Book Title: Shant Sudharas Part 01
Author(s): Ratnasenvijay
Publisher: Swadhyay Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022305/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrImad vinayavijayajI viracita zAMta sudhArasa hindI - vivecana) bhAga : prathama DIDIS vivecanakAra * muni zrI ratnasena vijayajI ma. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa "zAMta sudhArasa" graMtha ke antargata varNita solaha bhAvanAoM ko jIvana meM AtmasAt kara aneka puNyavaMta AtmAoM ko isa bhAvanA-pIyUSa kA pAna karAne vAle svanAmadhanya adhyAtmayogI niHspRhaziromaNi vAtsalyavAridhi karuNAvatsala pUjyapAda gurudeva paMnyAsapravara zrI bhadraMkaravijaya jI gaNivaryazrI kI punIta AtmA ko, unhIM kI kRpA se vivecita "zAMta sudhArasa" hindI vivecana graMtha ratna samarpita karate hue mujhe atyaMta hI harSa ho rahA hai| - muni ratnasena vijaya Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI vinaya vijayajI viracita zAnta sudhArasa ( hindI - vivecana ) bhAga : prathama 5 vivecanakAra jinazAsana ke mahAn jyotirdhara suvizAla gacchAdhipati prAcAryadeva zrImad vijaya rAmacandrasUrIzvarajI ma. sA. ke tejasvI ziSyaratna adhyAtmayogI pUjyapAda paMnyAsapravara zrI bhadraMkara vijayajI gariNavaryazrI ke carama ziSyaratna munizrI ratnasena vijayajI Wan prakAzaka svAdhyAya saMgha C/o Indian Drawing Equipment Industries Shed No. 2, Sidco Industrial Estate Ambattur-Madras-600 098 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka kA nAma : zAnta sudhArasa-hindI vivecana AzIrvAdadAtA : saujanyamUrti pUjyapAda prAcAryadeva zrImad vijaya pradyotana sUrIzvarajI ma. sA. vivecanakAra : pa. pU. munipravara zrI ratnasena vijayajI ma. prastAvanA : vidvadvarya pU. mu. zrI mahAboSi vijayajI AvRtti : prathama, sitambara 1986 mUlya : 20.00 rupaye prakAzana-sahayogI : raNajItamala phUTaramalajI saMghavI C/0 saMghavI jvelarsa 146, muMbAdevI roDa bambaI-400002 mudraka : tAja priNTarsa, jodhapura mmmmmmmmmmmmmmmmmmon Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre lokapriya hindI prakAzana lekhaka : adhyAtmayogI pUjyapAda paMnyAsapravara zrI bhadraMkara vijayajI gariNavarya 1. mahAmaMtra kI anuprekSA 20.00 2. namaskAra-mImAMsA 8.00 3. cintana kI cinagArI 4.50 4. cintana ke phUla 5.00 5. paramAtmadarzana 5.00 6. cintana kI cAMdanI cintana kA amRta 7.00 Apake savAla hamAre javAba 7.00 8. samatva yoga kI sAdhanA 12.00 10. parameSThi-namaskAra presa meM 11. jainamArga paricaya (dvi.prA.) prakAzya 12. pratimA-pUjana presa meM lekhaka : pUjya munirAja zrI ratnasena vijayajI ma. 1. vAtsalya ke mahAsAgara 4.00 sAmAyika sUtra vivecanA 5.00 caityavaMdana sUtra vivecanA aprApya AlocanA sUtra vivecanA vaMdittu sUtra vivecanA Anandaghana caubIsI vivecanA 20.00 7. mAnavatA ke dIpa jalAeM 8. karman kI gata nyArI (dvitIya prAvRtti) (presa meM) mAnavatA taba mahaka uThegI 10. jiMdagI jiMdAdilI kA nAma hai 8.00 11. cetana ! moha nIMda aba tyAgo 6.00 12. mRtyu kI maMgala yAtrA 6.00 13. yuvAno ! jAgo 6.00 14. zAMtasudhArasa (hindI vivecana) prathama bhAga 20.00 15. Light of Humanity (In Press) 8.00 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. Phone 3. ___ pustaka-prApti-sthAna . Shantilal D. Jain Phone : (1) 654465 C/o Indian Drawing Equipment (2) 653608 Industries; Shed No. 2, Sidco Industrial Estate Ambattur-Madras-600 098 darlabha DI. jaina Phone : 227851 C/o Indian Drawing Equipment Industries 214, Shri Venkatesware Market Avenue Road, Banglore-560 002 A.V. Shah & Co. (C.A.) Phone : 344798 408, Arihant, 4th Floor, Ahmedabad street Iron Market-Bombay-400 009 kAntilAla muNata 106, rAmagar3ha, Ayurvedika haoNspiTala ke pAsa, ratalAma (M.P.) 457 001 Motilal Banarsidas 40 U.A. Bungalow Road, Jawaharnagar, New Delhi-11 kanakarAja pAlarecA Phone : 129 C/o gaMgArAma mulatAnamala At rAnI, Dist. pAlI (rAja.) Pin-306 115 navaratanamala DozI jUnI dhAnamaMDI, mahAvIra svAmI mandira ke pAsa, jodhapura (rAja.) chaganarAjajI copar3A Co sonala pharnIcara Ph. : P.P. 561067 Shop No. 1, satya vijaya kooNpareTiva hAusiMga sosAyaTI sarvodaya nagara geTa-bhAMDupa-bambaI-400078 prakAzacaMda phatehacaMda jaina C/o Valuable Fabrics 116, Darshan Market 1st Floor Phone . 40539 Ring Road-Surat-395 003 kAntilAla mAnamala rAThaur3a 554 B kanhaiyA bhavana B/6 2nd Floor cIrA bAjAra-bambaI-400 002 8. 10. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka kI kalama se. . . . . . mahopAdhyAya zrImad vinaya vijayajI dvArA viracita aura parama pUjya adhyAtmayogI ni:spRha ziromaNi pUjyapAda paMnyAsapravara zrI bhadraMkara vijayajI gaNivaryazrI ke carama ziSyaratna munipravara zrI ratnasena vijayajI dvArA vivecita 'zAnta sudhArasa-hindI vivecana' prathama bhAga kA prakAzana karate hue hameM atyanta hI harSa ho rahA hai / __ 'zAnta-sudhArasa' eka anamola grantha hai| isa grantha meM mahopAdhyAya zrI vinaya vijayajI ma. ne geyAtmaka kAvya ke rUpa meM anitya Adi bAraha aura maitrI Adi cAra bhAvanAoM kA bahuta hI sundara nirUpaNa kiyA hai| 'zAnta rasa ko rasAdhirAja bhI kahA gayA hai / atyanta madhura kaNTha se ina geya kAvyoM ko gAyA jAya to suSupta cetanA meM spandana hue binA nahIM rahatA hai| aneka sAdhu-sAdhvIjI isa grantharatna ko kaNThastha kara isakA svAdhyAya bhI karate haiN| vidvadvarya munizrI ratnasena vijayajI ma. ne atyanta hI parizramapUrvaka bar3I ho sarala va subodha bhASA-zailI meM isa adbhuta grantha kA hindI vivecana taiyAra kiyA hai, isa hetu hama Apake atyanta hI AbhArI haiM / grantha-prakAzana meM sahayogI mahAnubhAvoM kA bhI hama AbhAra mAnate haiM / hameM pUrNa vizvAsa hai ki hamAre pUrva prakAzanoM kI bhAMti yaha prakAzana bhI Apako rucikara lgegaa| isa grantha ke svAdhyAya dvArA sabhI prAtmAeM mukti-premI banakara prAtmakalyANa ke patha para Age bar3heM; yahI zubhecchA hai| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvanA bhavabhaJjikA lekhaka : vairAgyavezanAdakSa pUjya zrAcAryadeva zrImad vijaya hemacandra sUrIzvarajI ma. sA. ke praziSyaratna sAhityapremI muni zrI mahAbodhi vijayajI ma. zAnta sudhArasa ! adbhuta hai yaha grantha ! ! romAJcaka hai isameM bhAvanAoM kA nirUpaNa / jaina sAhitya meM saMskRta bhASA meM isa prakAra ke geya kAvya virala hI dekhane ko milate haiM / jainoM meM jayadeva kA 'gItagovinda' kAvya prasiddha hai / vaisA hI madhura aura lAlitya rasa bharapUra kAvya hai mahopAdhyAya zrImad vinaya vijayajI viracita zAnta sudhArasa / sampUrNa kAvya meM zAntarasa kA mahAsAgara uchalatA huA najara AtA hai / pUrva ke kaviyoM ne bhI zAntarasa ko rasAdhirAja kI upamA dI hai / adhyAtmarasika lekhaka kI lekhanI meM aura vaktA ke vaktavya meM aise sabhI rasoM kA varNana hote hue bhI anta meM to zAntarasa kA hI varNana zrAtA hai arthAt usI zAntarasa kI dhArA taka pahu~cAne ke lie hI anya rasoM kAyadA-kadA varNana kiyA jAtA hai / grantha kI pIThikA banAte hue mahopAdhyAyajI te bahuta hI sundara bAta kahI hai - " manuSya ko sukhI bananA hai kintu zAnti ke binA sukhakahA~ se ? kevala kitAbI jJAna se bana baiThe vidvAnoM ke lie ( 6 ) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntarasa kI prApti/zAnti kA anubhava' atyanta hI kaThina hai aura bhAvanAoM se bhAvita prAtmAnoM ko zAnta rasa kA anubhava sahaja hotA hai|" saMkSepa meM kaha sakate haiM ki bhAvanAoM ke vapana se uge hue amRtaphala meM se Tapakate hue zAntarasa ko jo grahaNa karate haiM, unhIM ko sukha kA anubhava hotA hai| __ apane yahA~ tattvArthasUtra/prazamaratiyogazAstra Adi aneka granthoM meM bhAvanAoM kA varNana AtA hai| prastuta grantha meM to kevala bhAvanAoM kA hI varNana hai| mana ko azubha vicAra/azubha cintana meM se rokakara zubha vicAra/ zubha cintana kI ora mor3ane kI tAkata ina bhAvanAoM meM hai| subaha se zAma taka mAnava ko aneka anubhava hote haiM aura dekhane/ nahIM dekhane yogya kaI dRzya mAnava ko dekhane ko milate haiN| yadi una prasaMgoM ko sahI dRSTikoNa se dekhA jAya to mAnava kA mana una zubha bhAvanAoM se raMjita bana sakatA hai, usake lie cAhiye-nirmala mana aura svaccha dRSTi / .... roga se ghirI huI kAyA ko dekhakara zarIra kI nazvaratA kA vicAra kara