rudhirase yukta thA / isa prakAra ve mAnava svabhAvako atikrAnta kara gae the / itanA hI nahIM, ve hari, hara Adi athavA indra, candra Adi devatAoMmeM bhI devatA (pUjya) the / devatAoMke bhI devatA honeke kAraNa ve parama devatA (pUjyatama devatA) the| aise he dharma jina ! Apa hamAre kalyANake lie prasanna hoveN| yahA~ vicAraNIya yaha hai ki stutikAra AcArya samantabhadra yaha acchI tarahase jAnate haiM ki bhagavAn kisIkI stutise prasanna nahIM hote haiM / phira unhoMne yaha kaise kahA ki Apa hamAre Upara prasanna hoiye / yathArthameM stutikArane yahA~ alaMkRta bhASAmeM apanI bhAvanA prakaTa kI hai| stutikArakI bhAvanA yaha hai ki hama parama vItarAga zrI dharma jinakI prasanna manase ArAdhanA kareM tathA aisA karate hue unake sAtha tanmayatAko prApta kreN| aura isake phalasvarUpa mokSamArga para calakara apanA kalyANa karane meM samartha hoveM / For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) zrI zAnti jina stavana vidhAya rakSAM parataH prajAnAM rAjA ciraM yo'prtimprtaapH| . vyadhAt purastAt svata eva zAnti #nirdayAmUtirivAghazAntim // 1 // sAmAnyArtha-jo zAnti jina zatruoMse prajAjanoMkI rakSA karake cirakAla taka anupama parAkramI rAjA hue aura phira jinhoMne svayaM hI muni hokara dayAmUrtikI taraha pApoMkI zAnti kii| vizeSArtha-solahaveM tIrthaMkarakA nAma zAntinAtha hai| yahA~ zAntinAtha bhagavAnkI rAjya avasthA aura muni avasthAkA varNana kiyA gayA hai / zrI zAnti jina anupama parAkramake dhAraka cakravartI rAjA the / rAjya avasthAmeM unhoMne cirakAla taka zatruoMse apane prajAjanoMkI rakSA kI thii| ve sAdhAraNa rAjA nahIM the kintu parama pratApI rAjA the / ve AvazyakatAnusAra zatruoMse ghora yuddha karanemeM bhI samartha the / ataH unakI prajA pUrNa surakSita thii| cirakAla taka rAjya karaneke bAda zrI zAnti jina kisIke upadezake binA svayaM hI saMsAra, zarIra aura bhogoMse virakta hokara muni ho gaye the| usa samaya ve apanI dayAluvRttike kAraNa aise mAlUma par3ate the mAnoM dayAkI mUrti hI hoN| jaba ve muni ho gaye taba unake hiMsA Adi pA~ca pApa svataH hI chUTa gaye the| unakI dayAmUrtiko dekhakara anya jIvoMke bhI hiMsAdi pApa dUra ho gaye the / ataH yaha kahA jA sakatA hai ki muni avasthAmeM unhoMne apane tathA prajAjoMke pApoMkA upazamana kiyA thaa| isa prakAra zrI zAnti jinane rAjyAvasthAmeM zatruoM para vijaya prApta kI tathA muni avasthAmeM pApoM para vijaya prApta kI thii| cakreNa yaH zatrubhayaGkareNa jitvA nRpaH sarvanarendracakram / samAdhicakraNa pujigAya mahodayo durjayamohacakram // 2 // sAmAnyArtha-jo zAnti jina zatruoMke lie bhaya utpanna karanevAle sudarzanacakrase sampUrNa rAjAoMke samUhako jIta kara cakravartI rAjA hue aura bAdameM For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 svayambhUstotra-tattvapradIpikA dhyAnarUpa cakrase durjaya mohanIya karma samUhako jIta kara jo mahAn udayako prApta hue the| vizeSArtha--zrI zAnti jina tIrthaMkara honeke sAtha paJcama cakravartI bhI the / cakravartI honeke phalasvarUpa unake pAsa sudarzanacakra thaa| yaha cakra zatruoMke lie bhaya utpanna karanevAlA thaa| isa kAraNa adhika se adhika balavAn zatru bhI sudarzanacakrake sAmane Tika nahIM sakatA thaa| zrI zAnti jinane isa sudarzanacakrake dvArA battIsa hajAra rAjAoMko jIta kara apane adhIna kiyA thaa| isa prakAra unhoMne gRhastha avasthAmeM mahAn abhyudayako prApta kiyA thaa| isake pazcAt jaba ve digambara mudrA dhAraNa kara muni hue usa samaya dharmyadhyAna aura zukladhyAnarUpa cakrake dvArA mohanIya karmako jIta liyA thaa| mohanIya karmako jItanA sarala nahIM hai, vaha bar3I kaThinAIse jItA jAtA hai / mohanIya karmako mUla prakRti do haiM-darzana mohanIya aura cAritra mohanIya / darzana mohanIya kI uttara prakRti tIna haiM aura cAritra mohanIyako uttara prakRti paccIsa haiM / isa prakAra unhoMne mohanIya karmakI mUla aura uttara prakRtiyoMko samAdhicakrake dvArA jIta liyA thaa| yahA~ mohacakra upalakSaNa hai| isake dvArA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karmoMkA bhI grahaNa karanA cAhie / uparyukta kathanakA niSkarSa yaha hai ki zrI zAnti jinane cAra ghAtiyA karmoMko jIta kara kevalajJAnAdirUpa mahAn abhyudayako prApta kiyA thaa| yahA~ 'samAdhicakra' aura 'mohacakra' zabdoM para vizeSa vicAra kara lenA Avazyaka hai / samAdhicakrase tAtparya dharmya aura zukla ina do dhyAnoMse hai| kyoMki ye donoM dhyAna mokSake hetu hote hai| dharmyadhyAnake cAra bheda haiM-AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya / yaha dharmyadhyAna avirata, dezavirata, pramayasaMyata aura apramattasaMyata guNasthAnavI jIvoMke hotA hai / arthAt upazama zreNI aura kSapaka zreNI ArohaNake pahale dharmyadhyAna hotA hai aura zreNI ArohaNake samayase zukladhyAna hotA hai / zukla dhyAnake cAra bheda haiM--pRthaktvavitarka, ekatvavitarka, sUkSyakriyApratipAti aura vyuparatakriyAnivati / inameM se pahale do dhyAna pUrvavidoM (caudaha pUrvoke jJAtAoM) ke hote haiM aura antake do dhyAna kevaloke hote haiN| prathama zukladhyAna upazamazreNIke saba guNasthAnoM meM aura kSapaka zreNIke dasaveM guNasthAnameM hotA hai| aura dvitIya zukladhyAna bArahaveM 1. pare mokSahetU / -tattvArthasUtra 9/29 2. zukle cAdya pUrvavidaH / -tattvArthasUtra 9,37 3. pare kevalinaH / -tattvArthasUtra 9/38 For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zAnti jina stavana 121 guNasthAnameM hotA hai / tRtIya zukladhyAna sayogakevalIke aura caturtha zukladhyAna ayogakevalIke hotA hai| __mohacakrase tAtparya mohanIya karmakI mUla tathA uttara prakRtiyoMse hai / mohanIya karmakI mUla prakRti do hai-darzanamohanIya aura cAritra mohanIya / darzanamohanIyake 3 bheda hai-samyaktva, mithyAtva aura samyagmithyAtva / cAritramohanIyake 25 bheda haiM / anantAnubandhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAna aura saMjvalanake krodha, mAna, mAyA aura lobhake bhedase 16 kaSAyavedanIya hote haiN| tathA hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puveda aura napuMsakaveda ye nau akaSAyavedanIya haiM / isa prakAra mohanIya karmakI kula 28 prakRtiyA~ hotI haiM / rAjyazriyA rAjasu rAjasiMho rarAja yo rAjasubhogatantraH / ArhantyalakSmyA punarAtmatantro devAsurodArasabhe rarAja // 3 // sAmAnyArtha-rAjAoMmeM zreSTha tathA rAjAoMke yogya uttama bhogoMke adhIna jo zAnti jina gRhastha avasthAmeM rAjAoMke madhyameM rAjyalakSmIse suzobhita hue the, ve hI zAnti jina parama vItarAga avasthAmeM AtmAdhIna hokara deva aura asuroMko vizAla samavasaraNa sabhAmeM Arhantya lakSmIse suzobhita hue the| vizeSArtha-zrI zAntinAtha jina rAjAoMmeM zreSTha rAjA (cakravartI rAjA) the / tathA rAjAoMke yogya jo acchese acche bhoga haiM ve saba bhoga unheM prApta the| 'rAjasubhogatantra' zabdakA artha isa prakAra bhI kiyA jA sakatA hai ki ve rAjAoMke yogya bhogoMke adhIna the athavA bhoga unake adhIna the-ve adhikase adhika bhogoMko prApta karanekI sthitimeM the| donoM hI sthitiyoMkA tAtparya yahI hai ki zrI zAnti jina sarAga avasthAmeM AtmAdhIna na hokara bhogAdhAna the| aise zAnti jina apane adhIna battIsa hajAra rAjAoMke bIcameM nau nidhi aura caudaha ratnoMke rUpameM prApta rAjya lakSmIse suzobhita hue the| ___ ve hI zAnti jina jaba vItarAga avasthAmeM pahu~cakara zukladhyAnake dvArA cAra ghAtiyA karmoMkA nAza kara Atmatantra (AtmAdhIna yA svAdhIna) hue usa samaya ve arhanta avasthAmeM devoM aura asuroMkI vizAla samavasaraNa sabhAmeM anantajJAnAdirUpa antaraMga aura aSTaprAtihAryAdirUpa bahiraMga Arhantya lakSmIse suzobhita hue the| upari likhita zlokameM Agata 'devAsurodArasabhe' zabda vicAraNIya hai| bhagavAnke samavasaraNameM bAraha sabhAyeM hotI haiN| una sabhAoMmeM deva aura asuroMke For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 svayambhUstotra-tattvapradIpikA atirikta manuSya aura tiryaJca bhI upasthita rahate haiN| taba samavasaraNa sabhAko deva aura asuroMkI sabhA kyoM kahA gayA hai / sambhavataH yahA~ asura zabdakA tAtparya adevase hai| surakA artha deva hotA hai| aura asurakA artha adeva kiyA jA sakatA hai / ataH asura (adeva) zabdake dvArA manuSya aura tiyaM coMkA bhI grahaNa ho jAtA hai / ataH zrI zAnti jina devoM aura manuSyAdikoMkI vizAla sabhAmeM suzobhita hue the, aisA artha karane se kisI bhI prakArako viprati tti nahIM rahegI / yasminnabhUd rAjani rAjacakra ___ munau dayAdIdhiti dharmacakram / pUjye muhuH prAJjali devacakra dhyAnonmukhe dhvaMsi kRtAntacakram // 4 // sAmAnyArtha-jina zAnti jinake rAjA hone para rAjAoMkA samUha baddhAJjali huA thA, muni hone para dayAkI kiraNoMvAlA dharmacakra baddhAJjali huA thA, pUjya hone para devoMkA samUha bAra-bAra baddhAJjali huA thA aura dhyAnake sanmukha hone para kSayako prApta hotA huA karmokA samUha baddhAJjali huA thaa| vizeSArtha-jaba zrI zAnti jina cakravartI rAjA the usa samaya unake adhIna samasta rAjAoMkA samUha hAtha jor3akara unake AdezakI pratIkSAmeM khar3A rahatA thA / jaba rAjyako chor3akara ve muni ho gaye taba dayAse yukta dharmacakra unake adhIna ho gyaa| yahA~ dharmacakrakA artha hai-cAritra athavA uttama kSamAdi dharmoMkA samUha / dayA dIdhitikA artha hai-dayA hI haiM kiraNeM jisakI athavA dayAkA hai prakAza jisameM / 'dayA dIdhiti' zabda dharmacakrakA vizeSaNa hai / dharmacakrase kiraNeM nikalatI haiM / zAnti jinake dharmacakrase dayAkI kiraNeM nikalatI thIM athavA dharmacakrameM dayAkA prakAza vyApta thaa| aisA dharmacakra unaka adhIna ho gayA thA arthAt ve dharmamaya ho gaye the / yahA~ dharmacakrakA eka artha aura hai| jaba zAnti jina cAra ghAtiyA karmoMkA kSaya kara arhanta ho gaye taba unake vihArake samaya Age-Age calanevAlA devaracita dharmacakra unake adhIna hokara hI gamana karatA thaa| jaba zAntinAtha bhagavAn pUjya hue arthAt samavasaraNameM virAjamAna hokara divyadhvani dvArA dharmopadeza karane lage taba catunikAyake devoMkA samUha bAra-bAra hAtha jor3akara unakI vandanA karatA thaa| antameM jaba ve ayogakevalI nAmaka caudahaveM guNasthAnameM vyuparatakriyAnivati nAmaka caturtha zukladhyAnake sanmukha hue. taba aghAtiyA karmoMkA samUha nAzako prApta hotA huA hAtha jor3akara unake samakSa khar3A ho gayA thaa| kRtAntacakrakA eka artha hai-karmasamUha aura dUsarA artha hai For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zAnti jina stavana 123 mRtyuke rAjA yamarAjakA cakra / ataH hama kaha sakate haiM ki usa samaya naSTa hotA huA karmacakra tathA yamarAjakA cakra unake adhIna ho gayA thaa| arthAt muktiko prApta karake zrI zAnti jinane mRtyu para vijaya prApta kara lI thii| zrI zAnti jinakI aisI adbhuta mahimA hai / svadoSazAntyA vihitAtmazAntiH zAntevidhAtA zaraNaM gatAnAm / bhUyAd bhavaklezabhayopazAntyai zAntijino me bhagavAn zaraNyaH // 5 // (80) sAmAnyArtha-jina zAntinAtha bhagavAnne apane doSoMko zAnti karake AtmazAntiko prApta kiyA hai aura jo zaraNAgatoMke lie zAntike vidhAtA haiM, ve bhagavAn zAnti jina mere zaraNabhUta haiM / aise zrI zAnti jina mere bhavabhramaNakI, klezoMkI aura bhayoMkI upazAntike lie nimitta hoveM / vizeSArtha-zrI zAnti jinane pahale apane rAga, dveSa, kAma, krodha Adi vikAroMkA nAza karake ananta sukhAdirUpa AtmazAntikI prApti kI thI / aisA hone para hI ve saMsAra samudrase pAra honeke icchuka zaraNameM Ae hue bhavya jIvoMke lie zAnti pradAtA hue the| kyoMki jabataka yaha mAnava apane doSoMkA kSaya karake svayaM zAnti prApta nahIM kara letA tabataka vaha dUsaroMke lie zAnti pradAtA nahIM ho sakatA hai| karma zatruoMko jItaneke kAraNa zAntinAtha jina kahalAte haiM / viziSTa jJAnavAn athavA indrAdi dvArA pUjya honese ve bhagavAn haiM tathA zaraNAgatoMkI rakSA karane meM nipuNa haiN| aise zrI zAnti jina mere bhavaparimramaNakI, bhavabhramaNase utpanna honevAle klezoMkI aura nAnA prakArake bhayoMkI upazAnti kreN| yahA~ stutikAra zrI zAnti jinase yahI kAmanA kara rahe haiM ki ApakI stutike phalasvarUpa maiM saMsArake janmamaraNAdi sambandho kaSToMse mukta hokara ApakI taraha hI AtmazAntiko prApta kruuN| yahA~ yaha dRSTavya hai ki zAntinAtha bhagavAn kisI icchA yA prayatnake binA hI zaraNAgatoMke lie zAntike vidhAtA hote haiM / jisaprakAra agnike pAsa jAnese uSNatAkA aura himAlayake pAsa jAne se zItakA anubhava svayaM hotA hai, usI prakAra zrI zAnti jinakI zaraNameM jAnevAle bhavya jIvoMko svayaM hI zAnti prApta hotI haiM / ve tI zAnti prApta honeke nimitta mAtra haiM / jo bhI bhavya jIva zraddhA-- pUrvaka unakI zaraNa meM jAtA hai use zAntiko prApti avazya hotI hai| For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 17 ) zrI kunthu jina stavana kunthuprabhRtyakhilasattvadayaikatAnaH kunthujino jvarajarAmaraNopazAntyai / tvaM dharmacakramiha vartayasi sma bhUtyai bhUtvA puraH kSitipatIzvaracakrapANiH // 1 // sAmAnyArtha-he kunthu jina ! kunthu Adi samasta prANiyoM para dayAkA ananta vistAra karanevAle Apane pahale rAjyalakSmIke lie rAjAoMke svAmI cakravartI rAjA hokara bAdameM jvarAdi roga, jarA aura maraNako upazAntirUpa mokSa lakSmIke lie isa loka meM dharmacakrako pravartita kiyA thaa| vizeSArtha-- satrahaveM tIrthaMkarakA nAma kunthunAtha hai / ve kunthu Adi samasta prANiyoM para pUrNa dayAbhAva rakhate the| kunthu eka sUkSma prANI hai / hindImeM isako tirUlA yA coMTo kahate haiM / yaha tIna indriya prANI hai / yadyapi yahA~ kunthu prabhRti zabdakA prayoga kiyA gayA hai, kintu isakA tAtparya yahI hai ki zrI kunthu jina ekendriyase lekara paMcendriya paryanta samasta jIvoM para dayAkA ananta vistAra karate the / zrI kunthu jina cakravartI rAjA the| unhoMne gRhasthAvasthAmeM rAjyalakSmIkI prAptike lie sudarzana cakrako pravartita kiyA thA aura aisA karake ve aneka rAjAoMke svAmI banakara cakravartI samrAT hue the| isake pazcAt unhoMne vItarAga avasthA mokSalakSmIkI prAptike lie dharmacakrakA pravartana kiyA thaa| dharmacakra uttamakSamAdirUpa athavA samyagdarzanAdirUpa hotA hai / arhanta avasthAko prApta karake zrI kunthu jinane bhavya jIvoMke lie jo upadeza diyA thA usakA AcaraNa karanese jvarAdi samasta rogoMkA, jarAkA aura maraNakA nAza ho jAtA hai aura aisI sthitimeM mokSalakSmIkI prApti avazyaMbhAvI hai / isa prakAra zrI kunthu jinane dharmakA AcaraNa karake svayaM mokSalakSmIko prApta kiyA tathA anya bhavya jIvoMko bho mokSalakSmoko prApta karanekA upAya batalA diyaa| tRSNAciSaH paridahanti na zAntirAsA miSTendriyArthavibhavaH parivRddhireva / sthityaiva kAyaparitApaharaM nimitta mityAtmavAn viSayasaukhyaparAGmukho'bhUt // 2 // For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI 125 sAmAnyArtha - tRSNArUpa agniko jvAlAyeM saMsArI jIvako cAroM ora se jalAtI haiM | abhilaSita indriya-viSayoMke vaibhavase inakI zAnti nahIM hotI hai, kintu saba orase vRddhi hI hotI hai / kyoMki indriya-viSayoMkA svabhAva hI aisA hai / indriya viSaya zarIrake saMtApako dUra karanemeM nimitta mAtra haiM / aimA jAnakara zrI kunthu jina viSaya saukhyase parAnmukha ho gaye the / vizeSArtha - zrI kunthu jinane cakravartIke rAjyavaibhavako chor3akara digambara mudrA dhAraNa kara lI thii| kyoMki unhoMne isa bAtako acchI taraha se samajha liyA thA ki tRSNA ( bhogAkAMkSA) saMsArI jIvako sadA saMtapta karatI rahatI hai / tRSNA agnike samAna hai / tRSNArUpa agnikI jvAlAyeM isa jIvako sadA saba orase jalAtI rahatI haiM / apane anukUla indriya viSayoMkA adhika se adhika vaibhava yA pracura pariNAmameM saMgrahase bhogAkAMkSAkI zAnti na hokara ulTI vRddhi hI hotI hai / jisaprakAra Indhanase agnikI zAnti na hokara vRddhi hI hotI hai, usI prakAra indriya viSayoMke saMgrahase tRSNAkI zAntike sthAna meM adhikAdhika vRddhi hI hotIM hai / isakA kAraNa yaha hai ki indriya-viSayoMkA aisA hI svabhAva hai jo tRSNAkI abhivRddhi hI karatA hai / abhilaSita indriya viSayoMke sevana se kucha samaya ke lie zarIrakA saMtApa to dUra ho sakatA hai kintu mAnasika saMtApa dUra nahIM hotA hai / ataH indriya viSaya zarIra ke saMtApako dUra karane meM nimittamAtra haiM, ve tRSNAkI upazAnti karanevAle nahIM haiM / zrI kunthu jina indriya vijetA the / ataH ve indriya-viSayoMke svarUpako jAnakara indriya-viSayajanya sukhase vimukha ho gaye the / yahI kAraNa hai ki unhoMne cakravartIke vaibhavako chor3akara AtmavikAsa karane ke lie jina dIkSA dhAraNa karalI thI / bAhyaM tapaH paramaduzcaramAcaraMstvamAdhyAtmikasya tapasaH paribRMhaNArtham / dhyAnaM nirasya kaluSadvayamuttarasmin dhyAnadvaye vavRtiSe'tizayopapanne || 3 || sAmAnyArtha - he kunthu jina ! Apa AdhyAtmika tapakI parivRddhi ke lie atyanta kaThina bAhya tapakA AcaraNa karate hue Artta- raudrarUpa do kaluSita dhyAnoMko chor3akara uttaravartI dharmya aura zukla ina do sAtizaya dhyAnoMmeM pravRtta hue the / vizeSArtha - tapake do bheda haiM- bAhya tapa aura Abhyantara tapa / anazana, Unodara, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, viviktazayyAsana aura kAyakleza ye chaha bAhya tapa haiM / prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna ye chaha Abhyantara tapa haiM / ina tapoMkA AcaraNa karanese karmoMkA saMvara aura kunthu jina stavana For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 svayambhUstotra-tattvapradIpikA nirjarA hotI hai / zrI kunthu jinane Abhyantara tapakI parivRddhike lie atyanta kaThina anazanAdi bAhya tapoMkA AcaraNa kiyA thaa| bAhya tapoMke AcaraNase antaraMga tapoMkI saba prakArase vRddhi hotI hai / tAtparya yaha hai ki zrI kunthu jina bAhya aura antaraMga donoM tapoMkA AcaraNa karate hue saMvara aura nirjarAke mArgameM pravRtta hue the| Atta, raudra, dharmya aura zuklake bhedase dhyAnake cAra bheda haiN| inameM se prArambhake do dhyAna saMsArake kAraNa honese aprazasta dhyAna kahalAte haiM / ataeva ye donoM dhyAna tyAjya haiN| dharmyadhyAna aura zakla dhyAna mokSake kAraNa honese prazasta dhyAna haiN| isalie ye donoM dhyAna upAdeya haiN| yahA~ yaha dRSTavya hai ki dharmyadhyAna paramparAse mokSakA kAraNa hotA hai aura zukla dhyAna sAkSAt mokSakA kAraNa hotA hai / ye donoM ho dhyAna atizayase sampanna haiM / inakA atizaya yahI hai ki inake dvArA karmokI nirjarA aura mokSakI prApti hotI hai| saMskRtaTokAkArane atizayakA artha bheda bhI kiyA hai| dhaya'dhyAnake AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya ye cAra bheda haiN| zukla dhyAnake pRthaktvavitarka, ekatvavitarka, sUkSmakriyApratipAti aura vyuparatakriyAnivarti ye cAra bheda haiM / zrI kunthu jina muni avasthAmeM Arta aura raudra ina do kaluSita dhyAnoMko chor3akara dharmya aura zukla ina sAtizaya do dhyAnoMmeM pravRtta hue the| hutvA svakarmakaTukaprakRtIzcatasro ___ ratnatrayAtizayatejasi jAtavIryaH / babhrAjiSe sakalavedavivinetA vyabhre yathA viyati dIptarucirvivasvAn // 4 // sAmAnyArtha-he bhagavan ! apane karmoMko cAra kaTuka prakRtiyoMko ratnatrayarUpa sAtizaya agnimeM homakara zakti sampanna tathA sampUrNa Agamake praNetA Apa isa prakAra zobhAyamAna hue the jisa prakAra nirabhra AkAzameM daidIpyamAna kiraNoMse yukta sarya zobhita hotA hai / vizeSArtha-sAtizaya dhyAna karate hue zrI kunthu jina ne jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ina cAra ghAtiyA karmoMko ratnatrayarUpa sAtizaya agnimeM bhasma kara diyA thaa| bArahaveM guNasthAnake antameM mohanIya aura terahaveM guNasthAnameM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAyakA kSaya hotA hai| cAra ghAtiyA karmoko prakRtiyA~ kaTuka (kar3avI) haiM, kyoMki inake dvArA AtmAke anantajJAnAdi svAbhAvika guNoMkA ghAta (AcchAdana) hotA hai / samyagdarzana, samyagjJAna 1. para mokSa hetU / tattvArthasUtra 9/29 For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kunthu jina stavana 127 aura samyakcAritrako ratnatraya kahate haiN| ratnatrayakA svabhAva karmoke dahana karanekA hai / yahA~ ratnatrayake prakarSa (atizaya) ko teja (agni) kahA gayA hai / ataH prakarSako prApta ratnatrayarUpa agnimeM cAra ghAtiyA karma bhasma ho jAte haiN| aura cAra ghAtiyA karmoMkA nAza ho jAne para bhagavAn anantavIrya sampanna ho jAte haiM / arthAt anantajJAnAdi anantacatuSTayase sampanna hokara arhanta ho jAte haiM / ___ arhanta avasthAmeM bhagavAn samavasaraNameM virAjamAna hokara divyadhvani dvArA jIvAdi tattvoMkA nirUpaNa karate haiM aura isIke AdhAra para cAra jJAnake dhArI gaNadhara dvAdazAMgarUpa paramAgamakI racanA karate hai| ataH paramAgamake mulakartA bhagavAn hI kahe jAte haiN| zrI kunthu jina sakalavedavidhike vidhAtA haiM / sakala loka aura alokake parijJAnako veda kahate haiM / aura aise vedakA vidhAna (praNayana) zrI kunthu jinake dvArA huA hai / jAtavIrya (zaktisampanna) aura sakalavedavidhi ke praNetA zrI kuntha jina isa lokameM usI prakAra zobhAyamAna hue the jisa prakAra medha rahita AkAzameM camakatA huA sUrya zobhita hotA hai / yasmAnmunIndra tava lokapitAmahAdyA vidyAvibhUtikaNikAmapi nApnuvanti tasmAdabhavantamajapratimeyamAryAH stutyaM stuvanti sudhiyaH svahitaikatAnAH // 5 // (85) sAmAnyArtha-he munIndra ! yataH brahmA Adi laukika devatA ApakI vidyAkI aura vibhUtikI eka kaNikAko bhI prApta nahIM karate haiM, isalie Atmahita sAdhanAmeM nimagna aura uttama buddhike dhAraka gaNadharAdi deva punarjanmase rahita, aparimita aura stutike yogya ApakI stuti karate haiN| vizeSArtha--zrI kunthu jina gaNadharAdi muniyoMke svAmI honese munIndra kahalAte haiN| cAra ghAtiyA karmokA kSaya ho jAne para kevalajJAnarUpa vidyA aura samavasaraNAdirUpa vibhUti (lakSmI) unako prApta ho jAtI hai| isa lokameM pitAmaha ( brahmA ) viSNu, maheza, kapila, sugata, jaiminI Adi aneka laukika devatA haiN| ye saba devatA bhagavAn kunthu nAthakI