sakate haiM to kisI sukhI meM se duHkhI bane vyakti ko dekhakara usa dhana/sampatti kI kSaNikatA kA bhI vicAra kara sakate haiM aura dekhanA AtA ho to bikharate hue bAdala aura Dhalate hue sUraja ko dekhakara saMsAra kI anityatA kA bhI vicAra kara sakate haiN| ___saMsAra meM sabhI AtmAe~ eka yA dUsare bhaya se trasta/saMtrasta hotI hI haiM aura zArIrika va mAnasika vedanAoM se grasta hotI haiN| bhayabhIta Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banI AtmA bhayamukta banane ke lie aneka kI zaraNaprApti hetu daur3a-dhUpa karatI hai| kintu aphasosa ! koI bhI AtmA use sampUrNa bhayamukta nahIM kara sakatI kyoMki zaraNadAtA svayaM hI azaraNa hotA hai / azaragoM se ubharatI huI isa duniyA meM saMsAra ke vivadha bhayoM se bhayabhIta banI AtmA ko ekamAtra jinavacana hI zaraNa de sakate haiM, unakI zaraNa meM gaI huI AtmA saMsAra ke samasta bhayoM se mukta banatI hai / isa prakAra saMsAra ke vicitra sambandhoM se saMsAra bhAvanA, 'karma ke udaya ko prAtmA akelI hI sahana karatI haiM, usameM dUsarA koI bhAgIdAra nahIM banatA hai| isa prakAra ekatva bhAvanA, 'maiM akelA hU~, maiM apane svajana/parivAra se bhI bhinna hU~' isa prakAra anyatva bhAvanA, pavitra ko apavitra, zuddha ko azuddha aura nirmala ko malina banAne vAle zarIra ko dekhakara azuci bhAvanA Adi se AtmA ko bhAvita kara sakate haiN| kisa kAraNa se AtmA karma kA bandha karatI hai ? kina hetuoM se una karmoM kA Agamana ruka sakatA hai ? aura kina kAraNoM se AtmA para lage karma se alaga ho sakate haiM ? ityAdi ciMtanapUrvaka kramazaH Asrava bhAvanA, saMvara bhAvanA aura nirjarA bhAvanA se apanI AtmA ko bhAvita kara sakate haiN| karma ko nirjarA jisase hotI hai, usa dharma ke prabhAva kA vicAra karanA dharmasvarUpa bhAvanA hai| dharma ke prabhAva se prAtmA jahA~ paribhramaNa karatI hai, usa caudaha rAjaloka laMbe loka kI vicAraNA karanA, lokasvarUpa bhAvanA hai aura jisake binA ananta AtmAe~ saMsAra meM paribhramaNa karatI haiM usa samyagdarzana kI durlabhatA kA vicAra karanA, bodhidurlabha bhAvanA hai, ye huI bAraha bhaavnaaeN| isI prakAra zeSa cAra bhAvanAoM ke antargata sabhI jIvoM ko ( 8 ) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgRhIta kiyA gayA hai| ye cAra bhAvanAe~ haiM-maitrI, pramoda, karuNA aura mAdhyasthya / ina solaha bhAvanAoM ke cintana se prAtmA ke rAga-dveSa manda hote haiM, AtmA zAntarasa meM nimagna banatI hai, viSaya aura kaSAya kI mandatA hotI hai, AtmA vairAgyarasa meM magna banatI hai| ina solaha bhAvanAoM ke cintana ko jitanA vistRta karanA cAheM, utanA kara sakate haiN| granthakAra mahopAdhyAyazrI ne yaha sampUrNa grantha kAvyAtmaka rUpa meM banAyA hai| isa kAvya meM unhoMne apane cintana ke mahAsAgara ko uMDela diyA hai| ekAnta kI paloM meM jaba isa kAvyagrantha kA mastI se tanmayatApUrvaka svAdhyAya kiyA jAya to kucha alaukika hI Ananda AtA hai / isa grantha ke svAdhyAya se antaHkaraNa meM cintana kA jharanA bahane lagatA hai| saMskRta bhASA meM viracita isa kAvya-grantha ke hArda ko saMskRtabhASA ke jJAtA hI samajha sakate haiM / saMskRta ke isa mahAn kAvya kA rasAsvAdana deza-videza kI hindIbhASI prajA bhI kara sake, isake lie mere dharmasnehI mitra vidvAn muni zrI ratnasenavijayajI mahArAja ne athaka prayatna/puruSArtha kara yaha sundara vivecana taiyAra kiyA hai| lekhana/saMpAdana/saMzodhana meM prAraMbha se rUci rakhane vAle pUjya munirAjazrI ne aneka anya pustakoM kA sundara Alekhana bhI kiyA hai| pUjya munizrI kI mUla bhASA-zailI hindI hone se ve hindI bhASA ke acche pravacanakAra bhI haiN| 'mAnavatA taba mahaka uThegI' 'mAnavatA ke dIpa jalAe~', 'yuvAno ! jAgo' ityAdi pustakoM Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke mAdhyama se yuvA-Alama ko bhI jAgRta kiyA hai| apane pUjya gurudeva adhyAtmayogI paMnyAsapravara zrI bhadraMkaravijayajI gaNivaryazrI ke gurjara sAhitya kA bhI hindI anuvAda/saMpAdana kara hindIbhASI prajA para mahAn upakAra kara rahe haiN| 'vivecanA' ke kSetra meM bhI ApakA jaina samAja ko amUlya yogadAna rahA hai| navakAra se vaMdittu taka ke pratikramaNa sUtroM kI vivecanAe~ kara Apane hindIbhASI prajA para bahuta upakAra kiyA hai| Aja se lagabhaga 300 varSa pUrva hue yogirAja AnandaghanajI mahArAja dvArA racita 'prAnandaghana caubIsI' para bhI lekhaka munizrI ne hindI bhASA meM sundara vivecanA prastuta kI hai| prastuta 'zAnta sudhArasa' grantha kA, vivecanakAra munizrI ne bahuta hI sundara va AkarSaka zailI meM vivecana kiyA hai| vivecana kI bhASA atyanta hI sarala va sarasa hai| bIca-bIca meM vivecanakAra munizrI ne prAcIna/arvAcIna, vAstavika kAlpanika dRSTAntoM ke mAdhyama se isa vivecana ko bahuta hI hRdayaMgama banAne kA prayAsa kiyA hai| utsAha aura sphUrti hI lekhaka munizrI kA jIvana-maMtra hai| ve satata jJAna-dhyAna kI ArAdhanA/sAdhanA meM magna rahate haiN| kisI bhI samaya unakI mulAkAta ho, ve kisI-na-kisI zubha-zubhatara pravRtti meM vyasta hI dikhAI dete haiN| aise guNa-sampanna mahAtmA ke dvArA janasaMgha ko upayogI granthoM kI sundara vivecanAe~ prApta hotI rahe aura adhyayana adhyApana kara puNyavanta AtmAe~ AtmakalyANa ke patha para agrasara baneM, yahI eka zubhAbhilASA hai| 000 ( 10 ) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivecanakAra kI kalama se.... jyeSTha mAsa aura usameM bhI madhyAhna kAla , sUrya apanI pUrNa zakti ke sAtha bhayaMkara tApa barasA rahA hai ; nIce bhUmi tapI huI hai aura Upara sUrya Aga ugala rahA hai , aise samaya meM koI pathika tapta retI ke mArga se prasAra ho rahA hai ; pathika kA deha pasIne se lathapatha ho gayA hai, aise samaya meM acAnaka pathika kI dRSTi vizAla vaTa-vRkSa kI ora jAtI hai / pathika tIvra gati se vaTa-vRkSa kI ora apane kadama bar3hAtA hai aura vizAla vRkSa kI zItala chAyA meM pahu~ca jAtA hai| .. zItala pavana kI lahariyoM se usakA pasInA dUra ho jAtA hai, bAhya garmI kama ho jAtI hai aura use parama Ananda/bAhlAda kA anubhava hotA hai / usakA saMtapta citta prasannatA se bhara AtA hai| basa, isI prakAra ( 11 ) Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAga aura dveSa ajJAna aura moha krodha, mAna, mAyA aura lobha ke tApa se saMtapta banI AtmA, jaba bhAvanAoM ke mahAsAgara meM DubakI lagAtI hai, taba usake moha kA tApa/saMtApa dUra ho jAtA hai, kaSAyoM kI Aga zAnta ho jAtI hai aura prAtmA parama Ananda kI anubhUti karatI hai| dekhA hai kabhI bhAvanAoM ke usa mahAsAgara ko ? hinda mahAsAgara yA araba kI khAr3I ko to zAyada dekhA hI hogA? parantu bhAvanAoM kA mahAsAgara to usase bhI adhika virAT aura gahana hai| yadi Apa usase aparicita/anajAna hoM to Aie, mahopAdhyAya zrImad vinaya vijayajI ma. hameM usakA paricaya karAte haiM, mAtra paricaya hI nahIM, una bhAvanAoM ke sAtha tadAkAra/tanmaya banane kA upAya bhI batalAte haiN| bhAvanAoM kI zakti ajor3a hai| jarA, bhUtakAla ke itihAsa ko uThAkara dekheM ( 12 ) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * deha kI anityatA kA vicAra karate-karate bharata mahArAjA itane bhAvavibhora ho gae ki Adarza bhavana (ArisA bhavana) meM hI unheM kevalajJAna ho gyaa| * astAcala kI ora druta gati se Age bar3ha rahe sUrya ko dekhakara pavanaputra hanumAna saMsAra se virakta ho ge| 'jo jala rahA hai, vaha merA nahIM aura jo merA hai, vaha kabhI jalane vAlA nhiiN|' isa prakAra anyatva bhAvanA meM layalIna bane gajasukumAla muni sAdhanA ke zikhara para pahuMca gae aura sadA ke lie bandhana-mukta ho ge| * 'maiM akelA hU~, akelA pAyA hU~ aura akelA hI jAne vAlA hU~'... isa ekatva bhAvanA meM magna bane anAthI muni ne yuvAvasthA meM hI saMsAra kA tyAga kara diyA aura saMsAra ke baMdhana meM se mukta bana ge| deha kI azuci/durgandhatA kA darzana karAkara rAjakumArI mallikumArI ne svayaM para mugdha chaha rAjakumAroM ko vairAgya-bhAvanA se raMjita kara diyaa| * lagna-maNDapa meM bhAvanA ke zikhara para pahu~ce hue guNasAgara rAjakumAra ko kevalajJAna kI prApti ho gii| --aise eka nahIM, aneka dRSTAnta itihAsa ke svaNima pRSThoM para aMkita haiN| * bhAvanAoM ke mahAsAgara meM DubakI lagAne ke pUrva granthakAra maharSi kA kucha alpa paricaya prApta kara leN| -mahopAdhyAya zrImad vinaya vijayajI ke jIvana-saMdarbha kI spaSTa ( 13 ) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnakArI kahIM bhI upalabdha nahIM hai / phira bhI unake dvArA viracita granthoM meM prazasti ke taura para likhe gaye zlokoM ke AdhAra para unakA kucha paricaya milatA hai / -- unake janma-dina aura janma-sthala kA koI patA nahIM hai / unakI mAtA kA nAma rAjazrI aura pitA kA nAma tejapAla thA / unake dIkSA tithi kA koI ullekha nahIM hai / nAma vinaya vijayajI rakhA gayA aura gRhastha jIvana ke nAma kA aura saMyama - svIkAra ke bAda unakA ve upAdhyAyazrI kIrtivijayajI ke ziSya bane / - pratyanta sUkSma prajJA aura nirmala bodha ke kAraNa vinaya vijayajI ma. ne aneka granthoM kI racanA kI / 'lokaprakAza' grantha unake gahana tattvAvabodha kI sAkSI rUpa hai / - saMskRta vyAkaraNa para unakA acchA adhikAra thA / unake dvArA viracita ' hai laghuprakriyA' meM unake vyAkaraNa ke sUkSmAvabodha kA patA calatA hai / unake dvArA viracita anya racanAe~ nimnAMkita haiM (1) 'kalpasUtra' para subodhikA TIkA-caudaha pUrvaghara maharSi bhadrabAhusvAmIjI dvArA pUrva meM se uddhRta 'kalpasUtra' para Apane 'subodhikA' nAmaka saMskRta TIkA kI racanA kI hai / yaha TIkA 6580 zloka pramANa hai / inhoMne isa TIkA kI samApti vikrama saMvat 1696 kI jeThasuda 2 ke dina kI thii| isakI bhASA atyanta hI sarala va bhAvavAhI hai / vartamAna kAla meM paryuSaNa parva meM adhikAMza muni bhagavanta, kalpasUtra ( 14 ) Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI isI subodhikA kA AdhAra lekara pravacana karate haiM / atyanta hI sarala va subodha hone se bahuta lokapriya banI hai / yaha TIkA (2) lokaprakAza - isa grantha meM dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA bahuta hI sundara varNana kiyA gayA hai / dravyalokaprakAza meM gyAraha sarga haiM / Sadravya kA bahuta hI sundara varNana kiyA gayA hai| isameM vItarAga prarUpita * kSetralokaprakAza meM 16 sagaM haiM / isameM caudaha rAjaloka ke svarUpa kA bahuta hI sundara varNana kiyA gayA hai / kAlalokaprakAza meM samaya se lekara ghar3I, muhUrta, dina, pakSa, mAsa, saMvatsara, yuga, avasarpiNI, utsarpiNI, kAlacakra, palyopama, sAgaropama Adi kA savistRta varNana kiyA gayA hai / bhAvalokaprakAza meM propazamika, kSAyika, kSAyopazamika, praudayika, pAriNAmika, sAMnipAtika zrAdi chaha bhAvoM kA sundara zailI meM varNana kiyA gayA hai / sacamuca, jainadarzana ke dravyAnuyoga, gaNitAnuyoga, caraNakaraNAnuyoga dharmakathAnuyoga ko bahuta hI sundara DhaMga se samajhAyA gayA hai / isa vizAlakAya grantha meM prAgamAdi anya 700 granthoM ke 1025 sAkSI pATha die gae haiM / isase upAdhyAyajI ma. ke zrAgamajJAna kI gaharAI kA spaSTa khyAla A jAtA hai / (3) haimalaghuprakriyA - vi. saM. 1710 meM haimalaghuprakriyA grantha kI racanA huI hai| kalikAla sarvajJa hemacandrAcAryajI viracita 'siddhahemazabdAnuzAsanam ' grantha ke sUtrAnusAra unhoMne isa grantha kI racanA ( 15 ) Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI hai| saMskRta-bhASA ke bodha ke lie yaha grantha atyanta hI upayogI hai| yaha TIkA 34000 zloka-pramANa hai| (4) nayakaNikA-dIvabandara meM 23 gAthAnoM ke rUpa meM saMkSipta kintu sAragarbhita isa grantha kI racanA huI hai| isameM nayoM ke svarUpa ko acche DhaMga se samajhAyA gayA hai / (5) SaTtriMzat jalpa saMgraha-uttarAdhyayana grantha ke TIkAkAra zrI bhAvavijayajI ma. ne saM. 1666 meM SaTtriMzat nAmaka grantha saMskRta padya meM banAyA thA, jisameM tatkAlIna paristhiti kA varNana kiyA gayA thaa| isa grantha ko saMkSipta saMskRta gadya meM racA gayA hai| (6) arhannamaskAra-stotra-yaha saMskRta bhASA kA stotra hai aura abhI taka aprakAzita hai| (7) jinasahasranAma stotra-vi. saM. 1731 meM gaMdhAra meM 149 upajAti chaMdoM meM isa grantha kI racanA kI gaI hai| isa stotra meM eka hajAra bAra jinezvara-bhagavanta ko namaskAra kiyA gayA hai / (5) indudUta kAvya-upAdhyAya zrImad vinaya vijayajI ma. ne jodhapura se apane AcArya vijayaprabhasUrijI ke nAma jo patra likhA thA, vahI patra indudUta kAvya hai| bhAdoM suda 15 ke dina candramA ko dekhakara use dUta banAkara apane prAcAryazrI ko vijJapti bhejI hai| sampUrNa lekha saMskRta bhASA meM mandAkrAMtA chaMda meM hai| isameM kula 131 zloka haiM / gujarAtI bhASA kI kRtiyA~ : (1) sUryapura caityaparipATI-vi. saM. 1689 meM sUrata zahara ke mandiroM ko jo caityaparipATI kI thI, una saba mandiroM kA isameM sundara varNana hai| ( 16 ) Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) upamiti bhavaprapaMca stavana - zrI siddharSigaNi ke dvArA viracita 'upamiti bhavaprapaMcA' grantha ke AdhAra para sUrata cAturmAsa meM saMvat 1716 meM isakI racanA kI gaI thI / isa stavana meM 138 gAthAeM haiN| 'upamiti bhavaprapaMcA' kI taraha hI isa stavana meM bahuta hI sundara zailI meM saMsAra ke svarUpa kA vAstavika citraNa kiyA gayA hai / (3) paTTAvalI sajjhAya -- isa sajjhAya meM sudharmA svAmI se lekara apane gurudeva kIrtivijaya upAdhyAya taka kI paTTAvalI kA bahuta hI sundara varNana kiyA gayA hai / isameM kula 72 gAthAe~ haiM / (4) pA~ca samavAya kAraraNa stavana- - isa stavana meM kAla, svabhAva, bhavitavyatA, karma aura puruSArtha rUpa pA~ca samavAyI kAraNoM kA bahuta hI sundara varNana kiyA gayA hai / (5) caubIsI stavana - vartamAna caubIsI ke samasta tIrthaMkaroM ke atyanta hI bhakti bhAvagarbhita stavanoM kI racanA kI hai / (6) vIzI stavana - sImandhara svAmI Adi tIrthaMkara bhagavantoM ke bhAvagarbhita bIsa stavana / bIsa viharamAna meM rAMdera meM cAturmAsa (7) puNya prakAza stavana - vi. saM. 1729 sthiratA daramyAna 'ArAdhanA sUtra' payannA ke AdhAra para isa stavana kI racanA kI gaI hai / isameM 70 gAthAe~ haiM / samAdhimaraNa ke lie zratyanta upayogI 10 bAtoM kA isameM sundara saMkalana kiyA gayA hai / (8) bhagavatI sUtra kI sajjhAya - saMvat 1731 meM rAMdera cAturmAsa meM bhagavatI sUtra sajjhAya kI racanA kI thI / isameM bhagavatI sUtra kI mahimA tathA usake paThana-pAThana svAdhyAya kA lAbha batalAyA gayA hai / ( 17 ) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) mAyaMbila kI sajjhAya-11 gAthAoM kI isa sajjhAya meM AyaMbila tapa kI mahimA batalAI gaI hai| (10) Sagavazyaka (pratikramaNa) stavana-isa stavana meM sAmAyika Adi SaDyAvazyakoM ke svarUpa kA varNana kiyA gayA hai / (11) upadhAna stavana-isa stavana meM upadhAna tapa ke svarUpa kA sundara varNana hai| (12) zrI zrIpAla rAjA kA rAsa-vinaya vijayajI ma. kI gujarAtI kRtiyoM meM isa rAsa kA mahattvapUrNa sthAna hai| saMvat 1738 meM rAMdera nagara meM cAturmAsa sthiratA daramyAna isa rAsa kI racanA kI gaI hai| yaha rAsa cAra khaMDoM meM vibhAjita hai| isa rAsa kI lagabhaga 750 gAthAoM kI racanA vinaya vijayajI ma. ne tathA 502 gAthAoM kI racanA mahopAdhyAya yazovijayajI ma. ne kI hai| isa rAsa ke tIsare khaMDa kI 5 vIM DhAla kI racanA meM 20 gAthAe~ banAne ke bAda vinaya vijayajI ma. kA kAladharma huA thaa| tIsare khaNDa kI avaziSTa 118 gAthA tathA cauthe khaNDa kI racanA upAdhyAya zrImad yazovijayajI ma. ne kI hai| isa kAvyakRti meM sAhitya ke 9 rasoM kA yathAsthAna sundara varNana dekhane ko milatA hai| mahopAdhyAyazrI ke upayukta granthoM kA avalokana karane se unakI buddhi, pratibhA aura virAT vyaktitva kA hameM paricaya hotA hai| mahopAdhyAyazrI kA dehAvasAna vi. saM. 1738 meM rAMdera zahara meM cAturmAsa daramyAna huA thaa| ( 18 ) Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya zrI vinaya vijayajI ma. kI prastuta kRti zAnta sudhArasa atyanta hI bhAvavAho kRti hai| isameM anitya Adi bhAvanAoM kA bahuta hI sundara va marmasparzI varNana hai| atyanta laya ke sAtha yadi gAyA jAya to parama Ananda kI anubhUti hue binA nahIM rhtii| prastuta grantha-vivecana : isa 'zAnta sudhArasa' grantha kA motIcaMda giradharalAla kApar3iyA ne gujarAtI bhASA meM bahuta hI sundara vivecana taiyAra kiyA hai, jise par3hakara aneka puNyAtmAoM ko samyagdharma ke prati ruci paidA huI hai| isa gurjara vivecana ko par3hakara pAlI nivAsI zrImAn varadIcaMdajI ne mujhe kahA'isa grantha kA sundara hindI vivecana taiyAra ho to yaha vivecana hindIbhASI varga ke lie atyanta upakAraka siddha ho sakatA