vidyA aura vibhUtike eka kaNako bhI prApta nahIM kara pAte haiN| isakA kAraNa yahI hai ki unameM rAgAdi doSa vidyamAna haiM aura unake karmoMkA kSaya nahIM huA hai / na to ve vItarAga haiM aura na sarvajJa haiM / ___ataH jo AtmakalyANa karanA cAhate haiM, jo mokSake AkAMkSI haiM aura jo uttama buddhike dhAraka haiM aise Arya jana ( gaNagharAdi ) zrI kunthu jinakI stuti karate haiM / kyoMki zrI kunthu jina punarjanmase rahita haiM, unakA yaha antima janma hai, anantajJAnake dhAraka honese aparimita haiM aura zata indroM dvArA pUjya honeke kAraNa stutya haiN| For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) zrI ara jina stavana guNastokaM sadullaGghya tadbahutvakathA stutiH / AnantyAtte guNA vaktumazakyAstvayi sA katham // 1 // sAmAnyArtha he ara jina ! vidyamAna guNoMkI alpatAkA ullaMghana karake unake bahutva ( adhikatA ) kA kathana karanA stuti kahalAtI hai / vaha stuti ApameM kisa prakAra saMbhava hai| kyoMki ApameM ananta guNa honeke kAraNa Apake samasta guNoMkA kathana karanA saMbhava nahIM hai / vizeSArtha-kisI vyaktimeM alpa guNa vidyamAna haiM / koI stutikartA vidyamAna guNoMkI alpatA para koI dhyAna na dekara una guNoMko bar3hA-car3hA kara kahane lagatA hai / kisI vyaktimeM kevala eka guNa vidyamAna hai| kintu stuti karanevAlA isa prakAra bar3hA car3hA kara kathana karatA hai jaise usameM sau yA hajAra guNa vidyamAna hoM / lokameM isakA nAma stuti hai| zrI ara jinake viSaya meM isa prakAra kI stuti sambhava nahIM hai| kyoMki unameM ananta guNa vidyamAna haiM aura una ananta guNoMkA kathana kisI bhI prakAra sabhava nahIM hai| jaba koI stuti kartA unake pUre guNoMkA kathana kara hI nahIM sakatA hai taba unheM bar3hA car3hA kara kahanekA to koI prazna hI nahIM hai| zrI ara jinakI isa prakAra kI stuti kisa prakAra sambhava hai / arthAt unakI aisI stuti kisI bhI prakAra sambhava nahIM hai| tathApi te munIndrasya yato nAmApi kIrtitam / punAti puNyakIrternastato brUyAma kiJcana // 2 // sAmAnyArtha-he ara jina ! yadyapi Apake samasta guNoMkA kathana karanA azakya hai, phira bhI Apa puNyakIrti munIndrakA nAmakIrtana bhI yataH hameM pavitra karatA hai, isalie hama Apake guNoMkA kucha kathana karate haiN| vizeSArtha-zrI ara jina gaNadharAdi muniyoMke svAmI honeke kAraNa munIndra haiN| ve puNyakIrti haiN| kIrti zabda vANI, khyAti aura stuti ina tIna arthoM meM prayukta hotA hai / aura puNya zabda pavitrake arthameM prayukta huA hai / ataH jinakI vANI pavitra hai, khyAti pavitra hai aura puNyotpAdaka honese stuti pavitra hai unheM puNyakIrti kahate haiM / aise zrI ara jinake samasta guNoMkA kathana to azakya hI hai / For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ara jina stavana 122 phira bhI zraddhApUrvaka unake nAmakA uccAraNa yA smaraNa bhI hameM pavitra karatA hai| tAtparya yaha hai ki unake ananta guNoMkA kathana karanA sambhava nahIM hai to isase hamArI koI hAni nahIM hotI hai / unake ananta guNoMmeMse eka yA do guNoMkA kathana to hama kara hI sakate haiM / yaha bhI sambhava na ho to hama bhaktipUrvaka unakA nAmakIrtana yA smaraNa to kara ho sakate haiM aura vaha nAmakIrtana bhI hamArA kalyANa kara sakatA hai / isalie stutikAra Age zrI ara jinake guNoMkA lezamAtra kathana kara rahe haiN| lakSmIvibhavasarvasvaM mumukSozcakralAJchanam / sAmrAjyaM sArvabhaumaM te jarattRNamivAbhavat // 3 // sAmAnyArtha-lakSmIke vaibhavarUpa savasvase sampanna tathA sudarzanacakra sahita jo sArvabhauma sAmrAjya Apako prApta thA vaha mumukSu hone para Apake lie jIrNa tRNake samAna ho gyaa| vizeSArtha-zrI ara jina cakravartI samrAT the| isa kAraNa unakA sAmrAjya sArvabhauma thaa| bharata kSetrake chaha khaNDoM para unakA Adhipatya thaa| nau nidhiyoM aura caudaha ratnoMse yukta mahatI lakSmIkA vaibhava usa sArvabhauma sAmrAjyakA sarvasva thA aura devopanIta sudarzanacakra unake sAmrAjyakA cihna thaa| rAjyAvasthAmeM zrI ara jinakA aisA vizAla sAmrajya thaa| kintu jaba ve mumukSu hue taba unheM ukta vizAla sAmrAjya jIrNaM tRNake samAna mAlUma par3ane lgaa| mumukSukA artha haimokSake icchuka athavA sarvaparigrahatyAgake icchuka / ataH jaba zrI ara jina saMsAra zarIra aura bhogoMse virakta ho gaye taba unhoMne vizAla sAmrAjyako jIrNa taNake samAna chor3a diyaa| tava rUpasya saundarya dRSTvA tRptimanApivAn / dvayakSaH zakraH sahasrAkSo babhUva bahuvismayaH // 4 // sAmAnyArtha-Apake rUpake saundaryako dekhakara do netroMkA dhAraka indra tRptiko prApta nahIM huA / isalie vaha bahuta Azcaryako prApta hotA huA hajAra netroMkA dhAraka ho gyaa| vizeSArtha-zrI ara jina tIrthakara, cakravartI aura kAmadeva the| kAmadeva honeke kAraNa unake zarIrakA saundarya adbhuta thaa| janma kalyANakake samaya jaba indrANI bAlaka ara jinako prasUti gRhase bAhara lAkara janmAbhiSekake lie sumeru parvatapara le jAneke lie saudharma indrako soMpane lagI taba saudharma indra kAmadeva ara jinako sundaratAko dekhakara Azcaryacakita ho gyaa| do netroMse For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 svayambhUstotra-tattvapradIpikA ara jinake adbhuta saundaryako dekhakara indrako santoSa hI nahIM ho rahA thA / taba usane vikriyA dvArA apane hajAra netra banA lie / kintu vaha hajAra netroM dvArA zrI ara jinake rUpa-saundaryakA avalokana karatA huA bhI atRpta hI rahA / yahA~ zakra zabdase saudharma indrakA grahaNa karanA caahie| janmakalyANakake samaya saudharma indra anya indra tathA devoMke sAtha bhagavAnke janmakalyANakakA utsava manAneke lie yahA~ AtA hai| usa samaya saudharma indrakI indrANI prasUti gRhameM jAtI hai aura vahA~se bAlakarUpa bhagavAnko uThAkara tathA bAhara lAkara saudharma indrako sauMpa detI hai, jisase vaha bhagavAnko sumeru parvata para le jAkara eka hajAra ATha kalazoMse unakA abhiSeka kara ske| usa samaya prathama bAra bhagavAna ke rUpasaundaryako dekhakara saudharma indra tRpta nahIM hotA hai| taba vaha vikriyAke dvArA apane hajAra netra banAkara bhagavAnkA avalokana karatA hai, phira bhI vaha atRpta hI rahatA hai / aisA thA zrI ara jinakA rUpa-saundarya / moharUpo ripuH pApaH kaSAyabhaTasAdhanaH / dRSTisaMvidupekSA'straistvayA dhora parAjitaH // 5 // sAmAnyArtha-he dhIra ! kaSAyarUpa yoddhAoMkI senAse yukta jo moharUpa pApI zatru hai use Apane samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa astroMse parAjita kara diyA hai| vizeSArtha-jJAnAvaraNAdi cAra ghAtiyA karmomeM mohanIya karma sabase prabala hai / yaha jIvakA pAparUpa zatru hai / karmoko prakRtiyA~ do prakArakI hotI haiMpaNya prakRti aura pApa prakRti / puNya prakRti prazasta hotI hai aura pApa prakRti aprazasta hotI hai / tIrthaMkara nAma karmake udayase honevAlI tIrthaMkara prakRti prazasta hai / kintu mohanIya karmako samasta aTThAIsa prakRtiyA~ pAparUpa haiM / mohanIya karmake udayase yaha jIva Atma svarUpako bhUlakara zarIrako hI AtmA samajhane lagatA hai / isalie yaha moha AtmAkA ahita karaneke kAraNa sabase bar3A zatru hai| ise jItanA sarala nahIM hai| kyoMki isake pAsa kaSAyarUpa yoddhAoMkI prabala senA hai / krodha, mAna, mAyA aura lobhake bhedase kaSAyake cAra bheda haiN| ye hI cAra kaSAyeM anantAnubandhI Adike bhedase solaha prakAra kI ho jAtI haiM / inake atirikta hAsya, rati arati Adi nau nokaSAya bhI haiN| isa prakAra kula paccIsa kaSAyeM mohanIya karmakI ajeya senA hai| zrI ara jinane aise prabala zatru ko samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrake dvArA jIta liyA hai / yahA~ moha zabda upalakSaNa hai / ataH moha zabdake dvArA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ara jina stavana 131 antarAyakA bhI grahaNa karanA caahie| isakA tAtparya yaha hai ki zrI ara jina ratnatrayake dvArA cAra ghAtiyA karmoMkA kSaya karake arhanta ho gaye the| upalabdha pratiyoMmeM isa zlokako dvitIya paMktimeM 'dRSTisaMpadupekSA' aisA pATha hai / kintu yahA~ 'saMpada' ke sthAnameM 'saMvid' zabda ThIka pratIta hotA hai / saMvidkA artha samyagjJAna hotA hai tathA saMpadkA sAmAnya artha sampatti hotA hai / koI vyakti saMpadkA vizeSa artha samyagjJAna bhI kara sakatA hai| phira bhI zabda prayoga aisA honA cAhie jisase saralatApUrvaka zabda bodha ho ske| zrI vIra jina stavanake antima padyameM sampattike arthameM saMpada zabdakA prayoga dekhie / ataH saMpadke sthAnameM saMvid zabdakA prayoga ucita pratIta hotA hai / zrI mukhtAra sA0 ne saMvid zabdakA hI prayoga kiyA hai| kandarpasyoddharo darpastrailokyavijayAjitaH / hRpayAmAsa taM dhIre tvayi pratihatodayaH // 6 // sAmAnyArtha-he ara jina ! tIna lokoMkI vijayase utpanna kAmadevake utkaTa darpa (ahaMkAra) ne kAmadevako lajjita kara diyA thaa| kyoMki dhIra-vIra Apake samakSa kAmadevakA udaya (prabhAva) naSTa ho gayA thaa| vizeSArtha-tIna lokoMmeM kAmadevakA bar3A bhArI prabhAva hai| koI bhI prANI aimA nahIM hai jo kAmadevake prabhAvase bacA ho / kAmadeva itanA zaktizAlI hai ki usane tInoM lokoMke prANiyoM para vijaya prApta kara lI hai| isa vijayase kAmadevako bar3A bhArI ahaMkAra utpanna ho gayA hai ki saMsArake samasta prANI mere adhIna haiN| - zrI ara jina parama dhIra vIra haiN| ataH kAmadeva unake cittameM koI vikAra utpanna nahIM kara sakA / pratyuta zrI ara jinake samakSa trailokya-vijayase ajita kAmadeva kA utkaTa darpa cUra-cUra ho gyaa| isa prakAra kAmadevako lajjita honA par3A aura eka prakArase usakA astitva hI samApta ho gyaa| isakA tAtparya yahI hai ki zrI ara jina pUrNa kAmavijayI the / AyatyAM ca tadAtve ca duHkhyonirduruttraa| taSNAnadI tvayottIrNA vidyAnAvA viviktayA // 7 // sAmAnyArtha--para loka tathA isa lokameM jo duHkhoMkI yoni hai aura jisakA pAra karanA atyanta kaThina hai aisI tRSNArUpa nadIko Apane nirdoSa jJAnarUpa naukAse pAra kara liyA hai| vizeSArtha-tRSNA eka nadIke samAna hai| pAnIse bharI huI nadIko pAra kanA bahuta kaThina hai| isI prakAra tRSNA-nadIko bhI pAra karanA atyanta kaThina For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 svayambhUstotra-tattvapradIpikA hai / sAdhAraNa prANI tRSNA-nadIko pAra nahIM kara sakatA hai| dhIra vIra vyakti hI isako pAra kara sakatA hai / bhogoMkI AkAMkSAko tRSNA kahate haiN| bhogoMkI AkAMkSA kabhI ghaTatI nahIM hai, kintu uttarottara bar3hatI hI jAtI hai / tRSNA isa loka tathA para loka donoM hI lokoMmeM duHkhoMkI utpattikA kAraNa hai| saMsArI prANI bhogAkAMkSAkI pUrtike lie rAta-dina vibhinna prakArake kaSTa uThAtA rahatA hai / viSaya bhogoMmeM nimagna hokara vaha apanA viveka bhI kho detA hai / aisI avasthAmeM use jo azubha karmabandha hotA hai usake kAraNa use para lokameM nigoda, naraka, tiryaMca Adi paryAyoMmeM nAnA prakArake duHkhoMko bhoganA par3atA hai / __ ataH duHkhayoni aura duruttarA tRSNA-nadIko nirdoSa vidyArUpa naukAke dvArA hI pAra kiyA jA sakatA hai| nirdoSa vidyAkA artha hai-samyagjJAna / samyagjJAnake ho jAne para bhavya jIva socatA hai ki bhogAkAMkSAkI pUrti kabhI nahIM ho sakatI hai aura viSayoMke sevanase nirAkula sukhakI prApti bhI kabhI nahIM ho sakatI hai / nirAkala sukha to AtmAkA svabhAva hai| ataH bhogoMse cittako haTAkara AtmasvarUpameM lIna honA caahie| tabhI nirAkula sukhako prApti hogii| zrI ara jinane tRSNA-nadIko pAra karake nirAkula sukha yA ananta sukhako prApta kiyA thA / antakaH krandako tRSNAM janmajvarasakhaH sadA / svAmantakAntakaM prApya vyAvRttaH kAmakArataH // 8 // sAmAnyArtha-punarjanma tathA jvara Adi rogoMkA mitra antaka (yama) sadA manuSyoMko rulAnevAlA hai| kintu yamakA anta karanevAle Apako prApta kara yama apanI icchAnusAra pravRttise uparata huA hai / vizeSArtha-Ayu karmakI samApti ho jAne para saMsArI jIvakI vartamAna paryAyakA jo nAza ho jAtA hai use mRtyu yA antaka kahate haiM / antaka, yama, mRtya aura maraNa ye saba paryAyavAcI zabda haiM / yama punarjanma tathA jvara Adi rogoMkA mitra hai| mRtyu ho jAne para yaha jIva nizcitarUpase navIna paryAyako dhAraNa karatA hai| yahI punarjanma hai / manuSyAdi pratyeka paryAyameM jvara, yakSmA Adi nAnA prakArake rogoMse yaha jIva sadA pIr3ita rahatA hai / ataH yamako punarjanma tathA jvarAdi rogoMkA mitra kahA gayA hai| yaha yama strI, putrAdi iSTajanoMkI vartamAna paryAyake nAzakA kAraNa hone se manuSyako sadA rulAtA rahatA hai| jaba kisI iSTa janakI matya ho jAtI hai taba vaha karuNa krandana karatA hai| use sadA apanI mRtyukA bhI bhaya banA rahatA hai| zrI ara jina yamakA anta karanevAle haiM aura samasta karmoMkA kSaya karake ajara, amara aura avinAzI padako prApta karanevAle haiN| yaha manuSya paryAya For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ara jina stavana 133 unakI antima paryAya hai| vartamAna paryAyake bAda aba unakA punarjanma nahIM honA hai / ataH jo yama saMsArI prANiyoMke prati apanI svacchanda pravRtti karatA hai vahI yama zrI ara jinake prati apanI svacchanda pravRttise nivRtta ho gayA hai / kyoMki be antaka (yama) kA anta karanevAle haiN| lokameM yamako mRtyukA devatA bhI kahA jAtA hai / zrI ara jina mRtyuke devatA para vijaya prApta karake ajara-amara ho gaye haiN| bhUSAveSAyuvatyAgi vidyAdamadayAparam / rUpameva tavAcaSTe dhIra doSavinigraham // 9 // sAmAnyArtha-he dhIra ! AbhUSaNoM, veSoM tathA AyudhoMkA parityAga karanevAlA aura vidyA, dama tathA dayAmeM tatpara ApakA rUpa hI isa bAtako batalAtA hai ki Apane doSoMkA pUrNarUpase nigraha kiyA hai| vizeSArtha-saMsArake samasta prANI rAga, dveSa, moha Adi doSoMse dUSita haiM tathA zrI ara jina ina doSoMse rahita haiM / sAdhAraNa mAnava tathA kucha sAdhu bhI apane zarIrameM rAgake kAraNa kaTaka, kuNDala, hAra Adi AbhUSaNoMko dhAraNa kara zArIrika zobhAko bar3hAte haiN| ve ahaMkArake kAraNa jaTAjaTa, raktAmbara, pItAmbara Adi nAnA prakArake veSa dhAraNa kara apanA mahattva prakaTa karate haiM tathA bhayake kAraNa gadA, dhanuSa, asi Adi zastra dhAraNa kara dUsaroMko AtaMkita karate haiM / kintu zrI ara jinane rAgarahita honeke kAraNa samasta AbhUSaNoMkA tyAga kara diyA hai, ahaMkAra rahita honeke kAraNa samasta veSoMkA tyAga kara diyA hai aura bhayarahita honeke kAraNa samasta astra-zastroMkA tyAga kara diyA hai| itanA hI nahIM, ve digambara mudrAko dhAraNa karake vidyA, dama aura dayAmeM tatpara ho gaye haiN| ve svAdhyAya, dharmyadhyAna Adike dvArA vidyA (samyagjJAna) ke vikAsameM nirantara saMlagna rahate haiN| kaSAya aura indriyoMko apane vazameM rakhanA dama kahalAtA hai / moha rahita honeke kAraNa zrI ara jinane kaSAyoM tathA indriyoM para pUrNa niyantraNa kara liyA hai| IryAsamiti, AdAna-nikSepaNasamiti aura utsargasamiti tathA viveka pUrvaka kI gaI anya kriyAoMke dvArA unameM jIva rakSAkA bhAva spaSTa mAlama par3atA hai| ataH zrI ara jinake bhUSAveSAyudhatyAgI tathA vidyAdamadayAmeM tatpara aise bAhyarUpa (AkAra) ko dekhakara koI bhI vivekI mAnava saralatApUrvaka yaha samajha sakatA hai ki zrI ara jinane rAga, dveSa, moha Adi doSoM para pUrNa vijaya prApta kara lI hai| samantato'nabhAsAM te pariveSeNa bhUyasA / tamo bAhyamapAkIrNamadhyAtmaM dhyAnatejasA // 10 // For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 svayambhUstotra-tattvapradIpikA sAmAnyArtha--saba ora phailanevAle Apake zarIrake vizAla prabhAmaNDalase bAhya andhakAra nAzako prApta huA hai aura dhyAnarUpa tejake dvArA AdhyAtmika (antaraMga) andhakAra nAzako prApta huA hai / vizeSArtha-yahA~ zrI ara jinake zArIrika aura AdhyAtmika tejako batalAyA gayA hai / unakA zarIra paramaudArika zarIra hai| usa zarIrase tejayukta kiraNeM nikalatI rahatI haiN| ve tejayukta kiraNeM cAroM ora vyApta hokara vizAla prabhAmaNDalakA rUpa dhAraNa kara letI haiN| usa prabhAmaNDalake dvArA unake nikaTavartI samasta bAhya andhakAra naSTa ho jAtA hai| zrI ara jinane zukladhyAnarUpa tejake dvArA antaraMga andhakArako bhI naSTa kara diyA hai / AtmAke bhItara rahanevAlA ajJAnAndhakAra AdhyAtmika yA antaraMga andhakAra kahalAtA hai| zukladhyAnake dvArA jJAnAvaraNAdi cAra ghAtiyA karmokA kSaya ho jAne para kevalajJAna utpanna ho jAtA hai aura isa jJAnake dvArA AtmA jJAnamaya (prakAzamaya) ho jAtA hai / ataH zrI ara jina bAhya aura AdhyAtmika ina donoM prakArake andhakAroMko dUra (naSTa) karane vAle haiN| sarvajJajyotiSodbhastAvako mahimodayaH / kaM na kuryAt praNanaM te sattvaM nAtha sacetanam // 11 // sAmAnyArtha-he nAtha ! sarvajJakI jyotise utpanna huA ApakI mahimAkA udaya kisa sacetana prANIko namrIbhUta nahIM kara detA hai| vizeSArtha-jJAnAvaraNAdi cAra ghAtiyA karmoMkA kSaya ho jAne para yaha AtmA sarvajJa ho jAtA hai| sarvajJakA kevalajJAnasvarUpa jo anantajJAna hai vahI sarvajJa jyoti hai| isa jyotise arhanta bhagavAnkA mAhAtmya bahuta bar3ha jAtA hai / jaba zrI ara jina samavasaraNameM virAjamAna hokara divyadhvanike dvArA saMsArake prANiyoMke kalyANake lie hitopadeza dete haiM taba samavasaraNa sabhAmeM upasthita sabhI jIvoM para bhagavAnke kevalajJAnakA vizeSa prabhAva parilakSita hotA hai / usa samaya guNa-doSake vicArameM catura prANI bhagavAnke mAhAtmyase prabhAvita hokara natamastaka ho jAtA hai / zrI ara jinakA aisA mAhAtmya hai ki atyadhika ahaMkArI manuSya bhI samavasaraNameM pahu~cate hI apane ahaMkArako chor3akara atyanta vinamra ho jAtA hai aura bhagavAnko sASTAMga praNAma karatA hai / tava vAgamRtaM zrImat sarvabhASAsvabhAvakam / proNayatyamRtaM yadvat prANino vyApi saMsadi // 12 // sAmAnyArtha he bhagavan ! sarva bhASAoMmeM pariNata honeke svabhAvase yukta For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ara jina stavana 135 tathA samavasaraNa sabhAmeM vyApta honevAlA ApakA zrIsampanna vacanAmRta prANiyoMko amRtake samAna santuSTa karatA hai / vizeSArtha-yahA~ bhagavAnkI divyadhvanikA mAhAtmya batalAyA gayA hai / jaba zrI ara jina samavasaraNa sabhAke madhyameM virAjamAna hokara dharmopadeza dete haiM usa samaya cAroM prakArake deva, vibhinna pradezoMke manuSya aura tiryaMca bhI samavasaraNameM upasthita rahate haiM / sabakI bhASA bhinna-bhinna hotI hai / kintu bhagavAnkI vANImeM aisA atizaya pAyA jAtA hai ki jo zrotA jisa bhASAkA jAnakAra hai uso bhASAmeM usakA pariNamana ho jAtA hai| isa prakAra saba zrotA apanI-apanI bhASAmeM bhagavAnakI vANIko samajha lete haiM / samavasaraNameM lAkhoMkI saMkhyAmeM bhavya jIva upasthita rahate haiN| usa vANIkA eka atizaya yaha bhI hai ki vaha sampUrNa samavasaraNa sabhAmeM vyApta ho jAtI hai, jisase vaha saba zrotAoMko saralatAse sunAI detI hai| koI zrotA kitanA bho dUra kyoM na baiThA ho use divyadhvaniko sunane koI kaThinAI nahIM hotii| vaha vANI samasta padArthoMke yathArthasvarUpakA pratipAdana karatI hai / padArthoMke yathArtha svarUpakA pratipAdana karanA hI usakI zrI (zobhA yA lakSmI) hai / zrI ara jinakA aisA vacanAmRta ananta sukhakA kAraNa honese samasta prANiyoMko usI prakAra saMtuSTi pradAna karatA hai jisa prakAra amRtapAna karanese prANI parama Anandako prApta hotA hai / anekAntAtmadRSTiste satI zUnyo viparyayaH / tataH sarvaM mRSoktaM syAt tadayuktaM svaghAtataH // 13 // sAmAnyArtha he ara jina ! ApakI anekAntarUpa dRSTi satya hai / isake viparIta jo ekAntadRSTi hai vaha zUnya (mithyA) hai / ataH jo kathana anekAnta dRSTise rahita hai vaha saba apanA ghAtaka honese mithyA hai| vizeSArtha-lokameM do prakArake mata dRSTigocara hote haiM anekAntadRSTi sahita aura ekAntadRSTi sahita / zrI ara jinakA jo mata hai vaha anekAntadRSTiko lie hue hai / isake viparIta sAMkhya, bauddha, nyAya-vaizeSika, mImAMsaka AdikA mata ekAntadRSTiko lie hue hai / yahA~ isa bAtapara vicAra kiyA gayA hai ki ina donoM dRSTiyoMmeMse kauna dRSTi satya hai aura kauna dRSTi mithyA hai / zrI ara jinakI jo anekAntadaSTi hai vaha satya hai / kyoMki saMsArake samasta padArtha sat-asat, nitya-anitya, eka-aneka Adi anantadharmAtmaka haiM / jo mata aise aneka (ananta) antoM (dharmoM) kA eka hI vastumeM rahanekA pratipAdana karatA vaha anekAntadRSTi yA anekAntadarzana hai| anekAntadarzana batalAtA hai ki eka For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra-tattvapradIpikA hI vastumeM paraspara virodhI pratIta honevAle sat-asat Adi dharma binA kisI virodhake eka sAtha rahate haiM / kyoMki vastukA svabhAva aisA hI hai / ___ isake viparIta sadekAnta, asadekAnta, nityaikAnta, kSaNikaikAnta Adi jo ekAnta dRSTiyA~ haiM ve saba mithyA haiN| kyoMki padArtha na to sarvathA sat hai aura na sarvathA asat hai, na sarvathA nitya hai aura na sarvathA anitya hai / vaha to kathaMcit sat hai, kathaMcit asat hai, kathaMcit nitya hai aura kathaMcit anitya hai| ataH anekAntadRSTise rahita jo bhI kathana hai vaha saba mithyA hai| isake sAtha hI ekAntadRSTi sahita kathana apanA ghAta svayaM hI karatA hai / isakA tAtparya yahI hai ki asatakI sattA svIkAra kiye binA satkI siddhi nahIM ho sakatI hai aura kSaNikakI sattA svIkAra kie binA nityakI siddhi nahIM ho sakatI hai / ataH asatake abhAvameM satkA ghAta (nAza) ho jAtA hai| aura kSaNikake abhAvameM nityakA ghAta ho jAtA hai / isa prakAra ekAntadRSTi svaghAtI hai / uparyukta kathanakA niSkarSa yaha hai ki zrI ara jinakI anekAntadRSTi hI samIcIna hai aura isake atirikta anya samasta ekAntadRSTiyA~ asamIcIna haiM / ye paraskhalitonnidrAH svdossenimiilnaaH| tapasvinaste kiM kuryurapAtraM tvanmatazriyaH // 14 // sAmAnyArtha he ara jina ! jo ekAntavAdI parake doSa dekhane jAgrata rahate haiM aura apane doSoMke viSayameM gaja-nimIlanakA vyavahAra karate haiM ve becAre kyA kareM / kyoMki ve Apake anekAnta mata kI zrI (lakSmI) ke pAtra nahIM haiM / vizeSArtha-ekAntavAdI kahate haiM ki anekAntadarzanameM virodha, vaiyadhikaraNya, anavasthA, saMkara, vyatikara, saMzaya, apratipatti aura abhAva ye ATha doSa Ate haiM / sat aura asatke eka sAtha rahanemeM virodha hai, yaha virodha doSa hai / satkA adhikaraNa dUsarA hai aura asatkA adhikaraNa dUsarA hai, yaha vaiyadhikaraNya doSa hai / vastu jisa svarUpase sat hai aura jisa svarUpase asat hai, una donoM svarUpoMmeM bhI sat-asatkI kalpanA karanese anavasthA doSa AtA hai / vastu jisa svarUpase sat hai usI 'svarUpase sat aura asat donoM rUpa ho jAyegI athavA vaha jisa svarUpase asat hai usI svarUpase sat aura asat donoM rUpa ho jAyegI, yaha saMkara doSa hai / vastu jisa svarUpase sat hai usa svarUpase asat ho jAyegI aura jisa svarUpase asat hai usa svarUpa se sat ho jAyegI, yaha vyatikara doSa hai / vastuke sadasadAtmaka honese kisI eka asAdhAraNa dharmakA nizcaya na honese saMzaya doSa hotA hai| saMzayake kAraNa vastukI yathArtha pratipatti na honese apratipatti doSa hotA hai / aura vastuko pratipatti na hone ke kAraNa usakA abhAva ho jAyegA, yaha abhAva doSa hai / For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ara jina stavana 137 ekAntavAdI anekAntadarzanameM ukta prakArase doSa darzana karane meM sadA jAgrata rahate haiM / isake viparIta ekAntadarzanameM kauna-kauna doSa Ate haiM, isa viSayameM ve A~kha banda karake gaja-nimIlana jaisA vyavahAra karate haiM / hAthI madonmatta prANI hai| vaha jaba madamasta hokara calatA hai taba dekhI huI vastuko bhI anadekhI karatA huA calA jAtA hai| isI prakAra ekAntavAdI ekAntadarzanameM aneka doSoMko dekhatA huA bhI ekAntavAdarUpa mithyA abhinivezake kAraNa una doSoMko anadekhA kara detA hai / una ekAntavAdiyoMkA parihAsa karate hue unako yahA~ tapasvI kahA gayA hai / ve tapasvI ( becAre ) kyA kara sakate haiN| arthAt kucha nahIM kara sakate haiN| ve na to svapakSakA sAdhana kara sakate haiM aura na parapakSameM dUSaNa de sakate haiM / aise vyakti anekAntadarzanakI zrI ( zobhA yA lakSmI ) ke pAtra nahIM haiM / yahA~ yaha dhyAna deneko bAta hai ki ekAntavAdiyoM dvArA anekAntadarzanameM jo virodha Adi doSa batalAye gaye haiM ve saba avicAritaramya haiN| vastu sparUpako binA samajhe hI ve doSa diye gaye haiN| jaba vastu svarUpakA samyakrUpase vicAra kiyA jAtA hai taba ve doSa Tika nahIM pAte haiM / vastu jisa apekSAse sat hai yadi usI apekSAse use asat mAnA jAtA to virodha doSakI kalpanA karanA Thoka ho sakatA hai / kintu vastu to svarUpAdicatuSTayakI apekSAse sat hai tathA pararUpAdicatuSTayakI apekSAse asat hai / taba eka hI vastumeM sat aura asatke rahanemeM virodha kahA~ hai / isa taraha virodha doSakA parihAra ho jAtA hai| isI prakAra anya doSoMkA parihAra bhI syAdvAda nyAyake dvArA saralatApUrvaka ho jAtA hai / ataH anekAntadarzana sarvathA nirdoSa hai| te taM svaghAtinaM doSaM shmiikrtumniishvraaH| tvadviSaH svahano bAlAstattvAvaktavyatAM zritAH // 15 // sAmAnyArtha he ara jina ! ve ekAntavAdI pUrvokta svaghAtitva doSako dUra karanemeM asamartha haiM, Apase dveSa rakhane vAle haiM, AtmaghAtI haiM aura bAla haiM / isI kAraNa unhoMne tattvakI avaktavyatAkA Azraya liyA hai / vizeSArtha-pahale batalAyA gayA hai ki ekAntadRSTi svaghAtI hai / asatkI sattA svIkAra na karanevAlI ekAntadRSTi satkI sattA bhI siddha nahIM kara sakatI hai / isa kAraNa vaha svaghAtI hai / aura ve ekAntavAdI svaghAtitva doSako dUra karanemeM kisI bhI prakAra samartha nahIM haiM / yataH ve zrI ara jinake anekAntadarzanase dveSa rakhate haiM, ataH ve AtmaghAtI haiM-apane matakA ghAta svayaM apane hAthoMse karate haiN| kyoMki anekAntavAdakA Azraya lie binA unakA ekAntavAda svataH samApta ho For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 svayambhUstotra-tattvapradIpikA jAtA hai / unake svaghAtI honekA kAraNa bhI yaha hai ki ve bAla haiM, ajJAnI haiM tathA vastuke yathArtha svarUpako nahIM jAnate haiM / __ina ekAntavAdiyoMmeMse kucha ekAntavAdI aise haiM jo kahate haiM ki vacanoMke dvArA vastukA kathana ho hI nahIM sakatA hai| arthAt vastu sarvathA avaktavya hai, vacanoMke agocara hai / yaha avaktavyakAnta bhI anya ekAntoMkI taraha mithyA hai / yathArtha sthiti yaha hai ki vastu na to sarvathA vaktavya hai ora na sarvathA avaktavya hai| vaha to kathacit vaktavya hai aura kathaMcit avaktavya hai| yadi koI vaktA vastuke samasta dharmokA eka sAtha kathana karanA cAhatA hai to aisA karanA saMbhava nahIM hai / ataH vastu avaktavya hai| kintu jaba vahI vaktA syAdvAda nyAyakA Azraya lekara kramazaH vastuke eka-eka dharmakA pratipAdana karatA hai to vahI vastu vaktavya ho jAtI hai| sadekanityavaktavyAstadvipakSAzca ye nayAH / sarvatheti praduSyanti puSyanti syAditIha te // 16 // sAmAnyArtha-sat, eka, nitya, vaktavya aura inake vipakSarUpa asat, aneka, anitya aura avaktavya ye jo naya haiM ve yahA~ sarvathArUpase vastutattvako pradUSita karate haiM aura kathaMcitarUpase vastutattvako puSTa karate haiM / vizeSArtha-vaktAke abhiprAyako naya kahate haiM / jaba koI vaktA kahatA hai ki vastu sarvathA sat hai, sarvathA asat hai sarvathA eka hai, sarvathA aneka hai, sarvathA nitya hai, sarvathA anitya hai, sarvathA vaktavya hai aura sarvathA avaktavya hai, to yahA~ ekAntakA pratipAdana karanevAle jo naya pakSa haiM ve saba dUSita ( mithyA ) naya haiM kyoMki ye naya apane virodhI dharmakA niSedha karane ke kAraNa vastutattvako vikRta kara dete haiM / jo vaktA kahatA hai ki vastu sarvathA sat hai yA sarvathA nitya hai usakA kathana pramANa bAdhita honeke kAraNa asatya hai tathA svapakSako siddha karane meM asamartha hai / jaba vastu sarvathA sat yA nitya nahIM hai taba usako sarvathA sat yA sarvathA nitya batalAne vAle sarvathaikAntavAdameM vastutattva pradUSita ho hI jAtA hai / isake viparIta jaba koI vaktA kahatA hai ki vastu syAt sat hai, syAt asat hai, syAt eka hai, syAt aneka hai, syAt nitya hai, syAt anitya hai, syAt vaktavya hai aura syAt avaktavya hai, to yahA~ anekAntakA pratipAdana karanevAle jo naya pakSa haiM ve saba samyak naya haiN| kyoMki ye saba naya apane virodhI dharma sApekSa honeke kAraNa vastutattvako puSTa karate hai| arthAt usake pUrNa svarUpakA pratipAdana karate haiM / jaba koI vaktA kahatA hai ki vastu kathaMcit sat hai, kathaMcita For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ara jina stavana 139 nitya hai, kathaMcit eka hai aura kathaMcit vaktavya hai, to usakA kathana virodhI dharma sApekSa honeke kAraNa pramANasaMgata hai aura svapakSakA sAdhaka hai / isa prakAra yahA~ yaha batalAyA gayA hai ki sunaya kauna hai aura durnaya kauna hai athavA samyak naya kauna hai aura mithyA naya kauna hai / sarvathAniyamatyAgI yathAdRSTamapekSakaH / syAcchabdastAvake nyAye nAnyeSAmAtmavidviSAm // 17 // sAmAnyArtha -- sarvathArUpa niyamAkA tyAga karanevAlA aura pramANasiddha vastusvarUpakI apekSA rakhane vAlA 'syAt' zabda Apake nyAyameM hai / kintu vaha svayaM apane vairI anya ekAntavAdiyoM ke nyAya (mata ) meM nahIM hai / vizeSArtha - yahA~ syAt zabdakA mahattva batalAyA gatA hai / syAt zabda sarvathA niyamakA tyAgo hai / vastu sarvathA sat hai, sarvathA nitya hai, sarvathA eka hai aura sarvathA vaktavya hai, ityAdi prakArase kathana karanA sarvathA niyama kahalAtA hai / syAt zabdane sarvathAke niyamako chor3a diyA hai / jahA~ syAt zabdakA prayoga hogA vahA~ sarvathA niyama raha hI nahIM sakatA hai / kyoMki syAt aura sarvathAmeM pAraspa rika virodha hai / isake atirikta syAt zabda pratyakSAdi pramANa pratipanna vastusvarUpakI kI apekSA rakhatA hai / vastu syAt sat hai, syAt nitya hai, syAt eka hai aura syAt vaktavya hai, ityAdi prakArase vastukA jo svarUpa pramANasiddha hai usa svarUpakI apekSAse vaha vastukA pratipAdana karatA hai / arthAt jo vastu jaisI dekhI gaI hai usakA usI rUpameM pratipAdana karatA hai / aisA syAt zabda zrI ara jinake nyAya ( anekAntadarzana ) meM hai aura AtmavairI ekAntavAdiyoM ke nyAya ( ekAntadarzana ) meM nahIM hai / syAt zabdakA prayoga anekAntavAdI hI karatA hai, ekAntavAdI nahIM / yadi ekAntavAdI syAt zabdakA prayoga karane lage to usakA vAda ekAntavAda na hokara anekAntavAda ho jAyegA / jo ekAntavAdI haiM ve paravairI to haiM hI, sAtha hI svavairI bhI haiM / ekAntavAdI yathArtha vastutattvako na jAnaneke kAraNa anekAntavAdIkA virodha karate haiM / isalie ve paravarI haiM / kintu anekAntadRSTi ke abhAva meM ekAntavAdI svapakSakI siddhi bhI nahIM kara sakate haiM / isalie ve stravairI bhI haiM / anekAnto'pyanekAntaH pramANanayasAdhanaH / anekAntaH pramANAtte tadekAnto'pitAnnayAt // 18 // sAmAnyArtha - he ara jina ! Apake matameM anekAnta bhI pramANa aura nayarUpa sAdhanoM kI apekSA se anekAntarUpa hai / vaha pramANakI apekSAse anekAntarUpa hai aura vivakSita nayakI apekSAse ekAntarUpa hai / For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 svayambhUstotra-tattvapradopikA vizeSArtha--yahA~ prazna yaha hai ki jisa prakAra jIvAdi samasta padArtha anekAntarUpa haiM, kyA usI prakAra anekAnta bhI anekAntarUpa hai| isa praznakA tAtparya yaha hai ki anekAntako sarvathA anekAntarUpa mAnane para anekAntavAdIko svamata hAnikA prasaMga prApta hotA hai| kyoMki anekAntavAdameM sarvathA niyamakA tyAga hai / arthAt kisI bhI vastu tattvakA pratipAdana karate samaya sarvathA zabdakA prayoga varjita hai| ukta praznakA samAdhAna yaha hai ki anekAnta bhI sarvathA anekAntarUpa nahIM hai, kintu kathaMcit anekAntarUpa aura kathaMcit ekAntarUpa hai| vastu tattvake pratipAdana karaneke yA jAnaneke do sAdhana haiM-pramANa aura naya / pramANa aura nayoM ke dvArA jIvAdi padArthoMkA adhigama hotA hai / pramANa aura naya donoM samyagjJAna haiM / pramANa sampUrNa vastuko grahaNa karatA hai aura naya vastuke eka aMzako grahaNa karatA hai| pramANa ke dvArA vastuke samasta dharmoMkA eka sAtha grahaNa hotA hai aura nayoMke dvArA kramazaH vastuke eka-eka dharmakA grahaNa hotA hai| isI kAraNa pramANako sakalAdeza aura nayako vikalAdeza kahA gayA hai / jaba vastu tattvakA grahaNa yA pratipAdana pramANake dvArA kiyA jAtA hai taba vastuke samasta dharmoMkA grahaNa honeke kAraNa pramANakI apekSAse anekAnta anekAntarUpa hai / arthAt kevala jIvAdi padArtha hI anekAntarUpa nahIM hai, kintu anekAnta bhI anekAntarUpa hai| isake viparIta vahI anekAnta kabhI ekAntarUpa bhI ho jAtA hai / jaba vaktA vastu ke aneka dharmomeM se kisI vivakSita nayakI dRSTise kisI eka dharmakA pratipAdana karatA hai taba vahI anekAnta ekAntarUpa ho jAtA hai| kintu anya dharma sApekSa honeke kAraNa vaha samyaka ekAnta hai, mithyakAnta nhiiN| mithyakAnta to anya dharmoMkA nirAkaraNa karake kevala eka dharmako siddha karatA hai / yahA~ yaha dRSTavya hai ki anekAnta jaba ekAntarUpa hotA hai taba vaha sarvathA ekAntarUpa na hokara kathaMcit ekAntarUpa hotA hai| ekAnta do prakArakA hai-- samyak ekAnta aura mithyA ekAnta / anya dharma sApekSa hokara kisI eka dharmakA kathana yA jJAna samyak ekAnta hai| aura anya dharmoMkA nirAkaraNa karake sarvathA eka dharmako hI svIkAra karanA mithyA ekAnta hai| anekAnta jaba ekAntarUpa hotA hai taba vaha samyak ekAntarUpa hotA hai, mithyA ekAntarUpa nahIM / isa prakAra anekAntameM bhI anekAntakI siddhi hotI hai / anekAnta kathaMcit anekAnta hai aura kathaMcit ekAnta hai| vaha pramANakI apekSAse anekAnta hai aura nayakI apekSAse ekAnta hai / anekAntameM anekAntAtmakatva aura ekAntAtmakatva donoM dharma pAye jAte haiM / ataH anekAntako anekAntarUpa honemeM koI virodha nahIM hai| For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ara jina stavana 141 iti nirupamayuktazAsanaH priyahitayogaguNAnuzAsanaH / ara jina damatIrthanAyaka stvamiva satAM pratibodhanAya kaH // 19 // sAmAnyArtha-he ara jina ! ApakA zAsana anupama aura yukta hai / Apa priya aura hitakArI yogoM aura guNoMke anuzAsaka haiM tathA damatIrtha ( pravacana tIrtha ) ke nAyaka haiN| bhavya jIvoMko pratibodha dene ke lie Apake samAna aura kauna samartha hai ? vizeSArtha--yahA~ yaha batalAyA gayA hai ki zrI ara jinakA zAsana ( mata ) kaisA hai / unakA zAsana anupama hai / usa zAsanako tulanA anya kisI zAsanase nahIM kI jA sakatI hai| ataH upamArahita hone ke kAraNa vaha anupama hai| tathA pramANa saMgata honese vaha yukta hai| zrI ara jinane jIvAdi padArthoMkA jo nirUpaNa kiyA hai vaha pratyakSAdi pramANoMse siddha honeke kAraNa yuktisaMgata aura abAdhita hai / zrI ara jinake zAsanameM priya aura hitakArI yogoM aura samyagdarzanAdi guNoMkA anuzAsana bharA huA hai / yahA~ yoga zabdase prazasta mana, vacana aura kAyake vyApArakA grahaNa karanA hai| unake prazasta tInoM yogoMkI pravRtti bhavya jIvoMke lie sukhadAyaka aura hitakAraka hai / unhoMne bhavya jIvoMke lie bhI yahI upadeza diyA hai ki tInoM yogoMkI aprazasta pravRttiko chor3akara unakI prazasta pravRttipara hI dhyAna denA cAhie / isI prakAra sukhadAyaka aura hitakAraka samyagdarzanAdi guNoMkA anuzAsana (upadeza) bhI zrI ara jinake zAsanameM vidyamAna hai / upayukta kathanakA niSkarSa yaha hai ki zrI ara jina priya aura hitakArI yogoM aura samyagdarzanAdi guNoMke anuzAsaka haiM / isake sAtha hI ve damatIrthanAyaka haiM / kaSAyoM aura indriyoM para vijaya prApta karanA dama kahalAtA hai / tIrthakA artha yahA~ pravacana hai / yahA~ dama zabda upalakSaNa hai / arthAt damake dvArA gupti, samiti, dharma AdikA bhI grahaNa karanA caahie| zrI ara jinake pravacanameM dama, gupti, samiti Adi kalyANakArI bAtoMkA pratipAdana kiyA gayA hai / ataH ve damatIrtha (pravacana tIrtha yA Agama tIrtha ) ke pravartaka yA nAyaka haiM / aise zrI ara jina hI bhavya jIvoMko pratibodha deneke lie sarvathA samartha haiM, anya dUsarA koI samartha nahIM hai| For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 svayambhUstotra-tattvapradIpikA matiguNavibhavAnurUpata stvayi varadAgamadRSTirUpataH / guNakRzamapi kiJcanoditaM __mama bhavatAd duritAsanoditam // 20 // (105) sAmAnyArtha-he varada ara jina ! maiMne apanI buddhi ke guNoMkI zaktike anurUpa tathA AgamakI dRSTike anusAra Apake viSayameM Apake guNoMkA jo thor3A . sA kIrtana kiyA hai vaha guNa kIrtana mere pApa karmoM ke vinAzameM samartha hove / vizeSArtha-zrI ara jina varada hai-varako pradAna karanevAle haiM / buddhike guNakA vibhava hai-usakI zakti / zrI ara jinameM ananta guNa haiN| una ananta guNoMkA varNana karanA asambhava hai| he ara jina ! maiMne apanI buddhike guNoMkI zaktike anusAra AgamameM pratipAdita Apake guNoMke AdhAra para Apake kucha thor3ese guNoMkA kIrtana kiyA hai / maiM alpabuddhi hU~, phira bhI maiMne yathAbuddhi aura yathAzakti Apake guNoMkA lezamAtra kIrtana kiyA hai / he bhagavan ! isa guNakIrtanake phalasvarUpa mujhe aisA vara dIjie jisase mere pApa karmokA kSaya ho jAve / jo kArya kisI mahApuruSa yA siddhapuruSake vacana balase siddha hotA hai vaha vara kahalAtA hai / ataH he ara jina ! maiM Apase aise varakI AkAMkSA karatA hU~ jisase mere karmoMkA kSaya ho jAve / yahA~ dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki bhagavAn kisIko vara nahIM dete haiM / yahA~ vara mAMganekA tAtparya kevala itanA hI hai ki stutikAra apanI bhAvanAko prakaTa karate hue kahate haiM ki ApakI stutike phalasvarUpa maiM yahI cAhatA hU~ ki maiM karmokA kSaya karake Apake samAna nirmala bana jaauuN| yahA~ yaha dRSTavya hai ki stutikArane sabase adhika stuti zrI ara jinakI kI hai / jahA~ anya tIrthaMkaroMkI stuti prAyaH pA~ca zlokoM dvArA kI gaI hai vahA~ zrI ara jinakI stuti bIsa zlokoM dvArA kI gaI hai| unnIsaveM zlokameM unakA nAma ara jina batalAyA gayA hai / lekina yahA~ yaha spaSTa nahIM ho sakA hai ki 'ara' nAmakaraNakA kAraNa kyA hai / vartamAnameM zrI ara jinakA nAma arahanAtha pracalita hai / ___ vyAkaraNazAstrake anusAra 'ara' zabda gamanArthaka R dhAtuse banA hai / ataH jo apane patha para sadA gamanazIla rahatA hai vaha 'ara' kahalAtA hai / zrI ara jina apramatta hokara apane mokSa patha para sadA gamanazIla rahe haiN| isalie ve ara kahalAte haiN| For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 19 ) zrI malli jina stavana yasya maharSeH sakalapadArtha pratyavabodhaH samajani sAkSAt / sAmaramatyaM jagadapi sarva prAjjali bhUtvA praNipatati sma // 1 // sAmAnyArtha-jina maharSike sakala padArthoM ko jAnanevAlA pratyavabodha (parijJAna) sAkSAtrUpase utpanna huA aura jinheM devoM aura manuSyoMke sAtha samasta jagatne hAtha jor3a kara praNAma kiyA, maiM una malli jinakI zaraNako prApta huA hU~ / vizeSArtha-zrI malli jina indrAdi tathA gaNadharAdi dvArA pUjya mahAn RSi haiN| unakA jJAna ( kevalajJAna ) trikAlavI jIvAdi samasta padArthoMko unake guNa aura paryAyoMke sAtha sAkSAtrUpase jAnatA hai / usa jJAnameM indriya, zruta AdikI apekSA nahIM hotI hai| vaha AtmAmAtra janya honeke kAraNa tathA mati Adi cAra jJAnoMse nirapekSa hone ke kAraNa kevalajJAna kahalAtA hai / zrI malli jinako sakala padArthoMkA sAkSAtkAra karanevAlA atIndriya pratyakSa utpanna ho gayA hai / arthAt ve sarvajJa ho gae haiN| isI kAraNa cAroM nikAyoMke devoM tathA manuSyoMke sAtha saMsArake anya prANiyoMne bhI unheM hAtha jor3akara praNAma kiyA hai| jJAnAvaraNAdi cAra ghAtiyA karmoMkA kSaya ho jAne para kevalajJAna utpanna hotA hai aura kevalajJAnI ho jAne para bhagavAn samavasaraNameM virAjamAna hokara bhavya jIvoMke kalyANake lie upadeza dete haiN| usa samaya samavasaraNameM deva, manuSya aura tiryaMca bhI upasthita rahate haiM tathA ve saba upadeza zravaNase harSita hokara bhagavAnko bArabAra praNAma karate haiM / maiM aise malli jinakI zaraNako prApta huA huuN| yasya ca mUrtiH kanakamayova svsphurdaabhaakRtprivessaa| vAgapi tattvaM kathayitukAmA syAtpadapUrvA ramayati sAdhUn // 2 // sAmAnyArtha-suvarNase nirmita jaisI tathA apanI sphurAyamAna AbhAse zarIra ke cAroM ora parimaNDalakI racanA karanevAlI jinakI mUrti ( zarIrAkRti ) aura For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 svayambhUstotra-tattvapradIpikA vastu svarUpakA 'syAt' pada pUrvaka pratipAdana karanevAlI jinakI vANI bhI bhavya jIvoMko prasanna karatI hai| maiM aise malli jinakI zaraNako prApta huA huuN| vizeSArtha-bhagavAn mallinAthakA zarIra atyanta sundara thaa| vaha aisA mAlama par3atA thA mAnoM svarNase hI banAyA gayA ho / arthAt unakA zarIra kaMcanavarNakA thaa| unake zarIrase sphurAyamAna ( daidIpyamAna ) AbhA nikalatI thI, jo sampUrNa zarIrako vyApta karake prabhAmaNDalakA rUpa dhAraNa kara letI thii| zrI malli jinakI vANI bhI jIvAdi samasta padArthoM ke yathArtha svarUpako pratipAdana karanevAlI thii| usa vANIkI eka vizeSatA yaha thI ki usake dvArA kiyA gayA vastutattvakA pratipAdana syAt pada pUrvaka hotA thaa| syAta, zabdake prayogase anekAntavAdakA samarthana hotA hai aura sarvathA zabdake prayogase ekAntavAdakA prasaMga AtA hai / zrI malli jinakA sampUrNa pravacana anekAntarUpa hai, ekAntarUpa nhiiN| unakI aisI vANI bhavya jIvoMko AkarSita karake apane meM anurakta karatI hai / isa prakAra unakA zarIra aura vANI donoM hI bhavya jIvoMko prasanna karatI haiN| bhavya jIva unake sundara zarIrako dekhakara tathA syAt pada pUrvaka prayukta unakI vANIko sunakara atyanta prasanna hote haiN| maiM aise malli jinakI zaraNako prApta huA huuN| yasya purastAd vigalitamAnA na pratitIrthyA bhuvi vivdnte| bhUrapi ramyA pratipadamAsI jjAtavikozAmbujamRduhAsA // 3 // sAmAnyArtha-jinake sAmane ekAntavAdI jana khaNDita mAna hokara pRthivI para vivAda nahIM karate the aura jinake vihArake samaya pRthivI bhI pada-pada para vikasita kamaloM dvArA mRduhAsako lie hue thI, maiM aise malli jinakI zaraNako prApta huA huuN| vizeSArtha-zrI malli jinakI vANI syAt pada pUrvaka honeke kAraNa anekAntavAdakI samarthaka aura ekAntavAdako pratiSedhaka thI / yahI kAraNa hai ki unake samakSa jAne para ekAntavAdI janoMkA mAna ( ekAntavAdakA ahaMkAra ) galita ( naSTa ) ho jAtA thaa| ataH ve svapakSakI siddhike lie aura parapakSameM dUSaNa deneke lie vivAda nahIM karate the| samavasaraNameM jAte hI unakA mAna naSTa ho jAtA thaa| isa kAraNa ve vAda-vivAdako bhUlakara zrI malli jinakI zaraNameM A gaye the / isa bhUmaNDala para zrI malli jinake vihArake samaya devoM dvArA pada-pada para kamaloMkI racanA kI jAtI thii| una khile hue kamaloMse pRthivI atyanta manohara For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI malli jina stavana 145 mAlUma par3atI thI / vaha aisI pratIta hoto thI mAnoM manda manda hAsase apanI prasannatA prakaTa kara rahI ho / devaracita khile hue kamaloMko hI pRthivIkA mandamandahAsa samajhanA cAhie isa prakAra jinake samakSa ekAntavAdI vivAda nahIM karate the aura jinake vihAra ke samaya pRthivI atyanta ramaNIka ho jAtI thI, maiM aise malli jinakI zaraNako prApta huA hU~ / yasya samantAjjinazizirAMzoH ziSyaka sAdhugrahavibhavo'bhUt / tIrthamapi svaM jananasamudra trAsitasattvo taraNapatho'gram // 4 // sAmAnyArtha - jina malli jina rUpa candramAke cAroM ora ziSyasAdhurUpa grahoM ( tArAoM ) kA vibhava ( aizvarya ) thA aura jinakA apanA tIrtha ( zAsana ) bhI saMsAra samudra se bhayabhIta prANiyoMko pAra utaraneke lie pradhAna mArga thA, maiM una malli jinendrakI zaraNako prApta huA hU~ / vizeSArtha - yahAM zrI malli jinako candramAke samAna batalAyA gayA hai / jisa prakAra zizirAMzu ( candramA kI kiraNeM zItala hotI haiM, usI prakAra zrI malli jinakI vacanarUpa kiraNeM vastusvarUpakI prakAzaka honese saMsAra - tApako zAnta karaneke kAraNa zItala thIM / tathA jisa prakAra candramAke cAroM ora tArAoM kA vaibhava vidyamAna rahatA hai-candramA tArAoMse ghirA rahatA hai, usI prakAra zrI malli jinake cAroM ora apane ziSyarUpa