hai|' unake isa sujhAva ko dhyAna meM rakhakara parama pUjya jinazAsana ke ajor3a prabhAvaka suvizAla gacchAdhipati prAcAryadeva zrImad vijaya rAmacandra sUrIzvarajI ma. sA. kI asIma kRpAdRSTi, parama pUjya adhyAtmayogI niHspRha ziromaNi paramopakArI gurudeva paMnyAsapravara zrI bhadraMkara vijayajI gaNivaryazrI kI satata kRpAvRSTi, pa. pU. saujanyamUrti AcAryadeva zrImad vijaya pradyotana sUrIzvarajI ma. sA. ke zubhAzIrvAda se maiMne isa grantha ke vivecana kA prayAsa prArambha kiyaa| uparyukta pUjyoM kI asIma kRpA tathA pa. pU. sahRdaya paMnyAsapravara zrI vajrasena vijayajI ma. sA. ke mArgadarzana aura pa. pU. parama tapasvI sevAbhAvI muni zrI jinasena vijayajI ma. sA. kI sahayogavRtti se isa grantha vivecana kA alpa prayAsa karane meM sakSama bana sakA huuN| pa. pU. vidvadvayaM prAcAryapravara zrI yazovijaya sUrijI ma. ne bhI isa ( 16 ) Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivecana ko Adyanta dekhakara parimArjita kiyA hai, unakA bhI maiM atyanta AbhArI hU~ / vidvadvaryaM AtmIya muni zrI mahAbodhi vijayajI ne bhI sundara prastAvanA likhakara isa vivecana kI zobhA bar3hAI hai / anta meM matimandatAdi doSoM ke kAraNa yadi kahIM jinAjJA viruddha Alekhana huA ho to usake lie trividhamicchAmidukkaDam / jaina upAzraya, gujarAtI kaTalA pAlI (rAja.) a. su. 14, 2045 cAturmAsa prArambha dina dinAMka 18-7-8 adhyAtmayogI pUjya paMnyAsapravara zrI bhadraMkara vijayajI gariNavayaM zrI ( 20 ) kA carama ziSyANu muni ratnasena vijaya Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalAcaraNa nIrandhra bhavakAnane parigalatpaJcAstravAmbhodhare, nAnAkarma latAvitAnagahane, mohAndhakAroddhure / bhrAntAnAmiha dehinAM hitakRte kAruNyapuNyAtmabhistIrtheza : prathitAssudhArasakiro ramyA giraH pAntu vaH // 1 // ( zArdUlavikrIDitam) artha - yaha saMsAra rUpI jaMgala atyanta hI saghana hai, jo cAroM prora se barasate hue pA~ca prakAra ke prAsrava rUpa bAdaloM se vyApta hai, jo aneka prakAra kI karma - latAnoM se atyanta hI gahana hai aura moha rUpI andhakAra se vyApta hai, isa jaMgala meM bhUle par3e prANiyoM ke hita ke lie karuNAsAgara tIrthaMkara bhagavantoM ne amRta rasa se bharapUra aura atyanta AnandadAyI vAraNI kA jo vistAra kiyA hai, vaha vAraNI ApakA saMrakSaraNa kare / / 1 / vivecana mahopAdhyAya zrI vinaya vijayajI mahArAja 'zAnta sudhArasa' grantha ke prArambha meM sarvaprathama maMgalAcaraNa karate haiM / isa prAdya 'maMgalAcaraNa' gAthA meM tIrthaMkaroM kI vAraNI kI stuti kara 'vaha vAraNI prApakA saMrakSaraNa kare, isa prakAra AzIrvAda bhI zAnta - 1 zAnta sudhArasa vivecana- 1 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diyA gayA hai| tIrthaMkaroM ke dvArA nirdiSTa yaha amRtavANI kisa prakAra upakArI hai, yaha samajhAne ke lie pUjya upAdhyAyajI mahArAja ne saMsAra kI bhISaNatA kA nirdeza kiyA hai| saMsAra kI bhISaNatA-bhayaMkaratA ko samajhAne ke lie upAdhyAyajI ma. ne saMsAra ko eka jaMgala kI upamA dI hai| kucha samaya ke lie Apa apanI A~kheM banda kara do aura mana rUpI ghor3e para savAra hokara bhISaNa vana meM pahu~ca jaao| aba Apa mana kI A~khoM se dekho| oha ! ....kitanA bhISaNa aura bhayaMkara yaha jaMgala !! cAroM ora lambI-lambI jhAr3iyA~ haiN| bahuta hI vizAla kSetra meM yaha jaMgala chAyA huA hai| virATkAya vRkSoM se yaha jaMgala atyanta saghana banA huA hai| isake sAtha hI amAvasyA kI ghanaghora rAtri hai| cAroM ora ghanA andhakAra chAyA huA hai| kahIM para prakAza kI eka bhI kiraNa najara nahIM A rahI hai / __ jora-zora kI garjanAoM ke sAtha bAdala barasa rahe haiN| varSA kI tIvra rima-jhima ke kAraNa cAroM ora gaharA kIcar3a ho gayA hai| varSA ke jalapravAha ke kAraNa cAroM ora ghAsa ugI huI hai| isa bhISaNa jaMgala meM hiMsaka aura krUra jaMgalI prANiyoM kA bhI prAvAsa hai| dUra-sudUra se siMha kI garjanAe~ sunAI de rahI haiM, jinake zravaNa mAtra se hI kamajora pazu tharathara kA~pa cAroM ora atyanta bhaMyakara aura DarAvanA vAtAvaraNa hai| zAnta sudhArasa vivecana-2 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaMgala kI jhAr3iyA~ itanI saghana haiM ki unameM pha~sa jAne ke bAda nikalane ke lie mArga milanA hI atyanta kaThina hai| ___ kalpanA karo, aise bhISaNa jaMgala meM Apa phaMsa jAyeM to ApakI manaHsthiti kaisI hogI? kyA kSaNa bhara ke lie bhI ApakA mana zAnta raha sakatA hai ? nhiiN| kadApi nhiiN| aisI paristhiti meM mana satata kampAyamAna hI rhegaa| surakSA aura saMrakSaNa ke lie Apa prayatna kiye binA nahIM rheNge| lekina aphasosa ! ApakA eka bhI prayatna Apako bacA nahIM pA rahA hai| jI-jAna se kiyA gayA ApakA prayatna niSphala jA rahA hai| Apake duHkha kI sImA nahIM rhegii| duHkha se ApakA hRdaya bhara paaegaa| Apake isa du:kha ke saMvedana kI kalpanA mAtra bhI anya ko bhayabhIta banA degii| pUjya upAdhyAyajI mahArAja vana kI isa bhISaNatA ke dRzya ko apanI A~kha ke sAmane tAdRzya karAkara isa saMsAra kI bhayAnakatA ko samajhAnA cAhate haiM / proha ! yaha saMsAra to zmazAna ghATa se bhI atyanta bhayaMkara hai| phira bhI isa bhISaNa vana kI upamA ke dvArA isa saMsAra ke vAstavika svarUpa kA citraNa prastuta kara rahe haiN| yaha bhISaNa saMsAra rUpI vana ! jisa prakAra saghana vana meM se bAhara nikalane kA mArga nahIM mila pAtA hai aura vyakti idhara se udhara bhaTakatA rahatA hai| basa, isI prakAra isa saMsAra meM bhI prAtmA idhara se udhara janma-maraNa ke cakra meM bhaTaka rahI hai| vaha sukha kI lAlasAvaza bandhana se mukti kA prayatna karatI hai, lekina vaha prayatna hI usake lie bandhanasvarUpa bana jAtA hai / zAnta sudhArasa vivecana-3 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya umAsvAtijI ne kahA hai ki "moha se andhI banI AtmA sukha ko pAnA cAhatI hai aura duHkha kA tyAga karanA cAhatI hai, parantu mohAndhatA ke kAraNa vaha jyoM-jyoM prayatna karatI hai, tyoM-tyoM duHkha ke gahana sAgara meM hI DUbatI jAtI hai / " isa bhISaNa saMsAra meM sukha kI cAha se AtmA idhara se udhara bhaTakatI hai / 'madhu - bindu' tulya kalpita sukhoM meM vAstavika sukha mAna baiThatI hai aura cAroM ora se duHkha hI duHkha pAtI hai / jisa prakAra jaMgala meM atyanta kIcar3a ke kAraNa Age bar3hanA kaThina ho jAtA hai, usI prakAra isa saMsAra meM bhI mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga rUpI pA~ca Asrava satata barasa rahe haiM / prasravadvAroM se karma kA Atma-bhUmi meM satata prAgamana hone se saMsAra rUpI jaMgala sadaiva harA-bharA rahatA hai / jaba taka varSA cAlU rahatI hai, taba taka naI ghAsa utpanna hotI rahatI hai / karma ke satata zrAgamana se AtmA kA bhava-bhramaraNa rUpa saMsAra satata harA-bharA rahatA hai | nAnA prakAra kI karma - latAnoM se yaha saMsAra-vana saghana banA huA hai / yaha saMsAra-vana atyanta bhISaNa aura gAr3ha to hai hI, isake sAtha moha ke gAr3ha andhakAra se bhI vyApta hai / eka to vana kI bhISaNatA aura dUsarI ora andhakAra ! ! aba kese nikalA jAya ? isa saMsAra meM bhI moha kA gAr3ha andhakAra hai, ataH jIvAtmA ko sahI dizA prApta hI nahIM ho pAtI hai / OM prazamarati - zloka saM. 40 / zAnta sudhArasa vivecana- 4 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra meM jIvAtmA kI isa bhayaMkara dazA ko dekhakara, tIrthakara paramAtmA ko dayA AtI hai| tIrthaMkara paramAtmA to karuNA ke sAgara haiN| jIvAtmA kI isa duHkhabharI sthiti ko dekha ve atyanta hI karuNArdra banate haiM aura isa saMsAra meM bhaTakatI huI AtmAoM ke kalyANa ke lie zAMta rasa se bharapUra dharmadezanA dete haiN| jisa dharmadezanA ke zravaNa se bhavyAtmAoM ko sanmArga kI prApti hotI hai aura anta meM ve parama-pada kI bhoktA bana jAtI haiN| _ 'tIrthaMkaroM kI vaha kalyANakArI vAraNI tumhArA rakSaraNa kre|' isa prakAra vinayavijayajI ma. AzIrvAdAtmaka maMgalAcaraNa pUrNa karate haiN| pIThikA sphurati cetasi bhAvanayA vinA , ___ na viduSAmapi zAntasudhArasaH / na ca sukhaM kRzamapyamunA vinA , jagati mohaviSAdaviSAkule // 2 // (drutavilambitam ) artha-bhAvanA ke binA vidvAnoM ke hRdaya meM bhI zAnta-sudhArasa (amRta kA rasa) utpanna nahIM hotA hai, jabaki moha aura viSAda rUpI viSa se bhare hue isa saMsAra meM usake binA kSaNamAtra bhI sukha nahIM hai // 