sAdhuoM ( muniyoM athavA bhavya jIvoM) kA vaibhava vidyamAna thA - ve cAroM orase pracura parimANa meM ziSyarUpa sAdhuoM ke samUhase ghire rahate the / aura jinakA dharmatIrtha yA zAsana bhI saMsAra ke duHkhoMse bhayabhIta prANiyoMko saMsAra - samudrase pAra utarane ke lie zreSTha mArga thA / arthAt zrI malli jinake dharmatIrtha ke dvArA pradarzita mokSamArgapara calakara bhavya jIva saMsArake duHkhoMse mukta ho jAte the / maiM aise malli jinendrakI zaraNako prApta huA hU~ / yasya ca zuklaM paramatapo'gninamanantaM duritamadhAkSIt / taM jinasiMhaM kRtakaraNIyaM mallimazalyaM zaraNamito'smi // 5 // (110) sAmAnyArtha - jinake zukladhyAna svarUpa zreSTha tapa rUpa agnine ananta durita 10 For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 svayambhUstotra-tattvapradIpikA (pApoM ) ko bhasma kara diyA thA, maiM una kRtakRtya aura zalya rahita jinasiMha ( jina zreSTha ) zrI malli jinendrakI zaraNako prApta huA huuN| vizeSArtha-Abhyantara tapake chaha bheda batalAye gaye haiN| unameM zukladhyAna nAmakA tapa sarvotkRSTa tapa hai / yaha tapa agnike samAna hai| jisa prakAra agni aparimita IMdhanake samUhako bhasma kara detI hai, usI prakAra zakladhyAna bhI ananta karmapuMjako bhasma kara detA hai / karmaparamANu ananta haiM / unakA anta karanA sarala nahIM hai| aise aSTa karmarUpa pApoMko zukladhyAnarUpa agni bhasma kara detI hai| zukladhyAnake cAra bheda haiN| unameMse pRthaktvavitarka aura ekatvavitarka dhyAna dvArA cAra ghAtiyA karmoMkA nAza hotA hai / tathA sUkSma kriyApratipAti aura vyuparatakriyAnivarti dhyAna dvArA aghAtiyA karmoMkA nAza hotA hai / zrI malli jina kRtakRtya haiN| unheM jo kucha karanA thA use kara cuke haiM / unakA lakSya saMsArakA uccheda karanA thA, usa lakSyako ve prApta kara cuke haiM / ve mAyA, mithyAtva aura nidAna ina tIna zalyoMse rahita haiN| tathA indriyoM aura kaSAyoMko jItanevAle sAdhuoMmeM siMhake samAna zreSTha haiM / maiM aise malli jinendra kI zaraNako prApta huA huuN| saMbhavataH moharUpa mallako jItaneke kAraNa inakA nAma malli jina huA hai| yahA~ zalya zabdake artha para vicAra kara lenA Avazyaka hai / zalya kA~Teke samAna hotI hai jo hRdayameM cubhatI rahatI hai| kisI manuSyake pairameM kAMTAke cubha jAne para jaba taka kA~TA nikala na jAya taba taka vaha manuSya zAntikA anubhava nahIM kara sakatA hai| isI prakAra vratI puruSako apanI mAnasika sthitiko ThIka rakhaneke lie zalyoMkA tyAga karanA Avazyaka hai / tattvArthasUtrameM batalAyA gayA hai ki jo zalya rahita hai vaha vratI hotA hai / zalya tIna haiM-mAyA zalya, mithyAtva zalya aura nidAna zalya / vratoMke pAlanameM kapaTa karanA mAyA zalya hai| vratoM para zraddhA na rakhanA mithyAtva zalya hai| aura vratoMke phalasvarUpa bhogoMkI lAlasA karanA nidAna zalya hai| 1. niHzalyo vrtii| -tattvArthasUtra 7/18 For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (20) zrI munisuvrata jina stavana adhigatamunisuvratasthiti nivRSabho munisuvrto'nghH| munipariSadi nirbabhau bhavA nuDupariSatparivItasomavat // 1 // sAmAnyArtha-he munisuvrata jina ! muniyoM ke uttama vratoMkI sthiti (svarUpa) ko adhigata karanevAle, muniyoMmeM zreSTha aura pAparahita Apa muniyoMkI sabhAmeM usI prakAra zobhAko prApta hue the jisa prakAra nakSatroMke samUhase pariveSThita candramA zobhAko prApta hotA hai| vizeSArtha-bIsaveM tIrthaMkarakA nAma munisuvratanAtha hai / yaha nAma sArthaka hai| zrI munisuvrata jinane muniyoMke aTThAIsa mUlaguNoM aura caurAsI lAkha uttaraguNoMke svarUpako acchI tarahase jAna liyA thA aura svayaM tadanukUla AcaraNa bhI kiyA thaa| isI kAraNa unakA nAma munisuvrata hai / ve gaNadharAdi muniyoMmeM zreSTha honeke kAraNa munivRSabha kahalAte haiM aura cAra ghAtiyA karmarahita honeke kAraNa niSpApa haiN| aise munisuvratanAtha bhagavAn samavazaraNa sabhAmeM gaNadharAdi muniyoMke madhya usI prakAra zobhAyamAna hue the jisa prakAra AkAzameM nakSatroMke samUhake madhya candramA suzobhita hotA hai / pariNatazikhikaNTharAgayA kRtamadanigraha vigrahAbhayA / tava jina tapasaH prasUtayA grahapariveSaruceva zobhitam // 2 // sAmAnyArtha-kAma athavA ahaMkArakA nigraha karanevAle he munisuvrata jina ! tapase utpanna huI tathA taruNa mayUrake kaNThake samAna varNavAlI Apake zarIrakI AbhA ( kAnti ) candramAke pariveSa ( parimaNDala )kI AbhAke samAna suzobhita huI thii| vizeSArtha-zrI munisuvrata jinane kAmavikAra tathA ahaMkArakA sarvathA nAza kara diyA thaa| unakA zarIra taruNa mayUrake kaNThake samAna nIla varNakA thaa| vaha For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 svayambhUstotra-tattvapradIpikA apanI svAbhAvika kAntise yukta to thA hI, kintu tapazcaraNase utpanna huI AbhAse aura bhI adhika kAntipUrNa ho gayA thaa| ataH tapase utpanna huI unake zarIrake parimaNDalakI kAnti usI prakAra suzobhita huI thI jisa prakAra candramAke parimaNDalakI kAnti suzobhita hotI hai / tAtparya yaha hai ki unake zarIrakI prabhA zarIrake cAroM ora usI prakAra vyApta ho gaI thI jisa prakAra candramAkI prabhA candramAke cAroM ora vyApta ho jAtI hai / isa zlokake dvitIya caraNameM 'kRtamadanigraha' aura 'vigrahAbhayA' ina do padoMke sthAnameM 'kRtamadanigrahavigrahAbhayA' aisA eka pada bhI kiyA jA sakatA hai| isa eka padameM kRtamadanigraha zabda vigrahakA vizeSaNa ho jAtA hai / taba 'kRtamadanigrahavigrahAbhayA zobhitam' kA artha hogAmadakA nigraha karanevAle zarIrako AbhA zobhita huI / lekina jaba kRtamadanigraha padako vigrahAbhayA padase pRthak rakhate haiM taba kRtamadanigraha zabda zrI munisuvrata jinake lie sambodhana ho jAtA hai, jaisA ki sAmAnyArthameM likhA gayA hai / yahA~ 'vigrahAbhayA' isa padameM vigrahAbhA zabda kartA hai aura isameM tRtIyA vibhakti huI hai / tathA 'zobhitam' yaha bhAvavAcaka kriyA pada hai| ataH 'vigrahAbhAyA zobhitam' kA artha hai-zarIrakI AbhA zobhita huii| zobha dhAtuse bhAva arthameM 'kta' pratyaya hone para 'zobhitam' yaha bhAvavAcaka kriyA pada banatA hai / yataH 'zobhitam' yaha pada 'kta' pratyayAnta hai, ataH isake yogameM 'vigrahAbhayA' yaha kartRpada tRtIyAnta ho gayA hai| zazirucizucizuklalohitaM surabhitaraM virajo nijaM vapuH / tava zivamativismayaM yate yadapi ca vAGmanasIyamIhitam // 3 // sAmAnyArtha--he yatirAja ! ApakA apanA zarIra candramAkI kiraNoMke samAna nirmala zukla rudhirase yukta, atyanta sugandhita, malarahita, zivasvarUpa tathA atyanta AzcaryakAraka hai / aura Apake vacana tathA manakI jo pravRtti hai vaha bhI zivasvarUpa tathA atyanta Azcarya karanevAlI hai| vizeSArtha-yahA~ zrI munisuvrata jinake zarIra, vacana aura manakA mAhAtmya batalAyA gayA hai| zrI munisuvratanAtha tIrthakara haiM / tIrthaMkara honeke kAraNa unakA zarIra sAmAnya manuSyoMke zarIrakI apekSA kucha vizeSatAoMko liye hae thA / anya manuSyoMke zarIrakA rudhira lAla hotA hai / isake sAtha hI vaha durgandhita aura mala-mUtra sahita hotA hai / isake viparIta zrI munisuvrata jinake zarIrakA For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI munisuvrata jina stavana rudhira sapheda, atyanta sugandhita tathA mala-mUtrakI bAdhAse rahita thaa| ina bAtoMse jJAta hotA hai ki unakA zarIra atyanta zubha aura sabake lie AzcaryakAraka thaa| unake mana aura vacanakI jo pravRtti hai vaha bhI kalyANakAraka aura Azcaryajanaka thii| kevalajJAna ho jAne para unake vacanakI divyadhvanirUpa jo pravRtti hotI hai vaha binA icchAke hI hotI hai tathA vaha sarvabhASArUpa pariNata ho jAtI hai / usake dvArA bhavya jIvoMkA kalyANa to hotA hI hai, sAtha hI vaha samasta jIvoMke lie Azcaryajanaka pratIta hotI hai| unake manakI pravRtti bhI rAgAdi vikAroMse rahita hotI hai| isa prakAra zrI munisuvrata jinake vacana aura manakI pravRtti bhI zivasvarUpa aura saba jIvoMke lie Azcaryajanaka batalAI gaI hai| uparyukta kathana kA niSkarSa yahI hai ki munisuvratanAtha bhagavAnkA zarIra, vacana tathA mana tInoM hI sabake lie atyanta zubha, kalyANakAraka aura Azcaryajanaka the| 4 // sthitijanananirodhalakSaNaM caramacaraM ca jagat pratikSaNam / iti jina sakalajJalAJchanaM vacanamidaM vadatAMvarasya te // 4 // sAmAnyArtha-he munisuvrata jina ! yaha cara aura acara jagat pratikSaNa dhrauvya, utpAda aura vyayarUpa lakSaNase yukta hai, aisA vaktAoM meM zreSTha ApakA jo vacana hai vaha sarvajJakA cihna hai / vizeSArtha-saMsArake jitane padArtha hai unameMse kucha cetana haiM aura zeSa saba acetana haiM / jIva dravya cetana hai tathA pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye pA~ca dravya acetana haiN| ye samasta dravya athavA padArtha pratikSaNa utpAda, vyaya aura dhrauvyarUpa haiN| dravyakA lakSaNa sat hai| jo sat hai vaha dravya hai / tathA jisameM utpAda, vyaya aura dhrauvya ye tInoM pAye jAveM vaha sat kahalAtA hai / kisI bhI vastu utpAda, vyaya aura dhrauvya bhinna-bhinna samayameM nahIM rahate haiM, kintu tInoM eka sAtha aura pratikSaNa rahate hai| jisa samaya pUrva paryAyakA nAza hotA hai usI samaya uttara paryAyakI utpatti hotI hai tathA donoM paryAyoMmeM dravyakA sadbhAva barAbara banA rahatA hai| vastumeM utpAda aura vyaya paryAyakI apekSAse hote haiM aura dhrauvya dravyakI apekSAse hotA hai| 1. sad dravyalakSaNam |-tttvaarthsuutr 5.29 2. utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat |-tttvaarthsuutr 5.30 For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 svayambhUstotra-tattvapradIpikA AcArya samantabhadrane AptamImAMsAmeM utpAda, vyaya aura dhrauvyako do udAharaNoM dvArA acchI tarahase samajhAyA hai / eka svarNakA ghaTa hai / use tor3akara mukuTa banA liyA / yahA~ ghaTa paryAyakA nAza huA aura mukuTa paryAyakI utpatti huii| kintu donoM hI paryAyoMmeM svarNakA astitva barAbara banA rahatA hai / ghaTa paryAyakA nAza honepara ghaTArthIko zoka hotA hai aura mukUTa paryAyake utpanna honepara mukuTArthIko harSa hotA hai, kintu suvaNArthIko donoM hI sthitiyoMmeM mAdhyasthyabhAva rahatA hai / jo suvarNa ghaTake rUpameM thA vahI mukuTake rUpameM bhI vidyamAna hai / isalie use na zoka hotA hai aura na harSa hotA hai| kyoMki zoka, pramoda aura mAdhyasthya ye tInoM sahetuka hote haiN| ghaTA ke zokakA kAraNa ghaTakA nAza hai, mukuTA ke harSakA kAraNa mukuTakA utpAda hai aura suvaNArthIke mAdhyasthyabhAvakA kAraNa donoM hI avasthAoMmeM suvarNakA banA rahanA hai / isI bAtako AptamImAMsA meM nimnaprakAra batalAyA gayA hai ghaTamaulisuvaNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zokapramodamAdhyasthyaM jano yAti sahetukam / / 59 / / aba dUsarA udAharaNa dekhie-jisake dugdha lenekA vrata hai vaha dadhi nahIM khAtA hai, jisake dadhi lenekA vrata hai vaha dugdha nahIM pItA hai aura jisake gorasa na lenekA vrata hai vaha dugdha aura dadhi donoMko hI nahIM khAtA hai / isase jJAta hotA hai ki pratyeka tattva trayAtmaka (utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa) hai / dugdharUpase jisakA nAza huA hai usIkA dadhirUpase utpAda haA hai, kintu donoM hI paryAyoMmeM gorasa vidyamAna rahatA hai| yahI dhrauvya hai| jo dadhirUpa hai vaha dugdharUpa nahIM hai aura jo dugdharUpa hai vaha dadhirUpa nahIM hai| isIlie payovratI dadhi nahIM khAtA hai aura dadhivratI dugdha nahIM pItA hai / kintu agorasavatI donoMko hI nahIM letA hai / isase siddha hotA hai ki vastutattva trayAtmaka hai| isI bAtako AptamImAMsAmeM isa prakAra batalAyA gayA hai-- payovrato na dadhyatti na payotti dadhivrataH / agorasavato nobhe tasmAt tattvaM trayAtmakam / / 60 / / saMsArake jar3a-cetana, sUkSma-sthUla, mUrta-amUrta sabhI padArthoM meM pratikSaNa utpAda, vyaya aura dhrauvyako eka sAtha jAnanA sarvajJatAke binA sambhava nahIM hai / ataH samasta padArthoM meM pratikSaNa utpAda-vyaya-dhrauvyako batalAnevAlA zrI munisuvrata jinakA vacana yaha siddha karatA hai ki ve sarvajJa haiM tathA vaktAoMmeM zreSTha haiM / vaktAoMmeM zreSTha vahI hotA hai jo yathArtha vaktA hai| jo padArtha jaisA hai usako vaisA hI For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 zrI munisuvrata jina stavana kahanA padArthake pUrNa jJAnake binA sambhava nahIM hai / isalie jo yathArthavaktA hai vaha zreSTha vaktA aura sarvajJa hotA hai| yataH zrI munisuvrata jina yathArthavaktA haiM, ataH ve zreSThatraktA aura sarvajJa haiN|| duritamalakalaGkamaSTakaM nirupamayogabalena nirdahan / abhavadabhavasaukhyavAn bhavAn __ bhavatu mamApi bhavopazAntaye // 5 // (115) sAmAnyArtha-he munisuvrata jina ! Apa anupama yogabalase aSTa prakArake karmamalakalaMkako jalAte hue saMsArameM na pAye jAnevAle saukhyako prApta hue haiN| ataH Apa mere bhI saMsArakI upazAntike lie nimittabhUta hoveN| vizeSArtha-munisuvratanAtha bhagavAnne sarvotkRSTa zukladhyAnakI zaktise jJAnAvaraNAdi ATha karmoko naSTa kara diyA hai / ATha prakArake karma AtmAke zuddha svabhAvake pracchAdaka honese malarUpa yA pAparUpa haiM / isa karmamalake dvArA AtmA svabhAvacyuta honeke kAraNa kalaMkita ho jAtA hai| kintu vahI kalaMkita AtmA zukla dhyAnake dvArA karmamalakalaMka rahita ho jAtA hai| zrI munisuvrata jina karmamala rahita haiM tathA atIndriya sukha athavA mokSa sukhake bhoktA haiM / saMsArake prANiyoMkA jo sukha hai vaha indriyajanya sukha hai| kintu sarva karmokA kSaya ho jAnepara jo sukha utpanna hotA hai vaha atIndriya sukha athavA mokSasukha kahalAtA hai / vaha sukha ananta aura nirAkula hotA hai| yahA~ stutikAra kahate haiM ki he munisuvrata jina ! Apane to karmakalaMkako naSTa karake mokSasukhako prApta kara liyA hai / aba Apa mere saMsArakI upazAntike lie bhI nimittabhUta hoM, aisI merI bhAvanA hai / maiM cAhatA hU~ ki ApakA nimitta pAkara merI AtmA meM bhI aisI zakti utpanna ho jisase maiM aSTa karmoMko naSTa karake mokSasukhakA pAtra bana skuuN| For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (21) zrI nami jina stavana stutiH stotuH sAdhoH kuzalapariNAmAya sa tadA bhavenmA vA stutyaH phalamapi tatastasya ca stH| kimevaM svAdhInyAjjagati sulabhe zrAyasapathe stuyAnna tvA vidvAn satatamabhipUjyaM namijinam // 1 // sAmAnyArtha-jinendra bhagavAnkI stuti stotA bhavya puruSake puNya sAdhaka zubha pariNAmake lie hotI hai| cAhe usa samaya stutya (ArAdhya deva) vidyamAna ho yA na ho, aura cAhe stuti karane vAle bhavya puruSako stutyake dvArA phalakI prApti hotI ho yA na hotI ho / isa prakAra jagatmeM svAdhInatAse kalyANa mArgake sulabha honepara aisA kauna vivekI puruSa hai jo sarvadA pUjanIya zrI nami jinakI stuti na kre| vizeSArtha-yahA~ zrI nami jinakI stutikA prayojana yA phala batalAyA gayA hai / yahAM vicAraNIya yaha hai ki koI stotA jinendra bhagavAn kI stuti kyoM karatA hai aura stuti karanese use kyA phala milatA hai / isakA uttara yaha hai ki vivekake sAtha bhaktipUrvaka stuti karanevAle bhavya puruSako jinendradevakI stuti karanese puNyasAdhaka prazasta pariNAmoMkI prApti hotI hai / arthAt stutike dvArA pariNAma nirmala hote haiM aura nirmala pariNAmoM dvArA puNyabandha hotA hai| tathA puNyabandhase svargAdikI prAptirUpa phala milatA hai| aisA nahIM hai ki stutike kAlameM athavA stutike kSetrameM stutya vidyamAna ho tabhI stotAko stutikA phala mile / stutya sAkSAt rUpameM athavA mUtike rUpameM vidyamAna na bhI ho to bhI stotAko stutikA phala avazya milatA hai| isakA tAtparya yaha hai ki jaba stutike samaya zrI nami jina samavazaraNameM sAkSAt vidyamAna rahate haiM taba unakI stutikA phala stotAko milatA hI hai| vartamAna kAlameM zrI nami jina nahIM haiM, phira bhI unakI mUrtike avalambanase zrI nami jinakI stuti karanevAleko bhI stutikA phala avazya milatA haiM / tathA zrI nami jinakI mUrtike na rahanepara parokSarUpameM stuti karanevAleko bhI stutikA phala milatA hai / stotA isa bAtakI bhI cintA nahIM karatA hai ki stutya use phala detA hai yA nahIM / yathArthameM vItarAga honese stutya stotAko stutikA phala nahIM detA hai / kintu stotA stutikA phala svayaM prApta karatA hai / jinendradevakI For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI nami jina stavana 153 stuti karanese stotAke pariNAma nirmala hote haiM aura nirmala pariNAmoMse puNyabandha hotA hai tathA puNyabandhase svargAdi phala prApta hotA hai| isa prakAra isa saMsArameM stotAko samyagdarzanAdirUpa mokSa patha sulabha hai, stotAke adhIna hai| stotA mokSa mArgapara calanemeM svatantra hai / stotA cAhe to jinendra bhagavAnkI zraddhApUrvaka stuti karake samyagdarzanAdirUpa mokSa mArgako prApta kara sakatA hai aura paramparayA mokSako bhI prApta kara sakatA hai| jaba aisI bAta hai taba aisA kauna vivekI puruSa hai jo zrI nami jinako stuti na kare / arthAt jo bhI vidvAn yA vivekI puruSa hai vaha zrI nami jinakI stuti avazya kregaa| tvayA dhIman brahmapraNidhimanasA janmanigalaM samalaM nibhinnaM tvamasi viduSAM mokSapadavI / tvayi jJAnajyotivibhavakiraNairbhAti bhagavannabhUvana khadyotA iva zuciravAvanyamatayaH // 2 // sAmAnyArtha he dhIman nami jina ! zuddha AtmasvarUpameM ekAgracittavAle Apake dvArA punarjanmake bandhanako usake mUla kAraNa sahita naSTa kara diyA gayA hai| isalie Apa vidvajjanoMke lie mokSamArga athavA mokSa sthAna haiM / he bhagavan ! kevalajJAnarUpa jyotiko samartha kiraNoMke dvArA Apake prakAzita honepara anya ekAntavAdojana uso prakAra hataprabha ho gaye the jisa prakAra nirmala sUryake sAmane khadyota ( juganU ) prabhArahita ho jAte haiN| vizeSArtha-zrI nami jinane zuddha AtmasvarUpameM cittakI ekAgratArUpa dharmyadhyAna aura zukladhyAnake dvArA punarjanmake bandhanako athavA saMsArake bandhanako usake mUla kAraNa sahita naSTa kara diyA thaa| jJAnAvaraNAdi aSTakarma saMsArameM jIvake paribhramaNake kAraNa haiM / kAraNakA nAza ho jAnepara kArya utpanna nahIM hotA hai| jaise dagdha bIjase aMkura utpanna nahIM hotA hai| isI prakAra jJAnAvaraNAdi cAra ghAtiyA karmoMkA nAza ho jAnepara punarjanmakA bandhana naSTa ho jAtA hai aura aise jIvako saMsArameM paribhramaNa nahIM karanA par3atA hai / yataH zrI nami jinane dhyAnake dvArA punarjanmake bandhanako naSTa kara diyA hai ataH ve bhavya jIvoMke lie mokSamArga athavA mokSasthAna haiM / tAtparya yaha hai ki zrI namijinako zaraNameM pahu~cakara bhavya jIva mokSamArgapara calakara mokSako prApta kara sakate haiN| yahI kAraNa hai ki unake lie zrI nami jina mokSamArgarUpa athavA mokSasvarUpa haiM / zrI nami jina nirmala sUryake samAna kevalajJAnarUpa kiraNoMse prakAzita ho rahe haiN| unakI kevalajJAnarUpa kiraNoMkA prakAza sarvatra phaila rahA hai| aise zrI For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 svayambhUstotra-tattvapradopikA nami jinake samakSa kapila, mImAMsaka Adi samasta ekAntavAdI athavA anya matAvalambI uso prakAra hataprabha ho jAte the jisa prakAra nirmala sUryake sAmane juganU prakAzahIna ho jAte haiM / juganU eka laghu kITa hai jo varSA RtumeM rAtrike andhakArameM kiMcit prakAza karatA hai / kintu dinameM sUrya ke samakSa juganU prakAza karane meM asamartha ho jAtA hai| isI prakAra kapila, mImAMsaka Adi ekAntavAdI parokSoM to apane abhimata tattvoMkA pracAra karate rahate the kintu zrI nami jinake samakSa ve hataprabha hote the| arthAt apane dvArA abhimata tattvoMkA pracAra karane meM ve apaneko sarvathA asamartha pAte the / aisA hai zrI nami jinakA mAhAtmya / vidheyaM vArya cAnubhayamubhayaM mizramapi tad / vizeSaiH pratyeka niyamaviSayazcAparimitaiH // sadAnyonyApekSaiH sakalabhavanajyeSThaguruNA / tvayA gItaM tattvaM bahunaya vivakSetaravazAt // 3 // sAmAnyArtha-he nami jina ! sampUrNa jagatke mahAn guru Apane aneka nayoM-- kI vivakSA aura avivakSAke vazase astitva. nAstitva Adi pratyeka dharmako lekara saptabhaMga niyamake viSayabhUta aura sadA eka dUsarekI apekSA rakhanevAle ananta vizeSa dharmoke dvArA jIvAdi vastu-tattvako vidhirUpa niSedharUpa, ubhayarUpa, anubhaya ( avaktavya ) rUpa aura mizrarUpa arthAt syAdasti avaktavya, syAnnAsti avaktavya tathA syAdasti-nAsti avaktavya isa prakAra saptabhaMgarUpa kahA hai| vizeSArtha-yahA~ anekAnta, syAdvAda aura saptabhaMgI ina tInoMkA vivecana kiyA gayA hai / pratyeka vastumeM astitva, nAstitva, mUrtatva, amUrtatva, sthUlatva, sUkSmatva, ekatva, anekatva, nityatva, anityatva Adi aneka dharma pAye jAte haiM / yahI anekAnta hai / ina aneka dharmoMkA pratipAdana aneka nayoMke dvArA kramazaH hotA hai / dravyArthika, paryAyArthika, nizcaya, vyavahAra tathA naigamAdike bhedase nayake aneka bheda hote haiN| eka samayameM eka nayake dvArA vastuke eka dharmakA hI pratipAdana kiyA jAtA hai| yaha pratipAdana vaktAkI vivakSA aura avivakSAke anusAra hotA hai / vaktA jisa samaya jisa nayake dvArA jisa dharmakA pratipAdana karanA cAhatA hai vaha dharma aura vaha naya vivakSita yA mukhya ho jAtA hai| usake atirikta anya dharma aura anya naya avivakSita yA gauNa ho jAte haiN| vastumeM jo ananta dharma vidyamAna rahate haiM ve paraspara sApekSa hote haiM, nirapekSa nahIM / astitva dharma apane pratipakSI nAstitva dharmakA nirAkaraNa na karake usakI apekSA rakhatA hai / jahA~ astitva hai vahA~ nAstitva bhI avazya rahatA hai| yaha bAta dUsarI hai ki kabhI For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI nami jina stavana 155* astitva dharma mukhya ho jAtA hai aura kabhI gauNa / yahI bAta anya dharmoM ke viSaya meM 1 bhI jAna lenA cAhie / ina aneka kA pratipAdana syAdvAdake dvArA hotA hai / syAdvAda vacanarUpa hai aura naya jJAnarUpa hai / anekAnta vAcya hai aura syAdvAda vAcaka hai / vaktA astitva Adi dharmokA pratipAdana karane ke lie syAdvAdarUpa vacanakA Azraya letA hai / syAtkA artha hai kathaMcit aura vAdakA artha hai kathana karanA / jaba kisI dharmaka kathana kisI apekSAse kiyA jAtA hai to vaha kathana syAdvAda kahalAtA hai / jaise yaha vastu svarUpAdicatuSTaya kI apekSAse astirUpa hai aura pararUpAdi catuSTaya kI apekSAse nAstirUpa hai, isa prakArakA kathana syAdvAda hai / syAdvAda vastu ke ananta dharmomeMse eka samaya meM eka dharmakA pratipAdana karatA hai / astitva Adi pratyeka dharmakA pratipAdana usake pratipakSI dharma kI apekSAse sAta prakArase kiyA jAtA hai / sAta prakArase pratyeka dharmake pratipAdana karaneko zailIkA nAma saptabhaMgI hai / arthAt eka vastumeM avirodhapUrvaka vidhi aura pratiSedha kI kalpanA karanA saptabhaMgI hai / " vastumeM ananta dharma pAye jAte haiM / isalie una ananta dharmokI apekSAse vastu meM ananta saptabhaMgiyA~ bhI bana sakatI haiM / astitva Adi pratyeka dharmakI apekSAse bhaMga sAta ho hote haiM, sAtase na kama hote haiM aura na adhika / ve sAta bhaMga isa prakAra haiM- 1 syAdasti, 2 syAnnAsti, 3 syAdastinAsti, 4 syAdavaktavya, 5 syAdasti avaktavya, 6 syAnnAsti avaktavya aura 7 syAdastinAsti avaktavya | ukta sAta bhaMgoMmeM pahalA, dUsarA aura cauthA ye tIna mUla bhaMga haiM aura zeSa cAra saMyogajanya bhaMga haiN| kyoMki ye mUla bhaMgoM ke saMyogase banate haiM / yahA~ yaha prazna ho sakatA hai, ki bhaMga sAta hI kyoM hote haiM ? isa praznakA uttara isa prakAra hai tattva jijJAsu vastu tattvake viSaya meM sAta prakArake prazna karatA hai / sAta prakAra ke prazna karanekA kAraNa usako sAta prakArako jijJAsAyeM haiM / sAta prakArakI jijJAsAoM kA kAraNa usake sAta prakArake saMzaya haiM aura sAta prakAra ke saMzayoMkA kAraNa unake viSayabhUta vastuniSTha sAta prakArake dharma haiM / yataH vastuniSTha sattva, ekatva, nityatva Adi dharmoke viSaya meM sAta prakArake prazna hote haiM, ataH unakA uttara bhI sAta prakArase diyA jAtA hai aura ye sAta prakArake uttara saptabhaMgI kahalAte haiM / 1. praznavazAdekasmin vastvanyavirodhena vidhipratiSedhakalpanA saptabhaGgI / For Personal & Private Use Only - tattvArthavArtika 1/6 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra-tattvapradopikA ghaTAdi pratyeka vastu svarUpAdicatuSTayakI apekSAse astirUpa hai aura pararUpAdicatuSTayakI apekSAse nAstirUpa hai| jaba koI vaktA kisI eka samayameM vastuke astitva dharmakA pratipAdana karatA hai taba syAdasti bhaMga banatA hai aura "kisI dUsare samayameM nAstitva dharmakA pratipAdana karanepara syAnnAsti bhaMga banatA hai / jaba vaktA astitva dharmake kathanake bAda hI nAstitva dharmakA kathana karatA hai taba vastu ubhayarUpa ( asti aura nAstirUpa ) ho jAtI hai| kintu yadi koI vaktA ina donoM dharmoMkA kathana eka samayameM eka sAtha karanA cAhe to nahIM kara sakatA hai / kyoMki zabdoMke dvArA eka samayameM eka hI dharmakA kathana ho sakatA hai| aisI sthitimeM vahI vastu syAdavaktavya ho jAtI hai| vastumeM pahale svarUpAdi catuSTayako apekSA honese aura isake bAda hI svarUpAdicatuSTaya aura pararUpAdi catuSTayakI yugapat apekSA honese vastu syAdasti avaktavya ho jAtI hai| pahale pararUpAdicatuSTaya kI apekSA honese aura isake bAda hI svarUpAdicatuSTaya aura pararUpAdicatuSTayakI yugapat apekSA honese vastu syAnnAsti avaktavya ho jAtI hai| pahale kramazaH svarUpAdicatuSTaya aura pararUpAdicatuSTayakI pRthak-pRthak apekSA honese tathA isake bAda hI donoMkI yugapat apekSA honese vastu syAdastinAsti avaktavya ho jAtI hai / isa prakAra nAstitva dharma sApekSa astitva dharmakI apekSAse saptabhaMgI banatI hai| isI prakAra ekatva-anekatva, nityatva-aniyatva Adi dharmokI apekSAse bhI saptabhaMgI banA lenA caahie| isa prakAra zrI nami jinane * paraspara sApekSa ananta dharmAtmaka vastutattvake pratyeka dharmako syAdvAdanyAyake dvArA * saptabhaMgarUpa kahA hai| ahiMsA bhUtAnAM jagati viditaM brahma paramaM / na sA tatrArambho'styaNurapi ca yatrAzramavidhau // tatastatsiddhayarthaM paramakaruNo granthamubhayaM / bhavAnevAtyAkSInna ca vikRtaveSopadhirataH // 4 // sAmAnyArtha-he nami jina ! prANiyoMkI ahiMsA jagatmeM parama brahmarUpase prasiddha hai / vaha ahiMsA usa Azrama-vidhimeM nahIM hai jisa Azrama vidhimeM aNumAtra bhI Arambha hotA hai| isalie usa parama brahmarUpa ahiMsAkI siddhike lie parama dayAla Apane hI bAhya aura Abhyantara donoM prakArake parigrahako chor3A hai / kintu jo vikRta veSa aura upadhi (parigraha ) meM Asakta haiM unhoMne donoM prakArake * parigrahako nahIM chor3A hai| vizeSArtha-yahA~ ahiMsAkA mahattva batalAyA gayA hai / yadyapi anya dharmoM meM For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI nami jina stavana 157 bhI ahiMsAkA vidhAna hai, kintu jainadharmameM ahiMsAkA sUkSma vizleSaNa kiyA gayA hai / prANiyoMkI hiMsA na karanA yaha ahiMsAkA sAmAnya lakSaNa hai / hiMsA do prakAra kI hotI hai-dravyahiMsA aura bhaavhiNsaa| kisI jIvakA ghAta ho jAnA yaha dravya hiMsA hai aura AtmAmeM rAga-dveSAdi vikArI bhAvoMkI utpatti honA bhAvahiMsA hai / jo vyakti ayatnAcArapUrvaka pravRtti karatA hai usake dvArA kisI jIvakA ghAta na honepara bhI use hiMsAkA doSa lagatA hai aura yatnAcArapUrvaka pravRtti karanevAleke dvArA kadAcit jIvakA ghAta ho jAnepara bhI hiMsA janya doSa nahIM lagatA hai| ataH hiMsAke prakaraNameM bhAva hiMsAkI pradhAnatA hai, dravya hiMsA kI nhiiN| AtmAmeM rAgAdi doSoMkI utpatti nahIM honA ahiMsA hai aura unakI utpatti honA hiMsA hai / tAtparya yaha hai ki pariNAmoMkA rAgAdi doSoMse rahita honA Avazyaka hai / jaba pariNAma pavitra hoMge to dravya hiMsAkA tyAga svataH hI ho jaayegaa| isa prakAra ahiMsAmeM dravya hiMsAke tyAgake sAtha ho bhAva hiMsAkA tyAga honA bhI Avazyaka hai / aisA honepara hI ahiMsAko pUrNatA hotI hai| aisI ahiMsAko jagatameM parama brahma kahA gayA hai / parama brahmakA artha haiutkRSTa AtmasvarUpa / ahiMsA aura parama brahma ye donoM zabda paryAyavAcI haiN| ataH pUrNa ahiMsAko prApti ho parama brahmakI prApti hai / usa parama brahma svarUpa ahiMsAkI prAptike lie AraMbhakA tyAga atyAvazyaka hai / jisa Azrama vidhimeM thoDAsA bhI AraMbha hotA hai vahA~ ahiMsA kabhI bhI nahIM ho sakatI hai / hindUdharmameM brahmacaryAzrama, gRhasthAzrama, vAnaprasthAzrama aura sanyAsAzramake bhedase cAra prakArake Azrama batalAye gaye haiM / inameMse pahaleke do AzramoMmeM hiMsAkA honA svAbhAvika hai| kintu vAnaprastha AzramameM aura sanyAsa AzramameM bhI taraha-tarahakA AraMbha dekhA jAtA hai / ina AzramoMmeM rahanevAle logoMmeM jalAvagAhana, jaTAdhAraNa, kandamUlAdi bhakSaNa, paJcAgnitapa Adi kriyAyeM dekhI jAtI haiN| ve loga nAnA prakArake vikRta veSa bhI dhAraNa karate haiN| sira para mayUrapiccha dhAraNa karanA, zarIrameM bhasma lapeTanA, pItAmbara yA raktAmbara dhAraNa karanA, mRgacarma rakhanA, daNDa, trizUla Adi rkhnaa| ye saba vikRta veSake rUpa haiM / ina saba kAryoM meM AraMbhake 1. maradu va jiyadu va jIvo ayadAcArassa NicchidA hiMsA / payadassa Natthi baMdho hiMsAmetteNa samidassa // -pravacanasAra gAthA 217 2. aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhavatyahiMseti / teSAmevotpattihiMseti jinAgamasya saMkSepaH // -puruSArthasiddhayupAya zloka 44 For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 svayambhUstotra-tattvapradIpikA sAtha parigraha bhI rahatA hI hai| aisI sthitimeM ina AzramoM meM parama brahmasvarUpa ahiMsA kaise saMbhava hai| jainadharma kI to aisI mAnyatA hai ki jisa AzramameM lezamAtra bhI AraMbha hai vahA~ ahiMsA kabhI bhI nahIM ho sakatI hai / __ zrI nami jina parama kAruNika the| yahI kAraNa hai ki unhoMne parama brahma svarUpa ahiMsA kI siddhike lie dhana, dhAnyAdi bAhya aura rAga-dveSAdi Abhyantara donoM prakArake parigrahakA tyAga kara diyA thaa| bAhya parigrahakA tyAga kara denepara bhI Abhyantara parigrahake tyAga binA ahiMsA kI pUrNatA nahIM hotI hai| ataH pUrNa ahiMsA kI prAptike lie donoM prakArake parigrahakA tyAga Avazyaka hai / zrI nami jinakI yaha vizeSatA hai ki unhoMne pUrNa ahiMsA kI siddhike lie donoM prakArake parigrahakA tyAga kara diyA thaa| jo anya loga vikRta veSa aura parigrahameM Asakta haiM ve donoM prakArake parigrahake tyAga karanemeM sarvathA asamartha haiM / jo loga jaTAjUTa, mayUrapiccha, bhasmAcchAdana Adi vikRta veSa dhAraNa karate haiM tathA vastra, AbhUSaNa, akSamAlA, mRgacarma, daNDa, trizala Adi parigraha rakhate haiM ve loga bAhya aura Abhyantara parigrahakA tyAga nahIM kara sakate haiN| aura aise logoM dvArA ahiMsArUpa parama brahma kI siddhi kabhI bhI nahIM ho sakatI hai| isa zlokake caturtha caraNameM 'bhavAn' ke sAtha 'eva' zabdakA prayoga yaha batalAtA hai ki zrI nami jinane hI donoM prakArake parigrahakA tyAga kiyA thA, anya kisIne nahIM / arthAt jo vyakti vikRtaveSopadhirata hai vaha parigrahakA tyAga nahIM kara sakatA hai / aura isa kAraNa vaha parama brahma kI siddhi bhI nahIM kara sakatA hai / vapurbhUSAveSavyavadhirahitaM zAntakaraNaM yataste saMcaSTe smarazaraviSAtaGkavijayam / vinA bhImaH zastrairadayahRdayAmarSavilayaM tatastvaM nirmohaH zaraNamasi naH zAntinilayaH // 5 // (120) sAmAnyArtha he nami jina ! AbhUSaNa, veSa aura vastrAdike AvaraNase rahita tathA indriyoMkI zAntatAse yukta ApakA nagna digambara zarIra yaha batalAtA hai ki Apane kAmadevake bANarUpa viSase utpanna AtaMka ( vyAdhi ) ko jIta liyA hai aura bhayaMkara zastroMke binA hI nirdaya hRdaya krodhakA vinAza kiyA hai / isa kAraNa Apa nirmoha tathA zAntike sthAna haiM / ataH Apa hamAre zaraNabhUta haiM / vizeSArtha-yahAM yaha batalAyA gayA hai ki zrI nami jinakA zarIra vItarAgatAko prakaTa kara rahA hai / zrI nami jinakA zarIra kaTaka, kuNDala, kaTisUtra * Adi alaMkAroMse rahita hai, jaTAjaTa, bhasmAcchAdana Adi nAnA prakArake veSoMse For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI nami jina stavana 159 rahita hai tathA vastrAdike AvaraNase rahita hai| arthAt nagna digambara mudrAkA dhAraka hai| isake sAtha hI zarIra kI sparzanAdi pA~coM indriyA~ tathA mana zAnta ho gaye hai / arthAt apane-apane viSayoM kI abhilASAse sarvathA nivRtta ho gaye haiN| ataH zrI nami jinane apanI indriyoMpara pUrNa vijaya prAptakara lI hai| isa prakArakA zrI nami jinakA zarIra yaha prakaTa karatA hai ki unhoMne kAmadevake bANoMse honevAlI cittakI pIDAko athavA pratikAra rahita vyAdhiko jIta liyA hai / saMsArI manuSya kAmake dvArA utpanna honevAle vikArako vastrAdike AvaraNase chipA letA hai| zrI nami jina to nagna digambara mudrAke dhAraka haiM / unake pAsa kAma vikArako chipAnekA koI sAdhana nahIM hai| isase yahI siddha hotA hai ki unhoMne kAmake vikArapara pUrNa vijaya prApta kara lI hai| isake sAtha hI unhoMne manovikAra para bhI vijaya prApta kara lI hai| kyoMki jaba pA~coM indriyA~ apane-apane viSayoMse nivRtta ho jAtI haiM taba unake dvArA honevAlA manovikAra bhI svataH samApta ho jAtA hai| saMsArI prANI krodhake vazIbhUta hokara nAnA prakArake anartha karate haiM / ve bhayaMkara zastroM dvArA apane zatrukA nAza karake apane krodhako zAnta karate haiN| kintu zrI nami jinane bhayaMkara zastroMke binA hI nirdaya hRdaya krodhako jIta liyA hai| krodhakA hRdaya nirdaya hotA hai / isIse use kisIpara dayA nahIM AtI hai / krodhake AvezameM yaha prANI AtmahatyA, parahatyA Adi aneka prakArake anartha karatA rahatA hai / aise bhayaMkara krodhako zastroMke binA jItanA sarala nahIM hai| phira bhI zrI nami jinane zastroMke binA hI krUra krodhako jIta liyA hai| isase siddha hotA hai ki zrI nami jina nirmoha haiM / kAma tathA krodhako utpanna karanevAlA moha hI hai| kAma tathA krodhapara pUrNa vijaya prApta kara lene ke kAraNa zrI nami jina nirmoha haiM aura isIlie ve zAntike nilaya haiM / ve sakala karma prakSayarUpa athavA muktirUpa zAntike sthAna haiN| aise zrI nami jina hamAre zaraNabhUta haiM / hama bhI nirmoha honA aura zAnti ko prApta karanA cAhate haiN| isI kAraNa hamane zrI mami jina kI zaraNa lI hai| For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 ) zrI nemi jina stavana bhagavAnRSiH paramayoga dahana hutakalmaSendhanaH / jJAnavipulakiraNaiH sakalaM pratibudhya kamalAyatekSaNaH // 1 // harivaMzaketuranavadya vinayadamatIrthanAyakaH / zIlajaladhirabhavo vibhava stvamariSTanemijinakuJjaro'jaraH // 2 // sAmAnyArtha - jo bhagavAn haiM, RSi haiM, jinhoMne parama yogarUpa agnimeM karmarUpa IMdhanako bhasma kiyA hai, jinake netra khile hue kamala ke samAna vizAla haiM, jo harivaMzake ketu haiM, jo nirdoSa vinaya aura damarUpa tIrthake nAyaka haiM, jo zIla samudra haiM aura jo jarAse rahita haiM, aise Apa ariSTanemi jinendra jJAnarUpa vipula kiraNoMke dvArA samasta lokAlokako prakAzita karake saMsArase mukta hue haiM / vizeSArtha - yahA~ zrI nemi jina kI zArIrika, kula sambandhI tathA AdhyAtmika vizeSatAoMkA varNana kiyA gayA hai / zArIrika vizeSatAkA varNana karate hue batalAyA gayA hai ki ve vikasita kamala dalake samAna vizAla netroMke dhAraka the aura unakA zarIra jarAse rahita thA / isakA kAraNa yaha hai ki tIrthaMkarakA zarIra vArddhakya janya vikArase rahita hotA hai / unakI kula sambandhI vizeSatAkA varNana karate hue batalAyA gayA hai ki unake vaMzakA nAma harivaMza thA aura ve harivaMzake ketu ( dhvajA ) the / arthAt harivaMzameM pradhAna the / harivaMza ketukA dUsarA artha yaha bhI hotA hai ki ve hari ( kRSNa nArAyaNa ) ke vaMza ke ziromaNi the / neminAtha bhagavAn kA janma kRSNake samaya meM huA thA tathA ve kRSNa ke cacere bhAI the / zrI nemi jinakI AdhyAtmika vizeSatAoMkA varNana karate hue batalAyA gayA hai ki utkRSTa zukla dhyAnarUpa agnimeM karmarUpa IMdhanako jalAkara ve karma kalaMka se rahita ho gaye the / ve bhagavAn -- viziSTa jJAnavAn the athavA indrAdi tathA gaNadharAdi dvArA pUjya the / RSi - aneka RddhiyoMse sampanna the aura jinakuJjara For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI nemi jina stavana 161 gaNadharAdi jinoMke nAyaka the| itanA ho nahIM, ve anavadya ( nirdoSa ) vinaya aura damake tIrthanAyaka the / jJAnavinaya, darzanavinaya, cAritravinaya aura upacAra vinaya ( AcArya Adike prati samucita vyavahAra karanA ) ke bhedase vinayake cAra bheda hote haiN| paJcendriyoMko vazameM karane rUpa dama pA~ca prakArakA hai| zrI nemi jinane nirdoSa vinaya aura damakA pratipAdana kiyA thaa| ataH ve nirdoSa vinaya aura damarUpa AgamatIrthake nAyaka haiN| ve zIlake samudra haiN| arthAt aThAraha hajAra zolake bheda unameM pUrNatAko prApta hue haiN| aise zrI nemi jinendra apanI kevalajJAnarUpa vistRta kiraNoMke dvArA samasta loka aura alokako prakAzita karake (jAna karake) antameM vibhava (saMsAramukta) hue haiN| stutikArane bAIsaveM tIrthaGkarakA nAma ariSTanemi batalAyA hai / saMskRta TIkAkArane ariSTanemi zabdakA artha isa prakAra kiyA hai-'ariSTAnAM karmaNAM nemizcakradhArA / ' arthAt karmoM ke lie jo cakradhArA ( cakrakI dhAra ) hai / isakA tAtparya yaha hai ki unhoMne samAdhicakrake dvArA jJAnAvaraNAdi karmoMkA nAzakara diyA hai, aise the zrI ariSTanemi jinendra / vartamAnameM unakA nAma neminAtha pracalita hai| yahA~ zIlake aThAraha hajAra bhedoMko jAna lenA Avazyaka hai| chahaDhAlAmeM batalAyA gayA hai ki zIlake aThAraha hajAra bheda hote haiN|' mUlAcAra meM vistArase ina bhedoMkA vivecana kiyA gayA hai jo isa prakAra hai 3 karaNoMkA 3 yogoMke dvArA guNA karane para 3 x 3 = 9 bheda hue / punaH 4 saMjJAoM se 9 meM guNA karane para 944 = 36 bheda hae / 36 meM 5 indriyoMse guNA karanepara 3645 = 180 bheda hue| punaH 180 meM pRthivI kAya Adi 10 kAyoM (pRthivI Adi 4, vanaspatikAya 2(pratyeka aura sAdhAraNa) trasakAya 4) se guNA karane para 1804 10 = 1800 bheda hue| inameM uttamakSamAdi 10 dharmose guNA karane para 1800x10 = 18000 bheda hue| isa prakAra zIlake aThAraha hajAra bheda hote haiM / 1. aThadazasahasa vidha zIla dhara cidbrahmameM nita rami rahaiM / -chahaDhAlA 6/1 2. joe karaNe saNNA iMdiya bhommAdi samaNadhamme y|| aNNoNehiM abhatthA aTThArahasIlasahassAI // -mUlAcAra, zIlaguNAdhikAra gAthA 2 yogA karaNAni saMjJA indriyANi mvAdayaH zramaNadharmAzca / anyonyai ramyastA aSTAdazazIlasahasrANi // -saMskRta chAyA For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU stotra-tattvapradIpikA mUlAcAra meM yaha bhI batalAyA gayA hai ki abrahma ( maithuna ) ke kAraNarUpa 10 vikalpa hote haiM jo isa prakAra haiM - 1. strIsaMsarga, 2. praNItarasabhojana, 3. gaMdhamAlyasaMsparza, 4. zayanAsana, 5. AbhUSaNa, 6. gItavAditra, 7. artha saMprayoga, 8. kuzIlasaMsarga, 9. rAjasevA aura 10 rAtrisaMcaraNa / ina dasa bAtoMke dvArA zIlakI virAdhanA hotI hai / ataH inakA tyAga karanA cAhie / zIlake viSaya meM vistAra se vicAra karane ke lie mUlAcArameM zIlaguNAdhikAra nAmaka eka pRthak adhikAra hai / 162 chahaDhAlA eka TippaNa meM zIlake bheda isa prakAra batalAye gaye haiM- maithuna karmake 10 bheda haiM tathA unameMse pratyekakI 10 avasthAyeM hotI haiM / inakA parasparameM guNA karanepara 10 x 10 = 100 bheda hote haiM / vaha maithuna 5 indriyoMse kiyA jAtA hai / ataH 100 5 = 500 bheda hue / inameM tIna yogoMse guNA karane para 500 x 3 = 4500 bheda hue| ye bheda jAgrata tathA svapna donoM avasthAoMmeM honese 4500 x 2 = 9000 bheda hue / ye bheda cetana tathA acetana donoM prakArakI striyoM meM honese 9000 x 2 = 18000 hote haiM / ye saba kuzIlake bheda haiM aura ukta saba bhedoMkA tyAga ho jAne para zIlake aThAraha hajAra bheda hote haiM / ye bheda samajhane meM sarala haiM / tridazendramaulimaNiratnakiraNavisaropacumbitam pAdayugalamamalaM bhavato vikasatkuzezayadalAruNodaram // 3 // nakhacandrarazmikavacAtirucirazikharAGgulisthalam 1 svArthaniyatamanasaH sudhiyaH praNamanti mantramukharA maharSayaH // 4 // sAmAnyArtha - he nemi jina ! jo apane hitasAdhanameM dattacitta haiM, jo uttama buddhike dhAraka haiM aura jo stutirUpa maMtra se mukhara ( vAcAla ) haiM, aise gaNadharAdi bar3e-bar3e RSi Apake usa caraNa yugalako praNAma karate haiM, jo caraNa yugala devendroMke mukuToM kI maNiyoM aura ratnoMkI kiraNoM ke prasArase cumbita hai, nirmala hai, jinakA talabhAga vikasita kamala dalake samAna raktavarNa hai aura jinakI a~guliyoM ke unnata pradezakA agrabhAga nakharUpa candramAkI kiraNoM ke parimaNDalase atyanta sundara mAlUma ho rahA hai / vizeSArtha - yahA~ zrI nemi jinake caraNayugalakI vizeSatAko batalAyA gayA hai | mokSarUpa svArtha ke sAdhana meM jinakA mana lagA huA hai aura jo uttama buddhike dhAraka haiM aise gaNadharAdi maharSi ' Namo Nemi jiNANaM' isa sAta akSaravAle maMtrakA athavA sAmAnya stutirUpa maMtrakA pATha karate hue zrI nemi jinake pavitra caraNa For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI nemi jina stavana 163 yugalako sadA praNAma karate rahate haiM / jaba indra zrI nemi jinake caraNoMmeM apanA mastaka jhukAtA hai taba usake mukuTameM lage hue maNiyoM aura ratnoMkI kiraNoMkA samUha unake caraNoMpara phaila jAtA hai, jisase unake caraNoMkI zobhA aura adhika bar3ha jAtI hai / caraNoM kA tala bhAga khile hue kamala patrake samAna lAla hai aura a~guliyoM jo na haiM ve aise pratIta hote haiM jaise candramA camaka rahe hoM / ata: jaba nakharUpa candramAkI kiraNeM a~guliyoMke unnata agrabhAga para par3atI haiM taba ve 'parimaNDalAkAra meM pariNata hokara a~guliyoMke sthAnako atyanta manohara banA detI haiN| isa prakAra yahA~ zrI nemi jinake caraNayugalakI manohArI chavikA varNana kiyA gayA hai | dyutimadrathAGgaravibimbaki raNajaTilAMzumaNDalaH nIlajalajadalarAzivapuH saha bandhubhirgaruDaketurIzvaraH // 5 // halabhRcca te svajanabhaktimuditahRdayau janezvarau / dharmavinayarasikau sutarAM caraNAravindayugalaM praNematuH // 6 // sAmAnyArtha - jinake zarIrakA kAntimaNDala kAntimAna sudarzanacakrarUpa - sUryabimbakI kiraNoMse vyApta ho rahA hai, jinakA zarIra nIle kamala daloM (pattoM) kI rAzi ke samAna zyAmavarNa hai, jinakI dhvajAmeM garur3akA cihna hai, tathA jo tIna khaNDa pRthivIke svAmI haiM aise zrIkRSNa aura hala nAmaka zastra ke dhArI balarAma ina donoM lokanAyakoMne, jinake citta svajanabhakti se prasanna ho rahe the aura jo dharmarUpa vinayake rasika the, Apake caraNa kamaloMke yugalako apane anya bhAiyoMke sAtha bAra-bAra praNAma kiyA thA / vizeSArtha - zrI ariSTanemi jinake pitA samudravijaya dasa bhAI the / inameM samudravijaya sabase bar3e the / zrIkRSNa tathA balarAmake pitA vasudeva sabase choTe the / zrIkRSNa nArAyaNa the aura balarAma balabhadra the tathA zrI nemi jina unake cacere bhAI the / zrIkRSNa aura balarAma donoM hI lokanAyaka the, dharmakI vinayake rasika the aura tIrthaGkarake rUpameM apane bhAI zrI ariSTanemiko pratiSThA ko dekhakara unake hRdaya atyanta prasanna ho rahe the / aise ina donoM bhAiyoMne apane anya bhAiyoMke sAtha bhagavAn ariSTanemike caraNakamaloMko bAra-bAra praNAma kiyA thA / zrIkRSNa nArAyaNa hone ke kAraNa rathAGga (sudarzanacakra ) ke dhArI the / vaha sudarzanacakra sUryamaNDala ke samAna dedIpyamAna thA / zrIkRSNakA zarIra svayaM kAntimAna thA, kintu kAntimAna sudarzanacakrarUpa sUryabimbakI kiraNoMke zarIrapara * par3ane se vaha aura bhI adhika kAntimAna ho gayA thA / pA~caveM zloka meM 'aMzu For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 svayambhUstotra-tattvapradIpikA maNDala:' ke sthAnameM 'aMsamaNDalaH' aisA bhI eka pATha haiM / aMsakA artha hai-kandhA / ataH isa pAThake anusAra kAntimAna sudarzanacakrarUpa sUryabimbakI kiraNoMse jinake kandhoMkA pradeza vyApta ho rahA hai, aisA artha karanA cAhie / zrIkRSNake zarIrakA varNa batalAneke lie kahA gayA hai ki unakA zarIra nIle kamala patroMkI rAzi (samUha) ke samAna zyAma thaa| zrIkRSNakI dhvajAmeM garur3akA cihna honeke kAraNa unako garur3aketu bhI kahate haiN| nArAyaNa honeke kAraNa zrIkRSNa tIna khaNDa pRthivIke svAmI the / isa prakAra yahA~ zrI ariSTanemi jinake cacere bhAI zrIkRSNakI zArIrika tathA laukika aneka vizeSatAoMkA varNana kiyA gayA hai| zrIkRSNake bhAIkA nAma balarAma thA, jo balabhadra the aura hala nAmaka zastrake dhArI the| isIlie unako halaghara bhI kahate haiN| aise ina donoM bhAiyoMne apane anya bhAiyoMke sAtha giranAra parvatapara jAkara apane bhAI tIrthakara ariSTanemiko bArambAra praNAma kiyA thaa| pA~caveM zlokako dvitIya paMktimeM 'nIlajalajadalarAzivapuH' ke sthAnameM 'nIlajaladajalarAzivapuH aisA bhI eka pATha hai / isa pAThameM vapukA sambandha nIlajalada (nIle megha ) aura jalarAzi ( samudra) ina do padoMke sAtha lagAnA par3atA hai| taba isa pAThakA artha isa prakAra hotA hai-jinakA zarIra nIle megha aura samudrake samAna zyAma varNa hai / ina donoM pAThoMmeMse prathama pATha adhika saMgata mAlama par3atA hai / kyoMki isa pAThameM vapukA sambandha 'nIlajalajadalarAzi' padake sAtha AsAnIse laga jAtA hai| kakudaM bhuvaH khacarayoSiduSitazikharairalaGkRtaH / meghapaTalaparivItataTastava lakSaNAni likhitAni vajriNA // 7 // vahatIti tIrthamRSibhizca satatamabhigamyate'dya ca / prItivitatahRdayaiH parito bhRzamUrjayanta iti vishruto'clH||8|| sAmAnyArtha-jo pRthivIkA kakuda hai, jo vidyAdharoMkI striyoM dvArA sevita zikharoMse alaMkRta hai aura jisake taTa megha paTaloMse ghire rahate haiM, aisA lokaprasiddha Urjayanta ( giranAra ) nAmaka parvata hai, jo indra dvArA likhe gaye Apake cihnoMko dhAraNa karatA hai, isalie tIrthasthAna hai aura vaha Aja bhI bhaktise ullasita hRdayavAle RSiyoM dvArA saba orase nirantara atyadhika sevita hai / vizeSArtha-yahA~ usa Urjayanta parvatakA varNana kiyA gayA hai jahA~ pahu~cakara zrI nemi jinane digambarI dIkSA dhAraNa kI thI, tapasyA kI thI aura antameM mokSa For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI nemi jina stavana 165 prApta kiyA thA / gujarAtake saurASTra pradezameM Urjayanta nAmaka eka parvata hai jise vartamAna meM giranAra kahate haiN| yaha parvata zrI nemi jinake caraNoMse aneka bAra pavitra huA hai / yaha parvata pRthivIkA kakuda hai| bailake kandheke UparI bhAgako kakuda kahate haiM / jisa prakAra kakuda zarIrake saba avayavoMke Upara sthita honese zobhAko prApta hotA hai, usI prakAra Urjayanta parvata pRthivIke UparI bhAga para sthita honeke kAraNa aisA mAlUma par3atA hai mAnoM vaha pRthivIkA kakuda ho / usa parvatake zikharoM para vidyAdharoMkI striyA~ krIr3A kiyA karatI haiM, usake taTa (zikhara pradeza ) meghoMke samUhase vyApta rahate haiM tathA usa parvatapara indrane zrI ariSTanemi jinake cihnoMko tathA yaza prazastiyoMko athavA zilAlekhoMko vajradvAga utkIrNa kiyA thA / isalie vaha parvata lokameM tIrtha mAnA jAtA hai aura isI kAraNa bar3e-bar3e RSi sadAse usa parvatakI sevA karate A rahe haiM tathA Aja bhI bhaktise ullasita hRdayavAle AtmakalyANake icchuka loga saba orase Akara usa parvatakI sevA karate haiM / usa parvata para bhagavAn ariSTanemikA samavasaraNa anekoM bAra AyA thA aura zrIkRSNa tathA balarAmane apane bandhu-bAndhavoMke sAtha vahA~ pahu~cakara bhaktipUrvaka bhagavAnake caraNoM meM bArambAra praNAma kiyA thaa| yahA~ yaha jJAta nahIM ho rahA hai ki indrane Urjayanta parvata para neminAtha bhagavAnke kaunase cihna likhe yA utkIrNa kiye the| sambhavataH indrane zrI nemi jinake caraNacihna utkIrNa kiye hoM athavA upadeza sambandhI koI zilAlekha likhe hoN| yaha bhI sambhava hai bhagavAn neminAthake viSayameM kucha prazastiyA~ utkIrNa kI hoN| bahirantarapyubhayathA ca karaNamavighAti nArthakRt / nAtha yugapadakhilaM ca sadA tvamidaM talAmalakavad viveditha // 9 // ataeva te baghadUtasya caritaguNamadbhutodayam / nyAyavihitamavadhArya jine tvayi suprasannamanasaH sthitA vayam // 10 // sAmAnyArtha he nAtha, Apane sampUrNa vizvako sadA karatala sthita sphaTika maNike samAna yugapat jAnA hai aura isa jJAnameM bAhya karaNa cakSurAdi aura antaHkaraNa mana na to pRthak-pRthak aura na eka sAtha mila karake na to koI vighAta ( bAdhA ) utpanna karate haiM aura na kisI prakArakA upakAra hI karate haiM / isIlie vidvAnoM dvArA stuta Apake AzcaryakAraka abhyudayase sahita tathA nyAya For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhUstotra-tattvapradIpikA vihita ( Agama dvArA prasiddha ) caritaguNa ( mAhAtmya vizeSa ) ko acchI taraha jAnakara hama bar3e prasanna cittase ApameM sthita hue haiN| vizeSArtha-yahA~ zrI nemi jinake jJAnaguNakI vizeSatAko batalAyA gayA hai| zrI nemi jina apane kevalajJAnarUpa atIndriya jJAnake dvArA vizvake sampUrNa padArthoM ko unakI trikAlavartI samasta paryAyoM sahita eka sAtha jAnate haiN| jisa prakAra hAtha para rakhI huI sphaTikamaNikA pratyeka bhAga saba orase eka sAtha spaSTa dikhatA hai, usI prakAra zrI nemi jinake kevalajJAna meM vizvake sampUrNa padArtha yugapat jhalakate haiM / yahA~ mImAMsaka zaMkA kara sakatA hai ki saMsArake sampUrNa padArthoMkA jJAna eka sAtha saMbhava nahIM hai / koI bhI jJAna indriyajanya hI hotA hai aura usake dvArA indriyasambaddha vartamAna arthako hI jAnA jAtA hai / / mImAMsakakI ukta prakArakI zaMkA ThIka nahIM hai| indriya janya jJAnake atirikta eka atIndriya jJAna bhI hai jo AtmamAtra sApekSa hotA hai| zrI nemi jinakA sakala padArtha sAkSAtkArI jJAna atIndriya jJAna hai / sparzanAdi pA~ca bAhya indriyA~ aura mana ( antaraMga indriya ) atIndriyajJAnake bAdhaka nahIM haiM aura na ye atI ndri ya jJAnakA upakAra hI karate haiM / atIndriya jJAnameM indriyoMkI koI apekSA hI nahIM hotI hai / isa kAraNa indriyA~ atIndriya jJAnameM bAdhaka kaise ho sakatI haiN| unakI apekSAke abhAvameM ve atIndriya jJAnakI upakAraka bhI nahIM hai| matijJAna aura zrutajJAna indriya janya honeke kAraNa parokSa jJAna haiM / avavijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna ye tInoM jJAna AtmamAtrasApekSa honese atIndriya jJAna ( pAramArthika pratyakSa ) haiM / inameMse samasta dravyoM aura unakI paryAyoMko viSaya karaneke kAraNa kevalajJAna sakala pratyakSa kahalAtA hai| tathA avadhijJAna aura manaHparyayajJAna kucha padArthoMko viSaya karaneke kAraNa vikala pratyakSa kahalAte haiN| kintu kevalajJAnakI taraha avadhijJAna aura manaHparyAyajJAna bhI apaye viSayameM pUrNarUpase vizada hote haiM / ataH ye tInoM jJAna atIndriya pratyakSa athavA pAramArthika pratyakSa kahalAte haiN| __ zrI ne mi jina kevalajJAna sampanna haiM / isalie bar3e-bar3e vidvAn unakI stuti karate haiM / zrI nemi jinane AgamameM pratipAdita vidhike anusAra tapazcaryA Adi kriyAoMkA anuSThAna kiyA thA aura isa anuSThAnake dvArA kevalajJAnarUpa antaraMga vibhUti tathA samavasaraNAdirUpa bahiraMga vibhUtike Azcaryajanaka abhyudayako prApta kiyA thA / zrI nemi jinake aise carita ( anuSThAna ) ke nirvighna svakAryaprasAdhaka guNako jAnakara hama bhI atyadhika prasanna manase zrI nemi jinameM sthita hue haiM / hama zrI nemi jinakI zaraNameM isalie Aye haiM jisase ki unake Azrayase hama bhI usI prakArakA anuSThAna karake Azcaryajanaka abhyudayake pAtra bana skeN| . For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 23 ) zrI pArzva jina stavana tamAlanIlaiH sadhanustaDidguNaiH prakIrNabhImAzanivAyuvRSTibhiH / balAhakairvairivazairUpadrito mahAmanA yo na cacAla yogataH // 1 // sAmAnyArtha-tamAla vRkSake samAna nIla varNayukta, indradhanuSoM sambandhI bijalIrUpI DoriyoMse sahita, bhayaMkara vajra, A~dhI aura varSAko bikheranevAle tathA zatruke vazIbhUta meghoMke dvArA upadrava grasta hone para bhI jo mahAmanA pArzva jina yogase vicalita nahIM hue| vizeSArtha-bhagavAn pArzvanAthakA janma vArANasImeM huA thaa| zrI pArzva jina kumArAvasthAmeM eka bAra apane mitroMke sAtha bhramaNa karate hue vArANasIke nikaTa eka upavanameM phuNce| vahA~ pUrvabhavoMkA vairI kamaThakA jIva eka tapasvIke rUpameM paJcAgni tapa kara rahA thA / cAroM ora agni jalAkara tathA usake bIcameM baiThakara aura Upara sUrya kI ora dRSTi karake jo tapa kiyA jAtA hai use paJcAgni tapa kahate haiM / paJcAgni tapake lie jo lakar3iyA~ jala rahI thIM unameM se eka lar3akIke bhItara baiThe nAga aura nAgina bhI jala rahe the| zrI pArzva jinane avadhijJAnase isa bAtako jAnakara tapasvIse kahA ki hiMsAmaya tapa kyoM kara rahe ho| isa lakar3Ike andara nAga aura nAgina jala rahe haiN| isa bAtako sunakara tapasvI krodhita hokara bolA ki aisA nahIM ho sakatA hai| Apane kaise jAnA ki isake bhItara nAga aura nAgina haiN| taba kulhAr3I magAkara lakar3Iko kATA gayA aura pAvakumArane jalatI huI lakar3Ise adhajale nAga-nAgina ko bAhara nikaalaa| tathA kucha kSaNa bAda pArzvanAthake sAnnidhyameM nAga-nAginakI mRtyu ho gaI / saMbhavataH isa kAraNa ve mRtyuke bAda bhavanavAsI devoMmeM dharaNendra aura padmAvatI hue / kyoMki zrI vAdirAjasUri racita pArzvanAthacaritameM aisA koI ullekha nahIM hai ki pArzvakumArane ardhadagdha nAga-nAginako NamokAra mantra sunAyA thA / anya kisI prAcIna '. jvaladatibahalAgnimadhyavartI / ravigatadRSTitayA tapazcariSNuH / / 65 / / -pArzvanAthacarita dazama sarga For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 svayambhUstotra-tattvapradIpikA granthameM bhI ukta AzayakA ullekha nahIM milatA hai / idhara zrI pArzva jina kI isa bAtase tapasvI krodhita ho gayA ki inhoMne merI tapasyAmeM vighna upasthita kara diyA hai| vaha pUrvabhavoMkA vairI to thA hI, kintu isa ghaTanAse usane zrI pArzva jinake sAtha aura bhI adhika vaira bAMdha liyaa| tathA kucha kAlake bAda vaha marakara guNabhadrAcAryake anusAra zambara nAmaka jyotiSI deva huA' kintu zrI vAdirAja sUrike anusAra vaha bhUtAnanda nAmaka bhavanavAsI deva haa|2| isI prakAra nAga-nAginakI mRtyuke viSayameM bhI matabheda hai / zrI vAdirAjasUrike anusAra nAga-nAginakI mRtyu jalatI huI lakar3Ike andara jala jAnese huI thii| kintu guNabhadrAcAryake anusAra paJcAgni tapameM lIna tapasvIke dvArA agnimeM DAlane ke lie lakar3Iko kATate samaya usameM baiThe hue nAga-nAginake do Tukar3e ho jAnese unakI mRtyu huI thI, jalanese nhiiN| isase pratIta hotA hai ki nAganAgina kI mRtyuke viSayameM prAcInakAlameM do prakArakI vicAradhArA pracalita rahI hogii| bRhatphaNAmaNDalamaNDapena yaM sphurattaDitpinarucopasargiNam / jugUha nAgo dharaNo dharAdharaM virAgasaMdhyAtaDidambudo yathA // 2 // sAmAnyArtha-upasargase yukta pArzvanAthako dharaNendra nAmaka nAgakumAra jAtike devane nAgakA rUpa dhAraNa karake bijalIke samAna pIlI kAntise yukta bar3e-bar3e 1. sazalyo mRtimAsAdya zambaro jyotiSAmaraH / -uttarapurANa parva, 73/117 2. lakSmIdhAma zrIjinadharmAdapi bAhyaH kAyaklezAdAyurapAye sa tapasvI / devo jAtaH jJAtimayAsIdapi nAmnA bhUtAnando bhavanadeveSvasureSu // -pArzvanAthacarita, 10/88 3. prahasitavadanAmbujastaduktyA bhuvanagurubhagavAMstu tatpratItyai / adalayadanalArdhadagdhamedhaH paridRDhamuSTiparasvadhena tena / -pArzvanAthacarita, 10/83 4. nAgI nAgazca tacchedAd dvidhAkhaNDamupAgatau / -uttarapurANa parva 73/103 For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI pArzva jina stavana 169 phaNoMke maNDalarUpa maNDapake dvArA usI prakAra veSTita kara liyA thA jisa prakAra virAga ( kRSNa ) saMdhyAmeM bijalIse yukta megha parvatako veSTita kara letA hai / vizeSArtha-jaba pUrva vairI kamaThake jIva zambara nAmaka devane dhyAnamagna bhagavAn pArzvanAtha para bhayaMkara upasarga kiyA taba pUrvakRta upakArake kAraNa dharaNendra nAmaka bhavanavAsI nAgakumAra jAtike devane vikriyA dvArA eka nAgakA rUpa bnaayaa| usa nAgake aneka bar3e-bar3e phaNa the| usane una phaNoMke maNDalAkAra maNDapake dvArA bhagavAn pArzvanAtha para chAyA kara lI, jisase bhayaMkara A~dhI aura varSA AdikA upasarga bhagavAna pArzvanAthako dhyAnase vicalita nahIM kara sakA / zrI pArva jina mahAmanA to the hI, sAtha hI upasarga nivAraNameM dharaNendrane bho sahayoga kiyA thaa| usa phaNAmaNDalarUpa maNDapane bhagavAn pArzvanAthako usI prakAra veSTita kara liyA thA jisa prakAra kAlI sandhyAke samaya bijalose yukta megha parvatako veSTita kara letA hai / athavA vividha raMgoM vAlI sandhyAke samaya bijalIse yukta megha parvatako veSTita kara letA hai / yahAM dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki isa zlokameM kevala dharaNendrakA nAma AyA hai / padmAvatIkA nAma kahIM nahIM hai / ataH upasargake samaya padmAvatI devIne bhagavAn pArzvanAthako apane sira para virAjamAna kara liyA thA, aisI jo mAnyatA hai vaha sarvathA nirAdhAra hai| isI galata mAnyatAke AdhAra para apane sira para bhagavAn pArzvanAthako baiThAye hue padmAvatI devIkI mUrtiyoM ke nirmANa kI paramparA patA nahIM kabase cAlU huI hai / jainAgamameM strIko sAdhuse sAta hAtha dUra rahanekA vidhAna hai / kintu Azcarya kI bAta hai ki padmAvatIne apane sira para pArzvanAtha bhagavAnko kaise baiThA liyaa| svayoganistrizanizAtadhArayA nizAtya jo durjayamohavidviSam / avApadArhantyamacintyamadbhutaM trilokapUjAtizayAspadaM padam // 3 // sAmAnyArtha-jinhoMne apane yogarUpa talavAra ko tIkSNa dhArase durjaya moharUpa zatruko naSTa karake usa Arhantya padako prApta kiyA thA, jo acintya hai, adbhuta hai aura triloka ko pUjAke atizayakA sthAna hai / vizeSArtha-zambara nAmaka devakRta upasargake anantara bhagavAn pArzvanAthane parama zukladhyAnarUpa khaDga kI tIkSNa dhArase moharUpa zatruko naSTa kara diyA thaa| yahA~ moha zabda upalakSaNa hai| ataH moha zabdake dvArA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayambhU stotra-tattvapradIpikA aura antarAyakA bhI grahaNa karanA caahie| yogAbhyAsa karate-karate parama prakarSako prApta zukla dhyAnake dvArA cAra ghAtiyA karmoMkA nAza ho jAnepara zrIpArzva jinane arhanta padako prApta kara liyA thA / arhanta pada acintyanIya hai / alpajJa prANI isake viSaya meM vicAra ho nahIM kara sakate / samavasaraNAdi vibhUtike kAraNa arhanta pada saba prANiyoMke lie Azcaryajanaka hai tathA trilokavartI zata indroMke dvArA pUjita hone ke kAraNa pUjAke atizaya ( parama prakarSa ) kA sthAna hai / yamIzvaraM vIkSya vidhUtakalmaSaM tapodhanAste'pi tathA bubhUSavaH / 170 vanaukasaH svazramabandhyabuddhayaH zamopadezaM zaraNaM prapedire // 4 // sAmAnyArtha - jina pArzvanAtha bhagavAnko ghAtikarmacatuSTayarUpa pApase rahita, mokSamArga ke upadezaka aura samasta loka ke Izvara ke rUpameM dekhakara ve vanavAsI tapasvI bhI bhagavAn pArzvanAtha kI zaraNako prApta hue the, jo apane zramameM niSphalabuddhi ho gaye the aura jo pArzva jinake samAna hone ke icchuka the / vizeSArtha - yahA~ yaha batalAyA gayA hai ki zrI pArzva jinake mAhAtmyase prabhAvita hokara anya matAvalambI tapastrI bhI bhagavAn pArzvanAtha kI zaraNako prApta hue the / zrI pArzva jina cAra ghAtiyA karmoMkA kSaya karake Izvara (triloka pUjya ) ho gaye the tathA samavasaraNa meM virAjamAna hokara mokSamArgakA upadeza karane lage the / kyoMki mokSamArga para calanese prANiyoMke samasta rAgAdi vikAroMkA upazama ho jAtA hai aura antameM paribhramaNarUpa saMsArakA bhI anta ho hai / bhagavAn pArzvanAthake samaya meM anyamatAvalambI vanavAsI tapasvI bhI apaneapane mata ke anusAra tapasyA karate the / koI paJcAgni tapameM nimagna thA, koI eka hAtha Upara uThAkara tapa karatA thA aura koI jalake bIca meM khar3e hokara tapasyA karatA thA / ityAdi prakAra kI vividha tapasyAoM ko karate hue bhI unheM kisI phalakI prApti nahIM huI thii| isa prakAra ve apane tapasyA rUpa zrama (prayAsa) meM niSphala ho gaye the / kintu ve bhagavAn pArzvanAtha ke samAna hI niSkalaMka banA cAhate the / unake mana meM aisI icchA huI ki hama bhI zrI pArzva jina dvArA batalAye hue mArga para calakara unhIM jaisA bana jAveM / yahI saba socakara anya matAvalambI aneka sAdhu apane mithyA tapako chor3akara bhagavAn pArzvanAtha ke anuyAyI bana gaye the / bhagavAn pArzvanAthakA aisA acintya mAhAtmya thA / For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI pArzva jina stavana sa satyavidyAtapasAM praNAyakaH samagradhorugrakulAmbarAMzumAn / mayA sadA pArzvajinaH praNamyate vilonamithyApathadRSTivibhramaH // 5 // ( 135 ) sAmAnyArtha -- jo satya vidyAoM aura tapasyAoM ke praNetA haiM, pUrNabuddhi ( sarvajJa ) haiM, ugravaMza rUpa AkAzake candramA haiM aura jinhoMne mithyAdarzanAdi rUpa kumArga- dRSTiyoM se utpanna vibhramoMko naSTa kara diyA hai, ve pArzva jinendra mere dvArA sadA praNAma kiye jAte haiM / 171 : vizeSArtha - bhagavAn pArzvanAtha pUrNajJAnI ( sarvajJa ) the / isa kAraNa ve samocIna vidyAoM aura tapasyAoMke praNetA the / koI bhI vidyA yA jJAna satya ho sakatA hai aura mithyA bhI ho sakatA hai / isI prakAra tapasyA bhI samIcIna aura mithyA hotI hai / mithyAdRSTikA jJAna mithyAjJAna hai aura samyagdRSTikA jJAna samyagjJAna hai / ajJAnapUrvaka kiyA gayA paJcAgni tapa Adi kutapa yA mithyA tapa hai aura dharmyadhyAna tathA zukladhyAnapUrvaka kiyA gayA tapa samyak tapa yA samyak cAritra hai / zrI pArzva jina pUrNa jJAnI the / isalie unhoMne logoMke mithyAdarza - nAdirUpa kumArga sambandhI dRSTiyoM ke vibhramoMko dUrakara unheM samyagdRSTi banAyA thA / vastu sarvathA nitya hai yA sarvathA kSaNika hai, ityAdi prakArakA vibhrama ( sarvathaikAntarUpa jJAna ) mithyAdarzana ke kAraNa hotA hai / zrI pArzva jinane apane upadezoMke dvArA jIvoMke vibhramake kAraNa mithyAdarzanako dUra kara diyA thA / isakA tAtparya yaha hai ki bhavya jIva bhagavAn pArzvanAtha ke dvArA samyagdarzanAdirUpa upadeza - ko prApta karake anekAntadarzI banakara sarvathaikAntadRSTirUpa vibhrama se mukta ho gaye the / isa prakAra zrI pArzva jina samyagdarzana, satya vidyA ( samyagjJAna ) aura satya tapa ( samyakcAritra ) ke praNetA the / bhagavAn pArzvanAthake vaMzakA nAma ugravaMza thA / ve ugravaMzarUpa AkAza ke candramA the / unhoMne apane dvArA ugravaMzako usI prakAra prakAzita kiyA thA jisa prakAra candramA AkAzako prakAzita karatA hai / aise ukta guNoMse viziSTa bhagavAn pArzvanAthako maiM ( stutikAra ) praNAma karatA | yahA~ praNAma karanekA prayojana yaha hai ki maiM mokSakA icchuka hU~ aura mokSako prApti ke lie zrI pArzva jinakI zaraNa meM AyA hU~ / unake prasAdase mujhe mokSakI prApti ho, aisI merI bhAvanA hai| For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 ) zrI vIra jina stavana kIrtyA bhuvi bhAsi tayA vIra tvaM guNasamutthayA bhAsitayA / bhAsoDusabhAsitayA soma iva vyomni kundazobhAsitayA // 1 // ___ sAmAnyArtha-he vIra jinendra ! Apa guNoM se samutpanna nirmala kIrtise pRthivI para usI prakAra zobhAko prApta hue haiM jisa prakAra candramA AkAzameM kunda puSpoMkI zobhAke samAna saba orase dhavala aura nakSatroMkI sabhAmeM sthita ( vyApta ) kAntise zobhita hotA hai / vizeSArtha-caubIsaveM tIrthaMkarakA nAma vIra hai| inake varddhamAna, mahAvIra, sanmati aura ativIra ye anya cAra nAma bhI pracalita haiN| zrI vIra jinameM AdhyAtmika aura zArIrika donoM prakArake guNa vidyamAna the| unakI AtmA samyagdarzanAdi athavA anantajJAnAdi guNoMse aura zarIra zveta rudhira, niHsvedatvAdi guNoMse yukta thaa| ina saba guNoMke kAraNa unako khyAti isa bhUtala para sarvatra phaila rahI thI / AkAzameM sthita candramA kI kAnti kunda puSpake samAna dhavala hotI hai aura vaha nakSatroM kI sabhA ( samUha ) meM vyApta rahatI hai / ataH jisa prakAra candramA AkAzameM ukta prakAra kA kAntise zobhita hotA hai usI prakAra zrI vIra jinendra apane guNoMse utpanna ujjvala kItise isa bhUtala para suzobhita hue haiN| yahA~ ukta zlokameM 'uDusabhAsitayA' tathA 'kundazobhAsitayA' ina donoM zabdoMmeM Asita zabda AyA hai / uDusabhAsitameM AsitakA artha haisthita ( vyApta ) aura kundazobhAsitameM AsitakA artha hai-saba orase dhavala / tava jina zAsanavibhavo jayati kalAvapi guNAnuzAsanavibhavaH / doSakazAsanavibhavaH stuvanti cainaM prabhAkRzAsanavibhavaH // 2 // ___sAmAnyArtha-he vIra jina ! guNoMke anuzAsanase bhavya jIvoMke bhavako naSTa karanevAle Apake zAsanakA mAhAtmya isa kalikAlameM bhI jayananta hai / apanI prabhA ( jJAnAdi teja ) se loka prasiddha hariharAdi svAmiyoMko kRza ( mahattvahIna ) karanevAle tathA doSarUpa kazA ( cAbuka ) ke asana ( nirAkaraNa ) karane meM samartha gaNadharAdi deva Apake isa zAsanake mAhAtmyako stuti karate haiM / vizeSArtha-IsApUrva chaThI zatAbdImeM zrI vIra jinendrakA janma huA thaa| unhoMne arhanta avasthAmeM saMsArake prANiyoMko jIvAdi tattvoMke yathArtha svarUpakA For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vIra jina stavana 173 upadeza diyA thaa| unakA upadeza pravacana tIrtha yA Agama tIrtha kahalAtA hai / tabase lekara Aja taka zrI vIra jinakA zAsana pravartamAna hai / zrI vIra jinane bhavya jIvoMko samyagdarzanAdi guNoMmeM anuzAsita ( zikSita ) kiyA thA aura guNAnuzAsanase anuzAsita bhavya jIvoMkA bhava naSTa ho gayA thaa| isI kAraNa unake zAsanakA vizeSa mAhAtmya hai / zrI vIra jinake samayameM unake zAsanakA mAhAtmya jyavanta thA ho / kintu isa kalikAla ( paMcama kAla ) meM bhI vaha jayavanta hai / gaNadharAdi deva unake isa zAsana vaibhavakI stuti karate haiN| gaNadharAdimeM avadhijJAna-manaHparyayajJAnarUpa teja vidyamAna rahatA hai| unhoMne usa jJAna tejake dvArA lokavibhu ( loka svAmI ) hariharAdiko mahattvahIna kara diyA thaa| arthAt hariharAdi unake samakSa prabhAhIna ho gaye the / rAga-dveSAdi doSa pIr3AkAraka honese cAbukake samAna haiN| gaNadharAdi deva ina doSarUpa cAbukoMke nirAkaraNa karane meM samartha haiN| aise gaNadharAdi devoMke dvArA zrI vIra jinake zAsanakI stuti kI jAtI hai| ukta zlokameM cAra bAra vibhava