2 // zAnta sudhArasa vivecana-5 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivecana grantha kI yathArthatA pUjya vAcakavarya zrImad vinayavijayajI ma. ne prastuta grantha kA nAma 'zAnta sudhArasa' rakhA hai| 'zAnta sudhArasa' isa grantha kA yathArtha nAma hai| duniyA meM kaI bAra svArthasiddhi ke lie ayathArtha aupacArika (Aropita) stuti bhI kI jAtI hai| kisI kaMgAla kA nAma bhI 'amIracaMda' rakha diyA jAtA hai / parantu granthakAra ne apane grantha ke nAma kA yathArtha cayana kiyA hai| isa grantha ke antargata unhoMne bAraha bhAvanAoM kA varNana kiyA hai| ina bhAvanAoM ke mahattva ko batalAte hue ve pharamAte haiM ki ina bhAvanAoM ke bhAvana (cintana) binA vidvAnoM ke mana meM bhI zAnta rasa kA pravAha pragaTa nahIM hotA hai arthAt mandajanoM kI bAta to dUra rahI, kintu vidvAn ke hRdaya meM bhI jo zAnta rasa utpanna hotA hai, vaha ina bhAvanAoM ko hI AbhArI hai| ataH vidvajjanoM ke lie bhI yadi ye bhAvanAe~ atyanta anivArya haiM, to mandajanoM ke lie to inakI upayogitA svataH siddha ho jAtI hai| unako to bArambAra avazya ina bhAvanAoM kA bhAvana karanA hI caahiye| isa prakAra prastuta gAthA meM grantha kA 'viSaya nirdeza' bhI ho jAtA hai / yadi bhavabhramakhedaparAGmukham , yadi ca cittamanantasukhonmukham / zRNuta tatsudhiyaH zubha-bhAvanAmRtarasaM mama zAntasudhArasam // 3 // (drutvilmbitm| zAnta sudhArasa vivecana-6 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-he buddhimAno ! saMsAra-paribhramaNa se yadi ApakA mana parAGmukha banA ho aura ananta sukha ko pAne ke lie ApakA mana unmukha banA ho, to zubha-bhAvanA rUpI amRta rasa se bharapUra mere isa 'zAnta sudhArasa' kA zravaNa karo / / 3 / / vivecana 'zAnta sudhArasa' kI upayogitA garmI meM lambI padayAtrA se atyanta thakA huA pathika Apane dekhA hI hogA athavA lambI padayAtrA kA Apane anubhava bhI kiyA hogaa| lambI padayAtrA se vyakti thakakara cUra ho jAtA hai, sira para se satata pasInA chUTane lagatA hai aura sAre kapar3e pasIne se lathapatha ho jAte haiN| zrama se atyanta thakA hA vyakti vRkSa kI zItala chAyA meM vizrAma karanA cAhatA hai aura usa thakAvaTa meM yadi use ThaMDA pAnI mila jAya to usakI kAphI thakAvaTa dUra ho jAtI hai| basa! isI prakAra yadi Apako isa anAdi saMsAra ke paribhramaNa se thakAvaTa laga rahI ho aura usa thakAvaTa se Apa mukti cAhate hoM to pU. vinayavijayajI ma. kahate haiM ki mere isa 'zAnta sudhArasa' kA Apa avazya zravaNa kro| ___ThaMDe pAnI kA vAstavika mUlyAMkana vahI kara sakatA hai jo garmI se atyanta saMtapta ho| isI prakAra isa 'zAnta sudhArasa' grantha kA bhI vAstavika mUlyAMkana vahI kara sakatA hai, jo isa saMsAra se udvigna banA hai| anAdi se apanI AtmA isa saMsAra meM bhaTaka rahI hai, parantu isa paribhramaNa kA jise jJAna hI nahIM hai, vaha AtmA isa 'zAnta sudhArasa' kA mUlyAMkana nahIM kara sakatI hai| . zAnta sudhArasa vivecana-7 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sumanaso manasi zrutapAvanA , nidadhatAM dvayadhikA dazabhAvanAH / yadiha rohati mohatirohitA'dbhutagatividitA samatAlatA // 4 // ( vratavilambitam ) artha-he sundara mana vAle ! kAna ko pavitra karane vAlI bAraha bhAvanAoM ko apane mana meM dhAraNa karo, jisake pariNAmasvarUpa moha se tirohita banI, jisakI adbhuta zakti hai, vaha suprasiddha samatA rUpI latA akurita hogI / / 4 / / vivecana bhavyAtmAoM ko preraNA pUjya upAdhyAyajI mahArAja bhavyAtmAoM ko preraNA dete hue kahate haiM ki he sundara manavAlo! Apa ina bAraha bhAvanAoM ko hRdaya meM avazya dhAraNa kro| . __ granthakAra kI vANI meM kitanI madhuratA va sauSThava hai, isakA patA hameM prastuta zloka se laga jAtA hai| dharmAbhimukha banI AtmAoM ke sambodhana ke lie kitane sundara zabdoM kA ve prayoga karate haiN| . granthakAra pharamAte haiM ki ina bhAvanAoM kA zravaNa kAna ko pavitra karane vAlA hai| ye bhAvanAe~ Atma-hitakara hone se jyoM-jyoM ina bhAvanAoM kA zravaNa karate jAnoge, tyoM-tyoM Apake hRdaya meM zAnta rasa kA pravAha bar3hatA ho jaaegaa| ina bAraha bhAvanAmoM ke zravaNa se vairAgya kI puSTi hogI aura anAdi kI kuvAsanAoM kA jora samApta hone lgegaa| zAnta sudhArasa vivecana-8 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ye bAraha bhAvanAe~ zrutajJAna se pavitra banI huI haiM / inake zravaNa se AtmA ke viveka cakSu khula jAte haiM aura AtmA ko sanmArga kI dizA kA jJAna hotA hai / ina bhAvanAoM ke zravaraNa se hRdaya meM samatA rUpI kalpalatA bhI ugatI hai / samatA prarthAt sama bhAvanA / sukha-duHkha, zatru-mitra, svarNa - tRraNa meM sama bhAvanA kI prApti samatA se hI hotI hai aura usa samatA kI prApti ina bhAvanAoM ke svAdhyAya se hotI hai / zrArttaraudrapariNAmapAvaka pluSTabhAvukaviveka sauSThave 1 kva prarohatitamAM zamAGkuraH / / 5 / / ( rathoddhatA ) mAnase viSayalolupAtmanAM, artha - prAtaM aura raudradhyAna ( pariNAma ) rUpI agni se bhAvanA rUpI viveka cAturya jisakA jala kara naSTa ho cukA hai aura jo viSayoM meM lubdha hai, aisI AtmA ke mana meM samatA rUpI aMkura kaise pragaTa ho sakate haiM ? / / 5 / / vivecana samatA ke lie samasyA samatA kI prApti AsAna bAta nahIM hai / usakI prApti meM aneka vighnoM kI paramparA kA sAmanA karanA par3atA hai / jisakA mana zrArtta aura raudra dhyAna se satata saMtapta banA huA ho aura zAnta sudhArasa vivecana- 9 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa manastApa se jisakA viveka naSTa ho cukA ho, usake manamandira meM samatA-latA kA vikAsa azakya hI hai / samasta sAdhanA kI saphalatA kA zrAdhAra samatA kI prApti hI hai / parantu prArta aura raudradhyAna samatArUpI latA ko jalAkara bhasmIbhUta kara dete haiM / viSaya kI lolupatA meM se prArtta - raudradhyAna kA janma hotA hai / viSayarAga ke nivAraNa binA AtaM raudravyAna kA nivAraNa sambhava nahIM hai aura prArta- raudradhyAna ke nivAraNa binA samatAlatA kI prApti sambhava nahIM hai / ata: jisa zrAtmA meM prArttaraudradhyAna kI prabalatA hai aura jo AtmA viSayoM meM Asakta banI huI hai, usake lie samatA prApti kI AzA svapnatulya hI hai / - yasyAzayaM zrutakRtAtizayaM vivekapIyUSavarSaramaraNIya ramaM sadbhAvanAsuralatA na hi tasya dUre, zrayante / lokottara prazamasaukhyaphalaprasUtiH / / 6 / / ( vasantatilakA ) artha - zrutajJAna se nipuraNa banA huA jisakA zrAzaya, viveka rUpI amRtavarSA se sundaratA kA zrAzraya banA huA hai, usake lie lokottara prazamasukha ko janma dene vAlI sadbhAvanA rUpI kalpalatAe~ dUra nahIM haiM // 6 // zAnta sudhArasa vivecana - 10 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivecana sadbhAvanAe~ kalpalatAe~ haiM zrutajJAna ke atizaya se jisakA viveka nirmala bana cukA hai, usake lie lokottara prazamasukha ko janma dene vAlI sadbhAvanAe~ dUra nahIM haiN| avivekI vyakti ina bhAvanAoM kA abhyAsa nahIM kara sakatA hai| bhAvanAoM ke abhyAsa ke lie viveka kI atyanta AvazyakatA rahatI hai| avivekI aura mUr3ha vyakti ajJAnatA ke roga se grasta hotA hai| vaha ina bhAvanAoM kA mUlyAMkana kara hI nahIM sakatA hai| vivekI vyakti hI ina bhAvanAoM kA vAstavika mUlyAMkana kara sakatA hai aura phira ina bhAvanAoM se apanI AtmA ko bhAvita kara sakatA hai| ina bhAvanAoM ke abhyAsa se paudgalika Asakti kSINa hone lagatI hai| indriyoM ke sAnukUla viSayoM ke prati bhI hRdaya meM vairAgya pragaTa hotA hai aura usa vairAgya ke kAraNa AtmA meM prazama sukha kA janma hotA hai| sadbhAvanAoM ke abhyAsa se prApta lokottara prazamasukha, cakravartI aura indra ke lie bhI durlabha hai| 'prazamarati' meM kahA gayA hai kiprazamitavedakaSAyasya hAsyaratyaratizokanibhRtasya / bhayakutsAnirabhimavasya , yatsukhaM tatkuto'nyeSAm // 126 // zAnta sudhArasa vivecana-11 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisane veda aura kaSAya ke udaya ko zAnta kiyA hai aura hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA Adi para jisane vijaya prApta karalI hai, vaha AtmA jisa sukha kA anubhava karatI hai, vaha sukha anya AtmAoM ke nasIba meM kahA~ se ? kavivara ne ina sadbhAvanAmoM ko kalpalatAnoM kI upamA dI hai, kalpalatA se samasta iSTa - siddhiyA~ prApta ho jAtI haiM, usI prakAra ina bhAvanAtroM ke nitya bhAvana se lokottara