zabda AyA hai| yahAM prathama vibhavakA artha hai-mAhAtmya / dvitIya vibhavakA artha hai-vigatabhava ( vinaSTa saMsAra ) / tRtIya vibhavakA artha hai-samartha / aura caturtha vibhavakA artha hai-vibhu (svaamii)| prathama do vibhava zabdoMkA prayoga ekavacanameM huA hai / antima do vibhava zabdoMkA prayoga vibhu zabdake bahuvacanameM huA hai / tRtIya vibhava zabdake pahale asana zabda hai / yahA~ asanakA artha hai-nirAkaraNa / ataH 'asanavibhavaH' kA artha hainirAkaraNa karane meM samartha / caturthaM vibhava zabdake pahale Asana zabda hai| yahA~ AsanakA artha hai-tribhuvana / ataH 'AsanavibhavaH' kA artha hotA hai-tIna lokake svAmI hariharAdi / inako lokameM svAmI mAnA jAtA hai| isalie 'prabhAkRzAsanavibhavaH' kA artha hotA hai-apane jJAnarUpa tejase lokasvAmI hariharAdiko mahattvahIna karanevAle gaNadharAdi / / anavadyaH syAdvAdastava dRSTaSTAvirodhataH syAdvAdaH / itaro na syAdvAdo dvitayavirodhAnmunIzvarAsyAdvAdaH // 3 // sAmAnyArtha-he munIzvara ! ApakA jo syAdvAda hai vaha nirdoSa hai / kyoMki dRSTa ( pratyakSa ) aura iSTa ( anumAna ) ke dvArA usameM koI virodha nahIM AtA hai| isase bhinna jo sarvathA ekAntavAda hai vaha syAvAda nahIM hai / vaha to dRSTa aura iSTa ina donoMke dvArA virodha Aneke kAraNa asyAdvAda hai| vizeSArtha-jIvAdi pratyeka vastu anantadharmAtmaka hai / syAdvAda usa anantadharmAtmaka vastuke pratipAdana karanekA sAdhana yA upAya hai / anekAnta aura syAdvAda For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 svayambhUstotra-tattvapradIpikA syAdvAda yaha saMyukta pada hai / zabda paryAyavAcI nahIM haiM, kintu anekAntavAda aura syAdvAdako paryAyavAcI kaha sakate haiM / anekAnta vAcya hai aura syAdvAda vAcaka / syAt aura vAda ina do zabdoM ke milanese syAdvAda pada banatA hai / syAtkA artha hai - kathaMcit aura vAdakA artha hai-- kathana / kisI apekSA vizeSa se kisI dharma - kA kathana karanA syAdvAda kahalAtA hai / syAdvAdameM jo syAt zabda hai usakA ThIka-ThIka artha samajhanA Avazyaka hai / usako ThIka tarahase na samajhane ke kAraNa aneka loga syAdvAdakA sahI artha samajha hI nahIM pAte haiM / koI syAtkA artha saMzaya karate haiM to koI saMbhAvanA / koI syAtkA artha kadAcit karate haiM to koI syAt zabdako vidhiliGlakAra meM niSpanna mAnate haiM / syAt zabdakA artha zAyada karake koI syAdvAdako sandehavAda kahate haiM aura koI usako saMbhAvanAvAda kahate haiM / aise logoMko yaha jAna lenA Avazyaka hai ki syAt zabda tiGanta nahIM hai / vaha eka nipAta saMjJaka avyaya hai / vaha sandehakA vAcaka na hokara eka nizcita apekSAkA vAcaka hai / jaina zAstroMmeM syAt zabdakA vivecana isa prakAra kiyA gayA hai-- vAkyeSvanekAntadyotI gamyaM prati vizeSaNam / syAnnipAto'rtha yogitvAttava kevalinAmapi // syAdvAdaH sarvathaikAntatyAgAt kiMvRttacidvidhiH / - AptamImAMsA - 103 anekAntAtmakArthakathanaM syAdvAdaH / sarvathAtvaniSedhako'nekAntatAdyotakaH kathaMcidarthe syAt zabdo nipAtaH / - AptamImAMsA - 14 -- laghIyastrayaTIkA / - paJcAstikAya TIkA / syAdityavyayamate kAntatAdyotakaM tataH syAdvAda anekAntavAda iti yAvat / - syAdvAdamaMjarI | syAt zabdake viSaya meM pahalI bAta yaha haiM ki vaha nipAtasaMjJaka avyaya hai / avyaya zabda sadA eka-sA rahatA hai, vaha kabhI badalatA nahIM hai aura na usake kabhI rUpa calate haiM / dUsarI bAta yaha hai ki vaha ekAntakA nirAkaraNa karake anekAntakA pratipAdana karatA hai / syAt zabda kathaMcit zabdakA paryAyavAcI hai / vaha eka nizcita apekSAko batalAtA hai / usakA artha anizcaya yA saMzaya nahIM hai / jo loga syAt zabdako saMzaya paraka mAnate haiM unheM yaha bAta dhyAna meM rakhanA cAhie " ki syAt zabdakA prayoga karate samaya usake sAtha eva zabda bhI lagA rahatA hai / For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vora jina stavana 175 jaise - ' syAdastyeva ghaTaH ' / yahA~ syAt ke sAtha eva zabdake prayogase saMzaya honA to dUra rahA, ulTA vastu ke viSayameM dRr3ha nizcaya ho jAtA hai ki ghaTa svarUpAdicatuSTayakI apekSA astirUpa hI hai / kisI vAkya meM eva zabdakA prayoga na hone para bhI usakA abhiprAya vahA~ bhI avazya vidyamAna rahatA hai / syAdvAda anekadharmAtmaka vastukA pratipAdana karatA hai / kintu usake dvArA -vastu ke aneka dharmo kA pratipAdana kramazaH hotA hai / syAdvAda eka samayameM mukhya rUpa - se eka dharmakA hI pratipAdana karatA hai aura zeSa dharmokA gauNarUpase dyotana karatA hai | jaba koI kahatA hai ki 'syAdasti ghaTa :'- -- ghaTa kathaMcit hai to yahA~ syAt zabda batalAtA hai ki ghaTakA astitva kisa apekSAse hai / arthAt strarUpAdicatuSTayakI apekSA ghaTakA astitva hai / isake sAtha hI vaha yaha bhI batalAtA hai| ki ghaTa sarvathA astirUpa hI nahIM hai, kintu astitva dharmake atirikta usameM stitva Adi aneka dharma bhI rahate haiM / unhIM aneka dharmokI sUcanA syAt zabdase milatI hai / bAta yaha hai ki vastu aneka dRSTikoNoMse dekhI jA sakatI hai aura una aneka dRSTikoNoMkA pratipAdana syAdvAdake dvArA kiyA jAtA hai / syAdvAda samagra vastu para eka hI dharmake pUrNa adhikArakA niSedha ki vastu para saba dharmokA samAnarUpase adhikAra hai / ki jisa dharma ke pratipAdanakI jisa samaya vivakSA hotI hai 'pakar3a lete haiM aura zeSa dharmoMko DhIlA kara dete haiM / jaise gopI mathAne kI raspIke eka chorako khIMcato hai aura dUsare chorako Dhola detI hai / isa prakAra vaha rassIke AkarSaNa aura zithilIkaraNa ke dvArA dadhikA manthana kara iSTa tattva ghRtako prApta kara letI hai / isI prakAra syAdvAdanIti bhI eka dharma ke AkarSaNa aura zeSa dharmoke zithilIkaraNa dvArA anekAntAtmaka arthakI siddhi karatI hai / isI viSaya meM AcArya amRtacandrane puruSArthaM siddhaghupAya meM kahA haiekenAkarSayantI zlathayantI vastutattvamitareNa / antena jayati jainI nItirmanthAnanetramiva gopI // karatA hai / vaha kahatA hai vizeSatA kevala itanI hai usa samaya usa dharmako dadhimanthana karanevAlI syAdvAda vibhinna dRSTikoNoMkA samanvaya karatA hai | yadi kisI vastuko 'pUrNarUpase samajhanA hai to isake lie vibhinna dRSTikoNoM se usakA nirIkSaNa karanA Avazyaka hai / kisI viSaya para vibhinna dRSTikoNoMse vicAra karanekA nAma hI syAdvAda hai aura eka dRSTikoNase vicAra karane kA nAma ekAntavAda hai / ekAnta-vAdI apane dRSTikoNako pUrNa satya mAnakara anya logoMke dRSTikoNoMko mithyA batalAte haiM / matabhedoM tathA saMgharSoMkA kAraNa yahI ekAntadRSTi hai / zrI vIra jinasyAdvAda siddhAnta vibhinna matabhedoMko dUra karane meM sarvathA samartha hai / isa prakAra syAdvAda hamAre sAmane samanvayakA mArga upasthita karatA hai / For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 svayambhUstotra-tattvapradIpikA ____ anantadharmAtmaka vastukI ThIka-ThIka vyavasthA karaneke kAraNa syAdvAda suvyavasthita hai / suvyavasthita honeke sAtha-sAtha vaha vyAvahArika bhI hai / syAdvAda nitya vyavahArakI vastu hai / isake binA lokavyavahAra nahIM cala sakatA hai / jitanA bhI lokavyavahAra hotA hai vaha saba ApekSika hotA hai aura ApekSika vyavahArake kathanakA nAma hI syAdvAda hai| vizvake pratyeka tattva para syAdvAda mudrA aMkita hai| bhagavAn mahAvIrane isI syAdvAdakA upadeza diyA thaa| AcArya samantabhadra ne AptamImAMsAmeM syAdvAdako kevalajJAnake samAna batalAyA hai syAdvAdakevalajJAne sarvatattvaprakAzane / bhedaH sAkSAdasAkSAcca hyavastvanyatamaM bhavet / / 105 / / syAdvAda aura kevalajJAna donoM hI sarvatattva prakAzaka haiN| unameM bheda kevala itanA hai ki kevalajJAna pratyakSarUpase saba tattvoMko jAnatA hai aura syAdvAda parokSarUpase saba tattvoMko jAnatA hai| ataH kevalajJAna aura syAdvAda donoM hI pUrNadazI haiM / yahA~ syAdvAdako zrutajJAnake rUpameM batalAyA gayA hai / ___ bhagavAn mahAvIrakA syAdvAda nirdoSa hai / kyoMki usameM na to pratyakSa pramANase virodha AtA hai aura na anumAna, Agama Adi parokSa pramANoMse virodha AtA hai / tAtparya yaha hai ki syAdvAdake dvArA pratipAdita vastutattva kisI bhI pramANase bAdhita nahIM hai / vastu sarvathA nitya hai athavA sarvathA kSaNika hai, ityAdi prakArakA jo sAMkhya, bauddha AdikA kathana hai vaha syAdvAda nahIM hai, kintu sarvathaikAntavAda hai / kyoMki unake kathanameM pratyakSa aura parokSa donoM pramANoMse virodha AtA hai / vastumeM sarvathA nityatva yA kSaNikatvakI siddhi kisI bhI pramANase nahIM hotI hai / isake viparIta donoM pramANoMse usameM virodha hI AtA hai / yahI kAraNa hai ki ekAntavAdiyoMkA kathana syAdvAda nahIM hai, vaha to asyAdvAda hai / ekAntavAdiyoMke kathanameM syAt zabdakI apekSA na honeke kAraNa use asyAdvAda kahA gayA hai| ___mudrita pratiyoMmeM isa zlokake caturtha caraNameM 'sa dvitayavirodhAt' aisA pATha hai| yahA~ 'sa' zabdakA prayoga galata evaM anAvazyaka hai| yahA~ 'sa' zabda honese tRtIya caraNake antameM 'syAdvAdo' aisA okArAnta zabda na hokara 'syAdvAdaH' aisA zabda hogaa| kyoMki vyAkaraNake niyamAnusAra 'sa' zabdase pahaleke zabdake antameM visargake sthAnameM 'o' nahIM hotA hai / ataH 'dvitayavirodhAt' aisA pATha zuddha tathA upayukta hai| isake atirikta isa zlokameM prayukta chandake anusAra bho 'sa' zabdakA prayoga galata hai isa zlokameM AryAgIti (skandhaka) nAmaka chanda hai| jisake viSama caraNoMmeM 12-12 aura samacaraNoMmeM 20-20 mAtrAyeM hotI hai use For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vIra jina stavana 177 AryAgIti athavA skandhaka chanda kahate haiM / isalie caturtha caraNa meM 'sa' zabdake prayoga mAtrAyeM aura bar3ha jAyeMgI tathA chandabhaMga ho jAyegA / tvamasi surAsuramahito granthikasattvAzayapraNAmAmahitaH / lokatrayaparama hito'nAvaraNajyotirujjvaladdhAmahitaH // 4 // sAmAnyArtha - he bhagavan ! Apa suroM tathA asuroMse pUjita haiM / kintu mithyAdRSTi jIvoMke abhakta hRdayase prApta honevAle praNAmase pUjita nahIM haiM / Apa tInoM lokoMke prANiyoMke lie parama hitakArI haiM / aura AvaraNarahita jyoti (kevalajJAna) se prakAzamAna ujjvala dhAma (mokSasthAna) ko prApta hue haiM / vizeSArtha- - janma kalyANaka Adi avasaroM para kalpavAsI Adi cAroM prakArake deva Akara zrI vIra jinakI pUjA karate haiM / zrI vIra jinendra suroM (devoM) se hI pUjita nahIM hote haiM kintu asuroM (adevoM) se bhI pUjita hote haiM / yahA~ asura zabda se manuSyoM aura tiryaJcoM kA grahaNa karanA cAhie / arthAt ve gaNadhara cakravartI, siMha Adise bhI pUjita hote haiM / isakA tAtparya yahI hai ki zrI vIra jina samavasaraNa meM sthita samasta bhavya jIvoMse pUjita hote haiM / mithyAtvAdi parigrahako graMthi (gA~Tha ) kahate haiM / aisI granthi jinake vidyamAna hai ve graMthikasattva ( mithyAdRSTi jIva ) kahalAte haiM / mithyAdRSTi jIvoMke Azaya ( abhaktacitta) se honevAle praNAmase zrI vIra jina pUjita nahIM haiM / tAtparya yaha hai ki mithyAdRSTi jIva bhale hI UparI praNAmAdise bhagavAn kI pUjA kareM, kintu zrI vIra jina unakI pUjA ke pAtra na hokara yathArtha meM samyagdRSTiyoMke hI pUjAke pAtra haiM / yathArtha to yaha hai ki cAhe koI unakI pUjA kare yA na kare parantu ve to niHsvArthabhAvase mokSamArgakA upadeza dekara tInoM lokoMke jIvoMkA kalyANa karate haiM / aurA antameM usa mokSa dhAmako prApta kara lete haiM jo kevalajJAnarUpa jyotise sada prakAzamAna rahatA hai / sabhyAnAmabhirucitaM dadhAsi guNabhUSaNaM zriyA cArucitam / magnaM svasyAM ruci taM jayasi ca mRgalAJchanaM svakAntyA rucitam // 5 / sAmAnyArtha - he vIra jina ! Apa samavasaraNa sabhAmeM sthita bhavya jIvoMko rucikara tathA aSTaprAtihAryAdirUpa lakSmIse acchI tarahase puSTa yA vyApta guNoMke AbhUSaNako dhAraNa karate haiM / aura Apa apane zarIra kI kAntise usa mRgalAMchana 12 For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 svayambhUstotra-tattvapradIpikA (candramA) ko jItate haiM, jo apanI kAntimeM magna hai aura jo sabako sundara lagatA hai| vizeSArtha-yahA~ zrI vIra jinake AdhyAtmika aura zArIrika guNoMko batalAyA gayA hai| zrI vIra jina sarvajJa, vItarAga aura hitopadezI haiN| ye hI unake AdhyAtmika guNa haiN| ve isa guNarUpa AbhUSaNako dhAraNa karate haiM / samavasaraNa sabhAmeM sthita bhavya jIva zrI vIra jinake ina guNoMko dekhakara parama prasanna hote haiM aura una guNoMkI prAptike lie bhagavAnkI pUjA, vandanAdi karate haiM / zrI vIra jinake mAkSamArganetRtva, karmabhUbhRdbhattRtva aura vizvatattvajJAtRtva ye tIna antaraMga guNa samavasaraNa tathA aSTaprAtihAryAdirUpa bahiraMga lakSmIse yukta honeke kAraNa aura bhI adhika zobhAko prApta hote haiM / zrI vIra jinake zarIrakI kAnti bhI anupama evaM Azcaryajanaka hai / ve apane zarIra kI kAntise candramAkI kAntiko jIta lete haiN| yadyapi candramAkI kAnti yA prakAza sabako acchA lagatA hai, phira bhI zrI vIra jinake zarIrakI kAntike samakSa candramAkI kAnti mahattvahIna ho jAtI hai| tvaM jina gatamadamAyastava bhAvAnAM mumukSukAmada mAyaH / zreyAn zrImadamAyastvayA samAdezi saprayAmadamAyaH // 6 // sAmAnyArtha-mumukSuoMke manorathako denevAle he vIra jina ! Apa mada aura mAyAse rahita haiN| ApakA jIvAdipadArthaviSayaka mAya (kevalajJAna) atyanta prazaMsanIya athavA kalyANakArI hai / Apane lakSmIse yukta tathA mAyAse rahita utkRSTa yama aura damakA upadeza diyA hai / vizeSArtha-yahA~ zrI vIra jinakI aneka AdhyAtmika vizeSatAoMko batalAyA gayA hai / zrI vIra jina mumukSuoMke lie icchita padArthako denevAle haiN| isakA matalaba yaha nahIM hai ki ve kisIko kucha dete haiM / yathArthameM ve kisIko kucha nahIM dete haiM / arhanta avasthAmeM unhoMne bhavya jIvoMko mokSamArgakA jo upadeza diyA hai vaha bhI kisI svArtha yA icchAke binA hI diyA hai / ataH 'mumukSukAmada' kA tAtparya yahI hai ki yadi koI mumukSa unakI zaraNameM jAtA hai to vaha apanI bhakti se upAjita puNyake dvArA icchita phalako prApta kara letA hai / zrI vIra jina mada aura mAyAse rahita haiN| unhoMne jJAnamada, tapamada, balamada, rUpamada Adi ATha prakArake madoMko tathA krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAra kaSAyoMko jIta liyA hai / isa zlokameM Agata mAyA zabdake dvArA upalakSaNase anya kaSAyoMkA bhI grahaNa karanA caahie| For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vIra jina stavane 179 zrI vIra jinakA jIvAdi samasta padArthoMko jAnanevAlA kevalajJAna athavA AgamarUpa jJAna atyanta zreSTha hai| kyoMki aisA jJAna anya kisI saMsArI jIvameM nahIM pAyA jAtA hai| zrI vIra jinane saprayAma ( utkRSTa yama ) aura damakA upadeza diyA hai| ahiMsAdi pA~ca mahAvrata utkRSTa yama haiM aura sparzanAdi pA~ca indriyoM aura manako vazameM karanA dama kahalAtA hai| unakA upadeza zrImat aura amAya ( mAyA rahita ) hai / arthAt yama aura damake upadeza dvArA bhavya jIvoMko heyopAdeya tattvoMke parijJAnarUpa lakSmIkI prApti hotI hai athavA svarga, apavarga AdirUpa lakSmIkI prApti hotI hai / isake atirikta unake upadeza dvArA jIvoMke mAyA Adi kaSAyoMkA abhAva ho jAtA hai / athavA usa upadezameM kisI prakArakA chala-kapaTa nahIM rahatA hai| vaha to bhavya jIvoMke kalyANakI bhAvanAse diyA jAtA hai / isI kAraNa unake upadezako zrImat aura amAya kahA gayA hai / giribhityavadAnavataH zrImata iva dantinaH sravaddAnavataH / tava zamavAdAnavato gatamUjitamapagatapramAdAnavataH // 7 // sAmAnyArtha-jisa prakAra parvatakI bhittiyoMko vidAraNa karanevAle, jharate hue madake dAnI aura uttama jAtike hAthIkA gamana hotA hai, usI prakAra parama ahiMsAdAna (abhayadAna ) ke dAnI aura zamavAdoM ( AgamoM) ke rakSaka ApakA utkRSTa vihAra huA hai| vizeSArtha-yahA~ hAthIkA dRSTAnta dekara bhagavAn mahAvIrake vihArakA varNana kiyA gayA hai / hAthIke gaNDasthalase sadA mada jharatA rahatA hai / isa kAraNa hAthIko jharate hue madakA dAno kahA gayA hai / hAthI jaMgalameM svatantrarUpase gamana karatA huA calA jAtA hai / yadi usake mArga meM parvata A jAtA hai aura vaha hAthIke gamanameM bAdhaka banatA hai to hAthI parvatakI dIvAloMko gaNDasthalakI Takkarase cUra-cUra kara detA / yaha bAta saba hAthiyoMmeM nahIM hotI hai, kintu jo hAthI zrImat ( uttama jAtikA ) hotA hai usImeM ukta vizeSatA pAI jAtI hai| isa prakArake hAthIkA jo gamana hotA hai vaha svAdhIna hotA hai / aura usake gamanameM koI bhI rukAvaTa nahIM DAla sakatA hai| isI prakAra bhagavAn mahAvIrakA bhI isa bhUmaNDala para svatantra, utkRSTa aura udAra vihAra huA hai| ukta zlokameM 'apagatapramAdAnavataH' pada AyA hai / yahA~ pramAkA artha hai-pra (prakRSTa ) mA ( hiMsA ) pramA / arthAt prakRSTa hiMsA / ataH apagatapramAkA artha hai-ahiMsA ( abhayadAna ) / bhagavAn mahAvIra ahiMsA athavA abhayakA dAna karanevAle haiN| jahA~-jahA~ zrI vIra jinakA vihAra hotA thA vahA~ For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 svayambhUstotra-tattvapradIpikA vahA~ samasta jIvoMko abhayadAnakI prApti ho jAtI thii| arthAt samasta prANI svatantrarUpase vicaraNa karate the tathA kisIko koI DarA nahIM sakatA thA athavA mAra nahIM sakatA thaa| rAgAdi doSoMke upazamako zama kahate haiN| zrI vIra jina zamake pratipAdaka vAdoM ( AgamoM) kI rakSA karanevAle haiN| unhoMne zamakA upadeza diyA aura gaNadharoMne zama pratipAdaka AgamoMkI racanA kii| isalie zrI vIra jina zama pratipAdaka Agamake pravartaka yA rakSaka hue / aise bhagavAn mahAvIrakA isa bhUmaNDala para utkRSTa, nirbAdha aura udAra vihAra huA hai / unakA vihAra na to kisIkI preraNAse hotA thA aura na kisIke rokanese rukatA thaa| vaha vihAra to bhavya jIvoMke niyogase unake kalyANake lie hotA thaa| yahI kAraNa hai ki zrI mahAvIra bhagavAnke vihArako utkRSTa, udAra aura nirbAdha kahA gayA hai / uparyukta kathanakA niSkarSa yahI hai ki bhagavAna mahAvIrane apane upadeza dvArA ahiMsA, anekAnta aura aparigraharUpa sanmArgakA upadeza diyA hai| isake sAtha hI sarvathA ekAnta pratipAdaka una sabhI vAdoM ( matoM ) kA nirAkaraNa kiyA hai jo giribhittiyoMkI taraha sanmArgake bAdhaka haiN| bahuguNasampadasakalaM paramatamapi madhuravacanavinyAsakalam / nayabhaktyavataMsakalaM tava deva mataM samantabhadraM sakalam // 8 // (143) sAmAnyArtha-he deva ! jo paramata hai vaha madhura vacanoMke vinyAsa ( racanA) se sundara hotA huA bhI bahuta guNoMkI sampattise asakala ( apUrNa ) hai / kintu ApakA mata nayoMke bhaMgarUpa alaMkAroMse alaMkRta hai, bahuguNa sampattise manojJa hai, sakala ( pUrNa ) hai aura saba orase bhadra ( kalyANa kAraka ) hai|| vizeSArtha yahA~ bhagavAna mahAvIrake zAsanakI anya ekAntavAdiyoMke zAsanase tulanA kI gayI hai| cArvAka, sAMkhya, bauddha Adi sarvathaikAntavAdiyoMkA mata karNapriya vAkyoMkI racanAse manohara tathA rucikara mAlUma par3atA hai / cArvAka kA nimnalikhita vacana kitanA manohara hai yAvajjovet sukhaM jIvet RNaM kRtvA ghRtaM pibet / bhasmIbhUtasya dehasya punarAgamanaM kutaH / / arthAt jaba taka jio sukhase jio / pAsameM dhana na ho to RNa lekara ghI, dUdha pio| RNa cukAne kI cintA chor3o / kyoMki dehake bhasma ho jAne para jIvakA punarAgamana nahIM hotA hai / aisI sthitimeM na koI RNa dene vAlA rahatA For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vIra jina stavana 181 hai aura na koI RNa lene vAlA hI rahatA hai / taba kauna kisako RNa cukAyegA / dehAtmavAdI cArvAkakA ukta vacana kitanA madhura hai / isI prakAra anya ekAntavAdiyoMke vacana manohara hote hue bhI sarvajJatva, vItarAgitva aura hitopadezitva Adi guNoMse rahita honeke kAraNa apUrNa, sabAdha tathA akalyANakArI haiM / isake viparIta zrI vIra jinakA zAsana naigamAdi nayoM athavA dravyArthikAdi nayoMke bhaMgarUpa alaMkAroMse alaMkRta hai / tAtparya yaha hai ki zrI vIra jinakA zAsana anekAnta zAsana hai / vaha syAdasti, syAnnAsti ityAdi rUpa sapta bhaMgoMke AdhArase paraspara sApekSa nayoMke dvArA vastu tattvakA pratipAdana karatA hai / isa prakAra vaha yathArtha vastu tattvake nirUpaNameM sarvathA samartha hai / tathA pratyakSAdi kisI pramANase bAdhita na honeke kAraNa nirbAdha hai / usameM sarvajJatva, vItarAgitva aura hitopadezitva Adi guNa vidyamAna honese vaha bahuguNa sampattise yukta honeke kAraNa pUrNa hai| isake sAtha hI vaha samantabhadra hai-saba orase aura saba prakArase sabakA kalyANa karanevAlA hai| AThaveM zlokameM samantabhadra pada zleSAtmaka hai / ataH yaha pada svayambhUstotrake racayitA AcArya samantabhadrake nAmako bhI sUcita karatA hai / isake sAtha hI samantabhadra pada yaha bhI sUcita karatA hai ki svayambhUstotrakA dUsarA nAma samantabhadra stotra bhI hai| isa granthakI aneka pratiyoMmeM isakA dUsarA nAma samantabhadra stotra bhI pAyA jAtA hai / yahA~ yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki AcArya samantabhadrake grantha prAyaH do nAmoMko liye hue haiM / jaise devAgamakA dUsarA nAma AptamImAMsA aura stutividyAkA dUsarA nAma jinazataka hai / inameMse pahalA nAma granthake prAraMbhameM aura dUsarA nAma granthake antameM milatA hai / aisI sthitimeM yaha saMbhava hai ki svayambhUstotrake antima zlokameM jo samantabhadra pada hai usake dvArA usakA dUsarA nAma samantabhadra stotra sUcita kiyA gayA ho / ataH samantabhadrastotrakA artha isaprakAra karanA cAhie-samantabhadra dvArA racita stotra athavA sabakA kalyANa karane vAlA stotra / isa prakAra svayambhUstotra kI tattvapradIpikA nAmaka yaha vyAkhyA samApta huI / For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 1 svayambhUstotra zloka anukramaNI a acetane tatkRtabandhaje'pi ca ajaGgamaM jaGgamane yayantraM ataeva te budhanutasya adyApi yasyAjizAsanasya adhigatamunisuvratasthitiH anantadoSAzayavigraho graho anavadyaH syAdvAdastava anityamatrANa mahaMkriyAbhiH anekamekaM ca padasya vAcyaM anekamekaM ca tadeva tattvaM anekAntAtmadRSTi anekAnto'pyanekAntaH antakaH krandako nRNAM anvarthasaMjJaH sumatirmunistvaM apatyavittottaralokatRSNayA alaMghyazaktirbhavitavyateyaM ahiMsA bhUtAnAM jagatividitaM AyatyAM ca tadAtve ca i iti nirupamayuktazAsanaH e ekAntadRSTipratiSedhi tattvaM ekAntadRSTipratiSedhasiddhiH pRSTha 46 64 165 35 147 110 173 40 kandapasyoddharo darpaH kaSAyanAmnAM dviSatAM pramAthinAM 141 kAyavAkyamanasAM pravRttayo kIrtyA bhuvi bhAsi tayA kunthuprabhRtyakhilasattvadayaikatAnaH giribhittyavadAnavataH guNapraghAnArthamidaM hi vAkyaM guNastokaM sadullaMghya guNAbhinandAdabhinandano bhavAn 51 guNAmbudhevipruSamapyajasya 80 135 139 132 76 93 ga 50 87 jano'tilolo'pyanubandhadoSato 65 156 131 ca cakreNa yaH zatrubhayaGkareNa candraprabhaM candramarIcigauraM ja ta tathApi te munIndrasya tadeva ca syAnna tadeva ca syAt tamAlanIlaiH saghanustaDidguNaiH tava jina zAsanavibhavo tava rUpasya saundarya tava vAgamRtaM zrImat tRSNAciSaH paridahanti na ka kakudaM bhuvaH khacarayoSiduSita - 164 te taM svaghAtinaM doSaM For Personal & Private Use Only zAntirAsAM pRSTha 131 111 117 172 124 179 82 128 45 61 119 71 47 128 77 167 172 129 134 124 137 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 58 92 133 184 svayambhUstotra-tattvapradIpikA pRSTha tvamasi surAsuramahito 177 babhAra padmAM ca sarasvatI ca tvamIdazastAdRza ityayaM mama 114 bahirantarapyubhayathA ca 165 tvamuttamajyotirajaH kva nirvRtaH 88 bahaguNasampadasakalaM 180 tvaM jina gatamadamAyaH 178 bAhAM tapaH paramaduzcaramAcaraMstvaM 125 tvaM zaMbhavaH saMbhavatarSarogaiH 39 bAhyetaropAdhisamagrateyaM 101 tvayA dhIman brahmapraNidhimanasA 153 / / bibheti mRtyorna tato'sti mokSo 68 bRhatphaNAmaNDalamaNDapena 168 duritamalakalaGkamaSTakaM 151 dRSTAntasiddhAbubhayovivAde __ bhagavAnRSiH paramayoga- 160 devamAnavanikAyasattamai- 116 bhUSAveSAyudhatyAgidyutimadrathAGgaravibimba- 163 matiguNa vibhavAnurUpataH 142 dharmatIrthamanaghaM pravartayan mAnuSIM prakRtimabhyatItavAn 118 moharUpo ripuH pApaH 130 nakhacandrarazmikavacAtirucira- 162 na pUjayArthastvayi vItarAge 98 yadvastu bAhyaM guNadoSasUteH 96 ya eva nityakSaNikAdayo nayA 103 nabhastalaM pallavayanniva tvaM yaH prAdurAsIt prabhuzaktibhUmnA 36 nayAstava syAtpadasatyalAJchitA 108 yaH sarvaloke parameSThitAyAH 73 na zItalAzcandanacandrarazmayo yathaikazaH kArakamarthasiddhaye 104 na sarvathA nityamudetyapaiti yamIzvaraM vIkSya vidhUtakalmaSaM 170 nityaM tadevedamiti pratIteH yasya ca zuklaM paramatapo'gniH 146 yasya ca mUrtiH kanakamayIva 143 padmaprabhaH padmapalAzalezyaH yasya purastAdvigalitamAnAH 144 parasparezAnvayabhedaliGgataH yasya prabhAvAt tridivacyutasya 34 pariNatazikhikaNTharAgayA yasya maharSeH sakalapadArthaparizramAmburbhayavIcimAlinI yasya samantAjjinazizirAMzoH 145 pUjyaM jinaM tvArcayato janasya yasyAGgalakSmIpariveSabhinnaM 72 prajApatiryaH prathamaM jijIviSaH 28 yasmAnmanIndra tava lokapitAmahAdyA 127 prAtihAryavibhavaH pariSkRto 116 yasminnabhUd rAjani rAjacakraM 122 ye paraskhalitonnidrAH bandhazca mokSazca tayozca hetU 42 yena praNItaM pRthu dharmatIrtha mr 106 111 For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 185 133 sabhyAnAmabhirucitaM 177 rAjyazriyA rAjasu rAjyasiMho 121 samantato'GgabhAsAM te sarvasya tattvasya bhavAn pramAtA 69 lakSmIvibhavasarvasvaM 129 sarvajJajyotiSodbhUtaH 134 sarvathAniyamatyAgI 139 vapurbhUSAveSavyavadhirahitaM 158 sa vizvacakSurvRSabho'citaH satAM 31 vahatIti tIrthamuSibhizca 164 sa satyavidyAtapasAM praNAyakaH 171 vidhAya rakSAM parataH prajAnAM 119 sukhAbhilASAnaladAhamUcchitaM 85 vidhiviSaktapratiSedharUpaH suhRt tvayi zrIsubhagatvamaznute 112 vidhiniSedhazca kathaMcidiSTau 56 stutiH stotuH sAghoH kuzalavidheyaM vArya cAnubhayamabhayaM 154 pariNAmAya 152 vivakSito mukhya itISyate'nyo 91 sthitijanananirodhalakSaNaM 149 vizeSyavAcyasya vizeSaNaM vaco 107 svajIvite kAmasukhe ca tRSNayA 86 vihAya yaH sAgaravArivAsasaM svadoSazAntyaH vihitAtmazAntiH 123 svadoSamUlaM svasamAdhitejasA 30 zakro'pyazaktastava puNyakIrteH svapakSasosthityamadAvaliptA 73 svayoganistriMzanizAtadhArayA zatahadonmeSacalaM hi saukhyaM 169 zarIrarazmiprasaraH prabhoste svayambhuvA bhUtahitena bhUtale 27 zazirucizucizuklalohitaM svAsthyaM yadAtyantikameSa puMsAM 148 63 zivAsu pUjyo'bhyudayakriyAsu 95 zreyAn jinaH zreyasi varmanImAH 89 harivaMzaketuranavadya halabhRcca te svajanabhakti- 163 sa candramA bhavyakumudvatInAM 75 hutvA svakarmakaTukaprakRtIzcatasro 126 sa cAnubandho'sya janasya tApakRt 48 sataH kathaMcittadasatvazaktiH 53 kSudAdiduHkhapratikArataH sthitiH 46 sadekanityavaktavyAH sa brahmaniSThaH samamitrazatruH 37 tridazendramaulimaNiratna- 162 138 For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 svayambhU stotrAntargata viziSTa zabda anukramaNikA zrI vRSabha jina stavana zloka saMkhyA 1. svayambhU bhUtahita samajhasajJAnavibhUticakSu, vidhunvat, tama, kSapAkara, guNotkara, kara / 2. prajApati, jijIviSu, kRSyAdikarma, prabuddhatattva, adbhutodaya, mamatva, vidAMvara | , pRSTha saMkhyA zrI ajita jina stavana 1. tridivacyuta, kSIbamukhAravinda, ajeyazakti, bandhuvarga, ajita / 2. ajitazAsana, pratimaGgala, svasiddhikAma jana / 3. prabhuzakti, bhavyAzayAlInakalaGkazAnti, mahAmuni, muktaghanopadeha / 4. dharmatIrtha, gAGgahRda, candanapaGkuzIta, gajapraveka, dharma tapta / 5. brahmaniSTha, samamitrazatru, vidyAvinirvAntikaSAyadoSa, labdhAtmalakSmI, ajita, ajitAtmA, jinazrI / zrI zaMbhava jina stavana 3. sAgaravArivAsasa, vasudhAvadhU, satI, mumukSu, ikSvAkukula, AtmavAn, sahiSNu, acyuta / 29 4. svadoSamUla, svasamAdhiteja, nirdayabhasmasAtkriyA, tattva, brahmapadAmRtezvara / 30 5. vizvacakSu, vRSabha, sat, samagra vidyAtmavapu, niraJjana, nAbhinandana, jina, jitakSullakavAdizAsana / 1. zambhava, saMbhavatarSa roga saMtapyamAnajana, Akasmika vaidya, anitya, atraNa, ahaMkriyA | 2. prasakta mithyAdhyavasAyadoSa, janmajarAntakArta, niraJjanA zAnti / 3. zatahRdonmeSacala, tRSNAmayApyAyanamAtra hetu tRSNAbhivRddhi / 4. bandha, mokSa, baddha, mukta, mukti, syAdvAdI, ekAntadRSTi, zAstA / , 5. zakra, puNyakIrti, ajJa, bhakti, Arya, zivatAti / 27 For Personal & Private Use Only 28 31 34 35 36 36 37 x x x eu 39 40 41 zrI abhinandana jina stavana 1. guNAbhinanda, abhinandana, dayAvadhU, kSAntisakhI, samAdhitaMtra, nairgranthyaguNa / 45 42 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 48 pariziSTa 2 187 zloka saMkhyA pRSTha saMkhyA 2. acetana, tatkRtabandhaja, Abhinivezikagraha, prabhaGgara, sthAvaranizcaya, tattva 46 3. kSudAdiduHkhaprakAra, indriyArthaprabhavAlpasaukhya, guNa, dehadehI, bhagavAn / 46 4. anubandhadoSa, akArya, anubandhadoSavit / 5. anubandha, tApakRt, tRSo'bhivRddhi, prabhu, lokahita, gati / zrI sumati jina stavana 1. anvarthasaMjJa, sumati, muni, suyuktinIta, sarvakriyAkArakatattvasiddhi / 2. tattva, bhedAnvayajJAna, upacAra, tacchaSalopa, anupAkhya / / 3. sat, kathaJcit, tadasattvazakti, sarvasvabhAvacyuta, apramANa, svavAgviruddha, dRSTi / 4. sarvathA nitya, kriyAkAraka, asat, sat, pudgalabhAva / 5. vidhi, niSedha, kathaJcit, vivakSA, mukhyaguNavyavasthA, sumati, matipraveka / 56 zrI padmaprabha jina stavana 1. padmaprabha, padmapalAzalezyA, padmAlayAliGgitacArumUrti, bhavyapayoruha, padmAkara, padmabandhu / 2. padmA, sarasvatI, pratimuktilakSmI, sarvajJalakSmIjvalitA / 3. prabhu, narAmarAkIrNasabhA, padamAbhamaNi / 4. sahasrapatrAmbujagarbhacAra, pAdAmbuja, pAtitamAradarpa, bhUti / 5. guNAmbudhi, aja, AkhaNDala, RSi, atibhakti, bAla / zrI supArzva jina stavana 1. Atyantika svAsthya, svArtha, bhoga, paribhaGgurAtmA, tRSo'nuSaGga, tApazAnti, bhagavAn, supArzva / 2. ajaGgama, jaGgamaneyayantra, bIbhatsu, pUti, kSayi, tApaka, sneha, hita / 64 3. alayazakti, bhavitavyatA, hetudvayAviSkRtakAryaliGgA, anIzvara, . ahaMkriyArta / 4. mRtyu, mokSa, ziva, bAla, bhayakAmavazya / 5. sarva tattva, pramAtA, bAla, hitAnuzAstA, guNAvaloka, netA / zrI candraprabha jina stavana 1. candraprabha, RSIndra, jina, jitasvAntakaSAyabandha / 2. aGgalakSmIpariveSabhinna, tamo'ri, dhyAnapradIpAtizaya / 3. svapakSasausthityamadAvalipta, vAk siMhanAda, vimada, pravAdI, madAdra gaNDa, kesarI, ninAda / For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 svayambhUstotra-tattvapradopikA zloka saMkhyA pRSTha saMkhyA 4. sarvaloka, parameSThitA, adbhutakarmateja, anantaghAmAkSaravizvacakSu, samantaduHkhakSayazAsana / 5. vipannadoSAbhrakalaGkalepa, vyAkozavAnyAyamayUkhamAlA, pavitra, bhagavAn, bhvykumudvtii| zrI suvidhi jina stavana 1. ekAntadRSTipratiSedhi, tattva, pramANasiddha, tadatatsvabhAva, samA liiddhpd| 2. tathApratIti, kathaJcita, anyatva, ananyatA, vidhi, niSedha, zanyadoSa / anyatpratipattisiddhi, bahirantaraGganimittanaimittikayoga / 4. pada vAcya, pratyayavat , prakRti, AkAGkSI, syAt nipAta, guNAna pekSa, niyama, apavAda / 5. guNapradhAnArtha, apathya, jagadIzvara, sAdhu / __ zrI zItala jina stavana 1. muni, anaghavAkyarazmi, zamAmbugarbha / 2. sukhAbhilASAnaladAhamUcchita, jJAnamayAmRtAmbu, viSadAhamohita, mantraguNa / 3. svajIvita, kAmasukha, Arya, apramattavAn, Atmavizuddhavama / apatyavittottaralokatRSNA, tapasvI, karma, janmajarAjihAsA, samadhI, trayI pravRtti / 5. uttamajyoti, aja, nivRti, buddhilavoddhatapakSa, svaniHzreyasabhAvanApara, budhapraveka, jina, zItala / zrI zreyAMsa jina stavana 1. zreyAn jina, ajeyavAkya, bhuvanatraya, vItaghana, vivasvAn / 2. vidhi, viSaktapratiSedharUpa, pramANa, pradhAna, guNa, mukhyaniyAmahetu, naya, dRSTAnta samarthana / 3. vivakSita, mukhya, guNa, avivakSa, nirAtmaka, arimitrAnubhayAdi zakti vastu, dvayAvadhi / 4. dRSTAntasiddhi, sAdhya, sarvathaikAntaniyAmi tvadIyadaSTi / 5. ekAntadRSTipratiSedhasiddhi, nyAyeSu, moharipu, kaivalyavibhUti samrATa, arhan / For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 189 zloka saMkhyA pRSTha saMkhyA zrI vAsupUjya jina stavana 1. zivA, abhyudaya kriyA, vAsupUjya, tridazendrapUjya, munIndra, tapana / 2. pUjA, vItarAga, nindA, vivAntavaira, puNyaguNasmRti, duritAJjana / 3. pUjya, jina, sAvadyaleza, bahupuNyarAzi, doSa, viSakaNikA zIta zivAmburAzi / 4. guNadoSasUti, nimitta, abhyantaramUlahetu, adhyAtmavRtta, aGgabhUta, abhyantara / 5. bAhyetaropAdhisamagratA, dravyagata, svabhAva, mokSavidhi, RSi, budha / zrI vimala jina stavana 1. nityakSaNikA dinaya, mitho'napekSa, svaparapraNAzI, vimala, muni, parasparekSa, svpropkaarii| 103 2. kAraka, arthasiddhi, svasahAyakAraka, sAmAnyavizeSamAtRka naya, gunnmukhyklp| 3. parasparekSAnvayabhedaliGga, prasiddhasAmAnya vizeSa, svaparAvabhAsaka, pramANa, buddhilakSaNa / 4. vizeSyavAcya, vizeSaNa, vizeSya, sAmAnya, vivakSita, syAt / 107 5. naya, syAtpadasatyalAJchita, rasopaviddha, lohadhAtu, abhipretaguNa, Arya / zrI ananta jina stavana 1. anantadoSAzayavigraha, graha, viSaGgavAn, mohamaya, tattvaruci, bhagavAn , anantajit / kaSAya, pramAthI, azeSavit, vizoSaNa, manmathadurmadAmaya, samAdhi bhaiSajyaguNa / 3. parizramAmbu, bhayavIcimAlinI, svatRSNAsarit, asaGgadharmAkagabhastiteja, nirvRtidhAma / 111 4. zrIsubhagatva, pratyayavat, udAsInatama, prabhu, citra, Ihita / 112 5. pralApaleza, alpamati, mahAmuni, azeSamAhAtmya, ziva, amRtA 104 106 108 mbudhi / 114 zrI dharma jina stavana 1. dharmatIrtha, anagha, dharma, sat karmakakSa, tapo'gni, zAzvatazarma, shngkr| 115 For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 190 svayambhUstotra-tattvapradopikA zloka saMkhyA pRSTha saMkhyA 2. devamAnavanikAyasattama, budha, tArakAparivRta, atipuSkala, zazalAJchana, amala / 116 3. prAtihAryavibhava, mokSamArga, zAsanaphaleSaNAtura / 116 4. muni, cikIrSA, acintya, Ihita / 117 5. mAnuSIprakati, paramAdevatA, jinavRSa / 118 zro zAnti jina stavana 1. apratimapratApa, zAnti, muni, dayAmUrti, aghazAnti / 119 2. zatrubhayaGkara cakra, narendra cakra, samAdhicakra, durjayamohacakra, mhody| 119 3. rAjyazrI, rAjasiMha, rAjasubhogatantra, ArhantyalakSmI, Atmatantra, devAsurodArasabhA / 121 4. rAjacakra, dayAdadhIti, dharmacakra, prAJjali, devacakra, dhyAnonmukha, kRtaantckr| 5. svadoSazAnti vihitAtmazAnti, zAntividhAtA, bhayaklezabhayopazAnti, zAntijina, bhagavAn zaraNya / zrI kunthu jina stavana 1. kunthuprabhRtya khilasattvadayaikatAna, kunthujina, jvarajarAmaraNopazAnti, dharmacakra, bhUti, kSitipatIzvaracakrapANi / 2. tRSNA, iSTendriyArthavibhava, kAyaparitApahara, AtmavAn , viSaya saukhyaparAGmukha / 3. bAhya tapa, parama duzcara, AdhyAtmika tapa, kaluSadvayadhyAna, ati zayopapanna dhyaandvy| 4. svakarmakaTu prakRti, ratnatrayAtizayateja, jAtavIrya, sakalavedavidhi vinetA, dIptaruci, vivasvAna / 5. munIndra, lokapitAmahAdi, vidyAvibhUtikaNikA, aja, apratimeya, Arya, sudhI, svahitaikatAna / zrI ara jina stavana 1. guNastoka, tadbahutvakathA, stuti / 2. munIndra, puNyakIrti / 128 3. lakSmIvibhavasarvasva, mumukSu, cakralAJchana, sArvabhaumasAmrAjya, jarattaNa / 129 4. dvayakSa, zakra, sahasrAkSa / 124 125 126 127 128 129 For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 191 130 3 2 133 138 zloka saMkhyA pRSTha saMkhyA 5. moharUpa ripu, kaSAyabhaTasAdhana, dRSTisaMvidupekSAstra / 6. kandarpa, uddhara darpa, trailokyavijayAjita, pratihatodaya / 7. duHkhayoni, duruttarA, tRSNAnadI, vidyAnau, viviktA / 131 8. antaka, krandaka, janmajvarasakhA, antakAntaka, kAmakAra / 9. bhUSAveSAyudhatyAgI vidyAdamadayApara, doSavinigraha / 10. bAhyatama, adhyAtma, dhyAnateja / 133 11. sarvajJajyotiSodbhUta, mahimodaya, sacetana sattva / 134 12. vAgamRta, zrImat, sarvabhASAsvabhAvaka, saMsad / 134 13. anekAntAtmadRSTi, satI, zUnya, viparyaya, svaghAta / 135 14. paraskhalitonnidra, svadoSebhanimIlana, tapasvI, tvanmatazrI / 136 15. svaghAtI, anIzvara, bAla, tattvAvaktavyatA / 137 16. sadekanityavaktavyanaya, tadvipakSanaya, sarvathA, syAt / 17. sarvathAniyamatyAgI, yathAdRSTamapekSaka, syAt zabda, nyAya / 139 18. anekAnta, pramANanayasAdhana, pramANa, ekAnta, arpitny| 139 19. nirupamayuktazAsana, priyahitayogaguNAnuzAsana, arajina, damatIrthanAyaka sat, pratibodhana / 141 20. matiguNavibhavAnurUpa, varada, AgamadRSTirUpa, guNakRza, duritAsanodita / 142 zrI malli jina stavana 1. maharSi, sakalapadArthapratyavabodha, sAmaramartya, jagat / 143 2. mUrti, kanakamayI, svasphuradAbhAkRtapariveza, vAk, tattva, syAtpadapUrva, sAdhu 3. vigalitamAna, pratitIrthya, jAtavikozambujamRduhAsa / 144 4. jinazizirAMzu, ziSyakasAdhugrahavibhava, tIrtha, jananasamudratrA sita sattvotaraNapatha / 5. zukladhyAna, paramatapo'gni, anantadurita, jinasiMha, kRtakaraNIya, malli, azalya / zrI munisuvrata jina stavana 1. adhigatamunisuvratasthiti, munivRSabha, munisuvrata, munipariSad, uDupari tparivItasomavat / 2. pariNatazikhikaNTharAga, kRtamadanigraha, vigrahAbhA, jina, tapaprasUta, grahapariveSaruva / 3. zazirucizucizuklalohita, viraja, yati, ziva, vAGmanasoya Ihita / 148 145 146 147 147 For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 192 svayambhUstotra-tattvapradIpikA zloka saMkhyA pRSTha saMkhyA 4. sthitijanananirodhalakSaNa, jina, sakalajJalAJchana, vadatAMvara / 149 5. duritamalakalaGka, nirupamayogabala, AtmasaukhyavAn, bhavopazAnti / 151 zrI nami jina stavana 1. stuti, sAdhustotA, kuzalapariNAma, stutya, zrAyasapatha, nami jin| 152 2. brahmapraNidhimana, janmanigala, samUla, mokSapadavI, jJAnajyotivibhavakiraNa, khadyota, zuciravi, anyamati / 153 3. vidheya, anubhaya, ubhaya, mizra, vizeSa, niyamaviSaya, aparimita, anyonyApekSa, sakalabhuvanajyeSThaguru / 154 4. ahiMsA, bhUta, paramabrahma, Arambha, Azramavidhi, paramakaruNa, ubhayagrantha, vikRtaveSopadhirata / 156 5. bhUSAveSavyavadhirahita, zAntakaraNa, smarazaraviSAtaGkavijaya, bhIma zastra, adayahRdayAmarSavilaya, nirmoha, zAntinilaya / zrI nemi jina stavana 1. bhagavAn, RSi, paramayogadahanahutakalmaSendhana, jJAnavipulakiraNa, buddhakamalAyatekSaNa / 160 2. harivaMzaketu, anavadyavinayadamatIrthanAyaka, zIlajaladhi, vibhava, ariSTanemijinakuJjara, ajara / 3. tridazendramaulimaNiratnakiraNavisaropacumbita, vikasatkuzezayadalAruNodara / 162 4. nakhacandrarazmikavacAtirucirazikharAGgulisthala, svArtha niyatamana, sudhI, maMtramukhara, maharSi / 5. dyutimadrathAGgaravibimbakiraNajaTilAMzumaNDala, nIlajalajadalarAzivapu, garuDaketu, Izvara / 163 6. halabhRta, svajanabhaktimuditahRdaya, janezvara, dhrmvinyrsik| 163 7. kakuda, khacarayoSiduSitazikhara, meghapaTalaparivItataTa, lakSaNa, vjrii| 164 8. tIrtha, RSi, prItivitatahRdaya, Urjayanta, vizruta, acala / 9. karaNa, avighAti, nArthakRt, talAmalakavat / 165 10. budhanuta, caritaguNa, adbhutodaya, nyAyavihita, jina, suprasannamana / 165 zrI pArzva jina stavana 1. tamAlanIla, sadhanustaDidguNa, prakIrNabhImAzanavAyuvRSTi, balAhaka, vairivaza, mahAmanA, yoga / 167 162 For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 193 169 zloka saMkhyA pRSTha saMkhyA 2. bRhatphaNAmaNDalamaNDapa, sphurattaDitpiGgarucopasargI, dharaNanAga, dharAdhara, virAgasandhyAtaDidambuda / 168 3. svayoganistriMzanizAtadhArA, durjayamohavidviSa, Arhantya, acintya, ___adbhuta, trilokapUjAtizayAspada pada / 4. Izvara, vidhUtakalmaSa, tapodhana, vanaukasa, svazramabandhyabuddhi, zamopadeza / 170 5. satyavidyAtapa praNAyaka, samagradhI, ugrakulAmbarAMzumAn, pArzva jina, vilInamithyApathadRSTivibhrama / 171 zrI vIra jina stavana 1. vIra, guNasamutthA kIrti, uDusabhAsitA, soma, kundshobhaasitaa| 172 2. jina, zAsanavibhava, kali, guNAnuzAsanavibhava, doSakazAsanavibhava, prabhAkRzAsanavibhava / / 172 3. anavadya, syAdvAda, dRSTeSTAvirodha, dvitayavirodha, munIzvara, asyAdvAda / 173 4. surAsuramahita, granthikasattvAzayapraNAmAmahita, lokatrayaparamahita, anAvaraNajyotirujjvaladhAmahita / 5. sabhya, guNabhUSaNa, mRgalAJchana / 6. jina, gatamadamAya, mamukSukAmada, zrImadamAya, saprayAmadamAya / 7. giribhittyavadAnavat, zrImat dantI, sravaddAnavat zamavAda, apagatapramAdAnavAn / 8. bahuguNasampadasakala, paramata, madhuravacanavinyAsakala, nayabhaktyavataM sakala, deva, mata, samantabhadra , sakala / For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. aSTazatI 2. aSTasahasra 3. AdipurANa 4. AptamImAMsA 5. ArAdhanAkathAkoSa 6. iSTopadeza 7. uttarapurANa 8. kAvyAnuzAsana 9. candraprabhacarita 10. cANakyanItidarpaNa 11. chahaDhAlA 12. jainendravyAkaraNa 13. tattvArthavArtika 14. tattvArthasUtra 15. paJcAstikAya 16. pravacanasAra 17. pANDavapurANa 18. pArzvanAthacarita pariziSTa-3 sandarbha grantha sAriNI 19. puruSArthasiddhayupAya 20. bhagavadgItA 21. mahAbhArata 22. mUlAcAra 23. yuktyanuzAsana 24. ratnakaraNDa zrAvakAcAra 25. ratnamAlA 26. laghIyastraya 27. varAMgacarita 28. vikrAntakaurava 29. SaTkhaNDAgama 30. samayasAra 31. syAdvAdamaMjarI 32. harivaMzapurANa 33. svayambhU stotra kI saMskRta TIkA 34. hindI anuvAda (zrI jugalakizora jI mukhtAra ) 35. hindI TIkA (zrI paM0 pannAlAlajI) For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlya pustaka nAma lekhaka/saMpAdaka anu0 1. merI jIvana gAthA, bhAga 1 kSu0 gaNezaprasAda varNI 60.00 2. merI jIvana gAthA, bhAga 2 kSu0 gaNezaprasAda varNI 40.00 3. varNI-vANI, bhAga 2 DaoN0 narendra vidyArthI 4. jaina sAhitya kA itihAsa, prathama bhAgapaM0 kailAzacandra zAstrI 60.00 5. jaina sAhitya kA itihAsa, dvitIya bhAMga paM0 kailAzacandra zAstrI 6. jaina sAhitya kA itihAsa (pUrva pIThikA) paM0 kailAzacandra zAstrI (nayA saM0) (presa meM) 7. jainadarzana (saMzodhita saMskaraNa) paM0 mahendra kumAra nyAyAcArya 60.00 8. tattvArthasUtra (saMzodhita saMskaraNa) paM0 phUlacandra si0zA0 [neTa]50.00,30.00 9. mandira-vedIpratiSThA-kalazArohaNa vidhi DaoN0 pannAlAla sAhityAcArya 20.00 10. anekAnta aura syAdvAda (saMzodhita saM0) pro0 udayacandra jaina (aprApya) 11. kalpavRkSa (ekAMkI) zrImatI rUpavatI kiraNa (aprApya) 12. AptamImAMsA tattvadIpikA pro0 udayacandra jaina 60.00 13. tattvArthasAra DaoN0 pannAlAla sAhityAcArya 14. varNI adhyAtma patrAvalI, bhAga 1 kSu0 gaNezaprasAda varNI (aprApya) 15. AdipurANa meM pratipAdita bhArata DaoN0 ne micandra zAstrI 60.00 16. satya kI ora (prathama kadama) kSu0 dayAsAgara jI 17. samayasAra (pravacana sahita) (saMzodhita saM0) kSu0 gaNezaprasAda varNI (aprApya) 18. zrAvaka dharma-pradIpa (dvitIya saMskaraNa) paM0 jaganmohanalAla zAstrI 40.00 19. paMcAdhyAyI (saMzodhita saMskaraNa) paM0 devakInandana siddhAntazAstrI 20. laghutattvasphoTa DaoN0 pannAlAla sAhityAcArya 50.00 21. bhadrabAhu-cANakya-candragupta kathAnaka pro0 rAjArAma jaina 30.00 22. AtmAnuzAsana evaM rAjA kalkivarNana paM0 phUlacandra siddhAntazAstrI 25.00 23. yogasAra (bhASA-vacanikA) DaoN. kamalezaku0 jaina (pu.saM.)25.00,15.00 24. jaina nyAya, bhAga 2 paM. kailAzacaMdra zAstrI (pu.saM.)50.00,30.00 25. svayambhUstotra tattva-pradIpikA (navIna prakAsA- candra jaina 50.00, 60.00 26. devIdAsa vilAsa nI) vidyAvatI jaina (presa meM 27. adhyAtmapada pArijAta lAla jaina (presa meM) 28. sarvajJa (saMsthAna kI zodha pA (prakAzyamAna) 29. siddhAntAcArya paM0 phUlacandra 1346 151.00 30. siddhAntAcArya paM0 kailAzacandra gyanm Abhanandana-grantha 101.00 31. akiJcitkara : eka anuzIlana paM0 phUlacandra siddhAntazAstrI [neTa] kevala DAka kharca 32. prAcya bhAratIya jJAna ke mahAmeru : kundakunda DaoN0 (zrImatI) vidyAvatI jaina 16.00 sabhI prakAra kA patra-vyavahAra karane evaM baiMka DrAphTa Adi bhejane kA patA : zrI gaNeza varNI di0 jaina saMsthAna, nariyA, vArANasI--221005 Serving Jin Shasan zicandra gyanmandirdkobatirth.org S.N.SARKAR