prazama rUpa sukha kI prApti hotI hai| anityatvAzaraNate, bhavamekatvamanyatAm / azaucamAJavaM cAtman ! saMvaraM paribhAvaya // 7 // karmaNo nirjarAM dharma-sUktatAM lokapaddhatim / / bodhidurlabhatAmetA, bhAvayanmucyase bhavAt // 8 // (anuSTup ) artha-anityatA, azaraNatA, saMsAra, ekatva, anyatva, azauca, prAsrava, saMvara, nirjarA, dharma, lokasvarUpa aura bodhidurlabhatA rUpa ina bhAvanAoM kA bhAvana karane se he Atman ! tU isa saMsAra se mukta ho jAegI / / 7-8 // . vivecana bAraha bhAvanAe~ antima do gAthAoM meM ina bAraha bhAvanAoM kA nAma-nirdeza kiyA gayA hai| (1) anitya bhAvanA-saMsAra kA pratyeka padArtha, saMsAra ke sabhI saMyoga-saMbaMdha Adi anitya-nAzavanta haiN| zAnta sudhArasa vivecana-12 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) prazaraNa bhAvanA -- isa saMsAra meM prAtmA ke lie vAstava meM koI zaraNya nahIM hai| Apatti-vipatti meM usakA koI rakSaka nahIM hai| (3) saMsAra bhAvanA-isa saMsAra meM eka hI AtmA kabhI mAtA banatI hai, to kabhI putra banato hai| saMsAra ke sambandha bar3e hI vicitra haiN| (4) ekatva bhAvanA-AtmA apane sukha-duHkha kI svayaM hI kartA hai / vaha akelI AI hai aura use akele hI jAnA pdd'egaa| (5) anyatva bhAvanA-AtmA deha Adi se sarvathA bhinna hai| vaha na to dhana kI svAmI hai aura na hI apane deha kii| (6) azauca bhAvanA-yaha kAyA mAMsa-rudhira-asthi Adi azuci se bharapUra hai| (7) prAsrava bhAvanA-mithyAtva, avirati, pramAda Adi ke sevana se nirantara AtmA meM karmoM kA Agamana cAlU hai / (8) saMvara bhAvanA-kSamAdi yatidharmoM ke paripAlana se prAtmA ke prAsrava-dvAra banda ho jAte haiM / (9) nirjarA bhAvanA-bAraha prakAra ke tapa ke Asevana se AtmA sarva karmoM se mukta banatI hai| (10) dharma bhAvanA-prAtmA ke svarUpa tathA muktimArga ke sambandha meM vicAra karanA dharmabhAvanA hai| (11) lokasvarUpa bhAvanA-caudaha rAjaloka kA svarUpa kyA hai ? ityAdi vicAra karanA / (12) bodhidurlabha bhAvanA-samyagdarzana kI prApti isa saMsAra meM atyanta durlabha hai| zAnta sudhArasa vivecana-13 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pranitya bhAvanA vapurivapuridaM vidabhralIlA paricitamapyatibhaGguraM narANAm / tadatibhidurayauvanAvinItam , - bhavati kathaM viduSAM mahodayAya // 6 // (puSpitApA) artha-caMcala bAdala ke vilAsa kI taraha yaha manuSya deha kSaNabhaMgura hai| yaha zarIra yauvana ke kAraNa vajravat akkar3a banA humA hai| aisA zarIra vidvajjana ke mahA-udaya ke lie kaise ho sakatA hai ? // 6 // vivecana kSaraNavinazvara deha !! granthakAra maharSi 'anitya bhAvanA' kA varNana karate hue sarvaprathama zarIra kI anityatA prastuta kara rahe haiN| mAnava kA yaha deha AkAza ke bAdaloM kI bhA~ti atyanta capala hai| zarad Rtu meM bAdaloM se chAye hue AkAzamaMDala ko dekhA hI hogA? kSaNabhara meM sampUrNa AkAza bAdaloM se vyApta zAnta sudhArasa vivecana-14 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho jAtA hai| kintu unakA astitva....? pavana kA eka jhoMkA Ate hI ve kahIM-ke-kahIM bikhara jAte haiM aura kSaNa bhara meM to unakA astitva nAmazeSa ho jAtA hai| basa ! yahI hAlata mAnava zarIra kI hai| ... AyuSya karma kI samApti rUpa pavana ke eka jhoMke se hI yaha zarIra naSTa ho jAtA hai| pUjya upAdhyAyajI mahArAja sarvaprathama deha kI anityatA batalA rahe haiM, isakA mukhya kAraNa hai....deha kI atyadhika mmtaa| AhAra se adhika dhana para mUrchA, dhana se adhika putra para, putra se adhika patnI para aura patnI se bhI adhika mUrchA deha para hotI hai| * bambaI meM caMpaka bhAI kA eka samRddha choTA sA parivAra rahatA thaa| parivAra meM kula cAra hI sadasya the| pati-patnI aura eka putra va eka putrii| usa yugala ko zAdI kiye cAra hI varSa hue the| eka dina caMpaka bhAI ne apane mitroM ko apane ghara bhojana ke lie AmaMtraNa diyaa| usane vAtAnukUlita kamare meM sabhI mitroM ko sophe para bitthaayaa| thor3I hI dera meM nAzte kI pleTeM Ane lgiiN| sabhI mitroM ke sAtha caMpaka bhAI nAztA prArambha kara hI rahe the ki dukAna se munIma kA phona AyA-"prApa zIghra hI padhAriye, bAjAra meM bhAvoM meM bar3I tejI A gaI hai| lAkhoM kA munAphA ho sakatA hai|" munAphA aura vaha bhI lAkhoM kA....sunate hI caMpaka bhAI ne mitroM ko kahA-'maiM do miniTa meM dukAna jAkara AtA huuN| zAnta sudhArasa vivecana-15 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anivArya ( Urgent ) kAma A par3A hai, Apa nAztA kIjiegA.... aura caMpaka bhAI uThakara tatkAla dukAna pahu~ca ge| dukAna se ghara lauTe rAta ko ATha baje / dina bhara kucha khAyA bhI nahIM / kyoM ? lAkhoM ke cakkara meM / spaSTa hai, AhAra se dhana adhika pyArA hai / eka dina caMpaka bhAI dukAna para hajAroM kA saudA kara rahe the, tabhI unakI patnI kA phona AyA - 'baccA pahalI maMjila se nIce gira par3A' turanta ghara A jAo / caMpaka bhAI saude ko bIca meM hI chor3akara ghara mA gae aura bacce ko lekara nidAna ke lie aspatAla pahu~ce / caMpaka bhAI ne saude meM lAbha kI upekSA kI / kyoM ? ghana putra zradhika pyArA thA, isIlie na ? se kucha hI dinoM ke bAda caMpaka bhAI ko patnI garbhavatI banI / prasUti kA samaya sannikaTa thA aura pracAnaka patnI kI sthiti gaMbhIra ( Serious) ho gii| caMpaka bhAI turanta apanI patnI ko aspatAla le gaye / DaoNkTara caMpaka bhAI kI patnI kA upacAra karane lage / sthiti gambhIra thI / DaoNkTara ne bAhara Akara caMpaka bhAI ko kahA - "do meM se eka baca sakatA hai- patnI yA putra | bolo kise bacAnA hai ?" caMpaka bhAI ne socA - "putra to bhaviSya meM bhI mila sakegA / " ataH bolA- " patnI ko bacA do" aura patnI ke rakSaNa zAnta sudhArasa vivecana- 16 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke lie garbhastha putra ko samApta kara diyA gyaa| kyoM ? putra se bhI patnI para adhika prema thA, isIlie na? eka dina caMpaka bhAI kI patnI rasoIghara meM rasoI banA rahI thii| caMpaka bhAI ne ghara meM praveza kiyaa| tabhI cAroM ora se kolAhala sunAI diyA, 'bhaago| bhaago| cAroM ora Aga laga gaI hai|' pulisa pA cukI thI aura isa vizAla imArata meM se logoM ko bAhara nikAlane ke lie ittalA de rahI thii| tabhI caMpaka bhAI ko pulisa ne kahA- 'jaldI kUda par3o yahA~ se, anyathA mara jaanoge|' apane prANa (zarIra ko) bacAne ke lie caMpaka bhAI kUda pdd'e| patnI jhulasa kara samApta ho gii| caMpaka bhAI ne patnI ke Ane kI iMtajArI na kara svayaM kA rakSaNa kara liyaa| kyoM? patnI se bhI adhika unheM apane prANa priya the, isIlie na? ___ jJAniyoM kA kathana hai ki saMsArI AtmA ko apane deha para atyadhika mamatva hotA hai| isIlie to dAna, zIla, tapa aura bhAva meM Age-Age kA dharma atyadhika kaThina hai| dAna se zIla kaThina hai aura zIla se tapa kaThina hai| dAna meM dUrastha dhana kI mUrchA ke tyAga kA puruSArtha hai| zIla meM kucha nikaTa strI ke tyAga kA puruSArtha hai, jabaki tapa meM 24 ghaMTe sAtha meM rahane vAle deha kI mUrchA ke tyAga kA puruSArtha hai| ataH deha kI mUrchA kA tyAga adhika kaThina hone se kavivara bAdaloM kI upamA dvArA deha ke kSaNika astitva kA sarvaprathama varNana karate haiN| pUjya upAdhyAyajI ma. pharamAte haiM ki isa deha ke sAtha kyA zAnta-2 zAnta sudhArasa vivecana-17 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paricaya kareM? isakA astitva to atyanta hI kSaNabhaMgura hai| yaha kaba dhokhA de degA, isakA patA nhiiN| aura oha ! yaha kSaNabhaMgura deha bhI yauvana se kitanA unmatta banA huA hai ? yauvana ke Avega-Aveza meM vaha apane kSaNika astitva meM bhI kitane bhayaMkara pApa-karma kara baiThatA hai| yAda A jAtI hai AnandaghanajI kI ye paMktiyAMkyA tana mAMjatA re, eka dina miTTI meM mila jaanaa| miTTI meM mila jAnA baMde, khAka meM khapa jAnA // kyA0 // kitanI bodhadAyI aura preraNAdAyI haiM ye paMktiyA~ ! aura eka paMkti dila-dimAga meM gUja rahI hai___..."prema se pratipuSTa kiyA, tana jalAyA jaaegaa|' oha! isa deha kI saundarya-vRddhi ke lie kitane-kitane pApa kie; lekina Akhira meM isane dhokhA hI diyaa| aisA yaha kSaNabhaMgura deha eka buddhimAn puruSa ke mahodaya kA kAraNa kaise bana sakatA hai ? AyurvAyutarattaraGgataralaM, lagnApadaH sampadaH , sarve'pIndriyagocarAzca caTulAH sandhyAbhrarAgAdivat / mitrastrIsvajanAdisaGgamasukhaM. svapnendrajAlopamaM , tatki vastu bhave bhave-diha mudAmAlambanaM yatsatAm // 10 // (zArdUlavikrIDitam ) zAnta sudhArasa vivecana-18 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha - pavana se caMcala banI taraMgoM ke samAna prAyuSya atyanta caMcala hai | sabhI sampattiyA~, ApattiyoM se jur3I huI haiM / samasta indriyoM ke viSaya saMdhyA ke AkAzIya raMga kI taraha caMcala haiM / mitra, strI tathA svajana Adi kA saMgama svapna athavA indrajAla ke samAna hai / ataH isa saMsAra meM sajjana ke lie kaunasI vastu zrAlambana rUpa bana sakatI hai ? 11 20 11 vivecana sabhI padArtha / saMyoga vinAzI haiM 'are ! yaha kisakI zmazAna yAtrA nikala rahI hai ?' dUra khar3e usa vyakti ne apane mitra se pUchA / 'oha ! tumheM patA nahIM, seTha rAmalAlajI kA ekAkI putra kala rAta meM hRdayagati ruka jAne se mara gayA / ' " kyA kahA ? seTha rAmalAlajI kA putra amaracanda ! gaz2aba ho gayA / gata varSa hI to usakA vivAha huA thA aura usakA zarIra bhI kitanA hRSTa-puSTa thA ? kala subaha hI to maiMne usake sAtha nAztA kiyA thA aura usakI mRtyu ho gaI / " aise aura isa prakAra ke vArtAlApa hameM pratidina sunAI dete haiM / jJAniyoM ke vacana kitane satya haiM / AyuSya vAyu se yukta taraMga ke samAna atyanta capala hai / kitanA kSaNika aura nazvara hai yaha jIvana ! isa saMsAra kI saMpattiyAM bhI to vipattiyoM se bharI huI haiM / pratyeka saMpatti ke pIche vipatti khar3I hai / yadi Apake pAsa dhanasampatti hai to Apako coroM kA satata bhaya rhegaa| cora kA bhaya, rAjakIya bhaya, Thage jAne kA bhaya zrAdi-Adi saMpattivAn vyakti ko hI satata satAte rahate haiM / zAnta sudhArasa vivecana- 16 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura ye indriyA~ ! saMdhyA ke AkAzIya raMga kI taraha kitanI capala aura caMcala haiN| prati samaya pratyeka indriya apane-apane viSaya ko pAne ke lie ghUmatI hI rahatI hai| iSTa viSaya ke milate hI usameM Asakta bana jAtI hai aura pratikUla viSaya milate hI vaha nirAza bana jAtI hai| saMdhyA ke samaya AkAza meM vividha raMga chA jAte haiM ; kintu unakA astitva kaba taka? thor3I hI dera meM vaha raMga samApta ho jAtA hai| usI prakAra pratyeka indriya ke pratyeka viSaya bhI atyanta hI capala haiN| isa saMsAra meM mitra-svajana aura strI ke sambandha bhI svapnavat nAzavanta haiN| kaI bAra svapna meM apanI vividha prakAra kI avasthAoM ko dekhate haiN| kaI bAra rAjA bana jAte haiM to kaI bAra setth-saahuukaar| parantu A~kha khulate hI saba gAyaba / basa ! yahI hAlata hai saMsAra ke sambandhoM kii| A~kha banda hote hI (zvAsa nikalate hI) sabhI sambandha samApta ho jAte haiN| jIvanabhara saikar3oM vyaktiyoM se sambandha jor3e kintu eka mRtyu, kaiMcI banakara una samasta sambandhoM ko kATa detI hai| prANa nikala jAne ke bAda kauna sA sambandha sAtha rahatA hai ? __ oha ! isa saMsAra meM aisI eka bhI vastu nahIM hai, jo AtmA ke utthAna ke lie AlambanabhUta bana sake ? phira bhI Azcarya hai ki isI saMsAra meM lIna rahane kI vRtti-pravRtti kyoM banI rahatI hai ? D prAtatirihAvadAtarucayo, ye cetanAcetanA , dRSTA vizvamanaH pramodavidurA bhAvAH svataH sundraaH| tAMstatraiva dine vipAkavirasAn hA nazyataH pazyataH, cetaH pretahataM jahAti na bhavapremAnubandhaM mama // 11 // (zArdUlavikrIDitam ) zAnta sudhArasa vivecana-20 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-he bhAI! prAtaHkAla meM (isa saMsAra meM) cetana athavA acetana padArtha ke jo svataH sundara bhAva, atyanta ruci ko utpanna karane vAle aura logoM ke mana ko pramoda dene vAle haiM, ve hI bhAva paripAka dazA ko prApta kara usI dina virasa hokara naSTa ho jAte haiM, phira bhI Azcarya hai ki preta se naSTa huA merA mana saMsAra-prema ke anubandha ko nahIM chor3atA hai / / 11 / / vivecana subaha khile ! zAma ko murajhAye !! ___ are bhAI ! jarA ruka jaayo| saMsAra ke ina nazvara padArthoM meM itane Asakta mata bno| ina padArthoM ke vAstavika svarUpa kA jarA cintana kro| subaha khile hue gulAba ke phUla ko dekhakara usake saundarya meM tuma mugdha bana jAte ho| kintu yaha bAta kyoM bhUla jAte ho ki zAma hote hI isa gulAba kA saundarya samApta ho jaaegaa| tuma navIna vastroM ko dekhakara itane mohita bana rahe ho, kintu jarA vicAra to karo, inakI zobhA kaba taka? kucha hI dinoM ke bAda ye hI vastra tumhAre lie aprIti kA kAraNa bana jaayeNge| proha ! jisa DijAina vAle vastra ko lAne ke lie tumane apane mAtA-pitA se jhagar3A kiyA, jisa vastra kI silAI ke lie tumane muMhamAMge rupaye diye, jisa phainsI vastra ko pahanakara tumane apane zArIrika saundarya ko bar3hAyA; kintu kucha hI dinoM ke bAda koI naI DijAina A gaI aura aba tumheM usa navIna DijAina vAle vastra ko pAne kI lAlasA huii| navIna usake solana kro| subaha ina padArthoM ina nazva zAnta sudhArasa vivecana-21 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DijAina vAle vastra ko pAne kI lAlasA ne usa purAnI DijAina ke vastra kI kImata ghaTA dii| aba usa vastra kI tumhAre lie koI kImata nhiiN| - saMsAra ke samasta paudgalika padArtha pratikSaNa parivartanazIla haiN| kucha hI dinoM pUrva bambaI meM ghaTI yaha ghaTanA yAda A jAtI hai* lakSmIcaMda seTha kA putra maheza bambaI ke eka kaoNleja meM par3hatA thaa| kaoNleja meM par3hane vAlI eka rUpavatI kanyA ke prati vaha mohita ho gyaa| kisI bhI prakAra se vaha usa yuvatI se vivAha karanA cAhatA thA, parantu use saphalatA nahIM mila pA rahI thii| Akhira do varSa ke bAda una donoM kI Court-marriage ho gii| zreSThiputra maheza ke Ananda kA pAra nahIM thaa| vivAha sambandha ke do varSa vyatIta hue| eka dina ve donoM TaiksI meM baiThakara ghUmane ke lie jA rahe the aura acAnaka TaiksI kA bhayaMkara eksIDeMTa ho gyaa| bhAgyavaza maheza kI jAna baca gaI kintu usakI patnI atyanta ghAyala ho gaI thii| taranta vaha apanI prANapyArI patnI ko aspatAla le gyaa| DaoNkTara kI davAI se usakI patnI hoza meM aaii| usake cehare para kAca ke bahuta se Tukar3e cubhe hue the| una saba ko sAvadhAnI se nikAlA gayA aura usakI patnI mauta ke mukha meM jAne se baca gii| ATha dina bAda maheza aspatAla meM apanI patnI ko dekhane ke lie aayaa| kiMtu aba usakA AkarSaNa samApta ho cukA thaa| jo ceharA pahale atyanta camakadAra aura saundarya se bharA-pUrA thA, aba usakA AkarSaNa samApta ho cukA thA, ataH zAnta sudhArasa vivecana-22 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maheza ne DaoNkTara kI jeba bhara dI aura apanI prANa-pyArI (?) patnI ko jahara kA iMjekzana dekara mauta ke ghATa sulA diyA / yaha hai isa saMsAra kI hAlata | aisI aneka ghaTanAe~ Ae dina par3hane-sunane ko milatI haiM / kucha hI samaya bAda apane saundarya aura camaka ko khone vAle aise kSaNika padArthoM meM kyA rAga kareM ? parantu Azcarya hai ki preta se grasta vyakti kI taraha sAMsArika kSaNika padArthoM kA rAga chUTatA hI nahIM hai| jisa prakAra pretAdhIna vyakti svataMtra rUpa se koI pravRtti nahIM kara pAtA hai, usI prakAra rAga se aMdhI banI AtmA bhI vivekabhraSTa hone se svataMtra rUpa se sva-hita kI pravRtti nahIM kara pAtI hai / - Don't Grieve Over Inevitable For in that case the death of him who is born is certain; and the rebirth of him who is dead is inevitable. It does not, therefore, behove you to grieve over an inevitable event. umm zAnta sudhArasa vivecana- 23 nmms Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pranityabhAvanASTakam ( rAga-rAmagiri ) mUDha muhyasi mudhA, mUDha muhyasi mudhA, vibhavamanucintya hRdi saparivAram / kuzirasi nIramiva galadanilakampitam, vinaya jAnIhi jIvitamasAram // mUDha... 12 // artha-he mUr3ha pAtman ! apane parivAra aura vaibhava kA hRdaya meM bArambAra vicAra kara / tU vyartha meM hI kyoM mohita ho rahA hai ? he vinaya ! tRNa ke agra bhAga para pavana se kampAyamAna jalabiMdu ke samAna isa asAra jIvana ko tU jAna le / / 12 / / vivecana nAzavaMta jIvana puNya ke udaya se jIvAtmA ko dhana kI prApti hotI hai.... samRddhi kI prApti hotI hai aura usa vaibhava aura vilAsapUrNa jIvana meM jIvAtmA yaha bhUla jAtA hai ki use prApta huI yaha samRddhi kSaNabhaMgura aura nazvara hai| madirApAna ke bAda jaise zarAbI apane vAstavika astitva ko bhUla jAtA hai, usI prakAra zAnta sudhArasa vivecana-24 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thor3I sI sampatti meM jIvAtmA itanA rama jAtA hai ki use isa jIvana kI vAstavikatA kA bhAna hI nahIM rahatA hai| vaha apane kSaNika vaibhava aura bAhya parivAra ko zAzvata mAna baiThatA hai| aneka jIvoM ko marate dekhakara bhI use apanI mRtyu kA vicAra nahIM AtA hai| jIvana kI isa amaratA kI bhrAMti meM vaha rAta-dina dhana-vaibhava ke saMgraha meM prayatnazIla rahatA hai| dhana-prApti tathA saMgraha kI tIvra lAlasA meM nyAya aura nIti ko bhUla jAtA hai aura anyAya aura anIti kA gulAma bana jAtA hai| prathama dhana kI prApti ke lie apUrva puruSArtha, dhana-prApti ke bAda usake saMrakSaNa kI cintaa| prApta dhana ko koI lUTa na le....koI cora corI na kara le....ityAdi ciMtAoM se vaha satata grasta rahatA hai aura phira usa dhana ko dekhakara bArambAra moha pAtA hai| dhana ke samAna hI usakA tIvra moha hotA hai-parivAra pr| kabhI patnI ke sukha-duHkha kI cintA... to kabhI putra-putrI ke sukha-duHkha kI cintaa| kuTumba ke mamatva ke bandhana se jakar3A huA hone ke kAraNa vaha satata ciMtAtura rahatA hai| ciMtA se grasta AtmA ko Atma-cintana ke lie avakAza hI kahA~ rahatA hai ? pUjya upAdhyAyazrI vinayavijayajI mahArAja apanI AtmA ko hI sambodhita karate hue kaha rahe haiM ki he vinaya ! tU jarA vicAra kr| tUne tRraNa ke agra bhAga para rahe jalabiMdu ko to dekhA hI hai na ! usa jalabiMdu kA astitva kaba taka? pavana kI eka lahara ke sAtha hI usakA astitva samApta ho jAtA hai| zAnta sudhArasa vivecana-25 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ basa, isI ke samAna terA jIvana hai / jarA soca / vaibhava aura vilAsa ke raMga-rAga meM itanA masta kyoM bana rahA hai ? terA jIvana hI jaba kSaraNabhaMgura hai, taba terA yaha parizrama kisa bAta ke lie ? pacAsa-pacAsa varSa ke dIrgha parizrama ke bAda eka vyakti cAra maMjila ke Adhunika DijAinadAra makAna kA nirmANa karatA hai / navInatama pharnIcara aura raMgoM se makAna ko susajjita karatA hai / parantu prAzcarya ! usa makAna kA vaha bhoga kare, usake pahale to vaha isa saMsAra se cira- vidAI le letA hai / kyA phala huA itane parizrama aura puruSArtha kA ? ..... saMgraha aura sarjana bahuta kiyA kintu gae khAlI hAtha hI / kisI kavi kI ye paMktiyA~ yAda A jAtI haiM hajAroM aiza ke sAmAna, mulle aura mAlika the / sikandara jaba gayA duniyA se donoM hAtha khAlI the // 1 pUjya upAdhyAyajI mahArAja prastuta zloka ke dvArA jIvana kI anityatA samajhA rahe haiM / yadi manuSya jIvana kI isa anityatA ko samajha le to vaha bahuta kucha sAvadhAna ho sakatA hai / manuSya-jIvana durlabha hai aura prApta jIvana kSaNabhaMgura hai / isa manuSya jIvana ke mAdhyama se jIvAtmA AtmakalyANa kara zAnta sudhArasa vivecana- 26 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakatA hai, parantu moha se mUr3ha banI AtmA isa jIvana kI kSaNikatA ke sAtha-sAtha isakI mahattA ko nahIM samajha pAtI hai / prataH kavivara 'mUr3ha' zabda se apanI AtmA ko sambodhita kara rahe haiM aura jAgRta banane ke lie preraNA kara rahe haiM / pazya bhaGguramidaM viSayasukhasauhRdam, pazyatAmeva nazyati sahAsam / etadanuharati saMsArarUpaM rayA jjaladajalabAlikA rucivilAsam // mUDha... 13 // artha-jarA dekha ! viSayajanya sukha ke sAtha terI mitratA hai, vaha to nAzavanta hai aura vaha to dekhate-dekhate hI majAka karate hue naSTa ho jAtI hai aura yaha saMsAra kA svarUpa to bijalI kI camaka kA anusaraNa karane vAlA hai / / 13 // . vivecana indriyasukha vinazvara hai adhikAMzataH duniyA kA AkarSaNa indriyasukha ko pAne ke lie hai kAna ko cAhiye-sumadhura karNapriya saMgIta / A~kha ko cAhiye-manohara rUpa-saundarya darzana / nAka ko cAhiye-itra va sugandhita phUloM kI khuzabU / jIbha ko cAhiye-svAdiSTa va caTapaTA bhojana / tvacA ko cAhiye-sukomala 'Danalapa' kI shyyaa| zAnta sudhArasa vivecana-27 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhI indriyA~ apane-apane iSTa-viSayoM ko pAne ke lie daur3a-dhUpa karatI haiN| iSTa-viSaya kI prApti ke bAda usake bhogaparibhoga meM lIna bana jAtI haiN| bhagavAna mahAvIra kI vANI hai 'kharaNamitta sukkhA, bahukAla dukkhA / ' eka kSaNa bhara ke lie indriya ke viSaya sukhadAyI haiM, kintu usake pariNAmasvarUpa dIrghakAla taka prAtmA ko duHkha ho bhoganA par3atA hai| iSTa viSaya ke paribhoga meM karaNa bhara kA sukha hai, kintu usake pIche maNa bhara kA duHkha hai| prabhu ne ThIka hI kahA hai 'khAraNI agatthAraNa u kAmabhogA' kAmabhoga Adi to anarthoM kI khAna haiN| jo AtmA indriyoM ke viSaya kI gulAma bana jAtI hai, vaha AtmA kabhI sukha kA anubhava nahIM kara sakatI hai / jisa sukha meM parAdhInatA hai, vaha sukha kaise kahalA sakatA hai ? jarA soceM ! eka-eka indriya ke viSaya kI parAdhInatA se bhI una pazu-pakSiyoM kI kyA hAlata hotI hai ? (1) sparzanendriya ke sukha meM pAgala banA hAthI jovana paryaMta gulAmI bhogatA hai| (2) rasanendriya meM Asakta banI machalI mauta ke ghATa utAra dI jAtI hai| zAnta sudhArasa vivecana-28 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 3 ) ghrANendriya ke viSaya meM Asakta bhramara kamala ke andara hI baMda ho mRtyu ko prApta hotA hai / ( 4 ) rUpa ke gulAma usa pataMge kI paristhiti se to Apa kahA~ aparicita ho ? becArA agni meM svAhA ho jAtA hai / ( 5 ) aura usa madhura saMgIta meM prAsakta hiraNa kI hAlata to dekho| zikArI ke bAraNa se biMdha jAtA hai / jaba eka-eka indriya kI parAdhInatA kA bhI mauta va jIvanaparyaMta gulAmI kA pariNAma ho sakatA hai, to phira jo mAnava pA~ca indriyoM ke viSayoM meM prAsakta hogA, usakI kyA hAlata hogI ? .....aura jarA, kavivara kI bAta bhI dhyAna se suna leM, leM, ve kahate haiM indriya-viSaya ke sukha to hAtha-tAlI dete-dete naSTa ho jAne vAle haiM | ASAr3hI megha se jaba AkAza ghirA huA hotA hai aura usa samaya jaba megha ghanaghora garjanA karate haiM, usI bIca kabhI-kabhI bijalI camaka uThatI hai / usa bijalI kA prakAza atyanta tejasvI hotA hai, parantu usakA astitva ? proha ! eka kSaNa bhara meM hI vaha gAyaba ho jAtI hai / basa, indriya ke viSaya bhI bijalI kI camaka kI bhA~ti kSaraNa vinazvara jAnane cAhiye / hanta hatayauvanaM pucchamiva zauvanam, kuTilamati tadapi laghudRSTanaSTam / tena bata paravazAH paravazAhatadhiyaH, kaTukamiha ki na kalayanti kaSTam / / mUDha... 14 // zAnta sudhArasa vivecana- 26 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-are! yaha yauvana to kutte kI pUMcha ke samAna atyanta Ter3hA hote hue bhI zIghra naSTa ho jAne vAlA hai aura jo usa yauvana kA gulAma bana gayA, vaha to gulAma kI bhA~ti manda-buddhi vAlA ho jAtA hai aura aisA vyakti kina-kina kaTu phaloM ko prApta nahIM karatA hai ? // 14 // vivecana yuvAvasthA asthAyI hai yauvana kA unmAda kucha aura hI hotA hai| kizorAvasthA va bAlyAvasthA meM yadi kisI ko saMsAra kI anityatA prAdi kA pATha sikhAyA jAya to vaha jaldI svIkAra kara legA, kintu yauvana ke prAMgaNa meM Daga rakhane ke bAda saMsAra kI anityatA ko samajhAnA atyanta duSkara kArya hai / .. yauvana to vana se bhI bhayaMkara hai| vana meM bhUlA vyakti to zAyada ghara para surakSita pahu~ca bhI sakatA hai, kintu yauvana meM bhUlA vyakti to sadA ke lie bhaTaka jAtA hai / yauvanAvasthA manuSya ko dIvAnA banA detI hai| yauvana meM eka joza hotA hai....eka ahaMkAra kI pratidhvani sunAI detI hai| javAnI svatantra jIvana kI ora preraNA karatI hai| are! kaviyoM ne to yauvana ko 'kAma' (viSaya-vAsanA) kA mitra kahA hai| sAmAnyataH yauvana meM kAma kA sAmrAjya chAyA huA rahatA hai| bacapana meM dharmAbhimukha AtmA bhI yauvana meM praveza pAte hI viSayAbhimukha bana jAtI hai| itihAsa sAkSI hai ki bAlyavaya meM zAnta sudhArasa vivecana-30 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAga kA paMtha svIkAra karane vAlI bhI aneka prAtmAe~ yauvana meM praveza ke bAda punaH saMsAra-sukha ke abhimukha bana jAtI haiN| yauvana kA apanA alaga hI nazA hotA hai| ataH isa naze kI vAstavikatA ko samajha lenA anivArya hai| bhISaNa vana ko bhI pAra karane ke lie eka mArgadarzaka kI AvazyakatA rahatI hai, to phira isa yauvana ke prati bhayaMkara vana meM ekAkI gamana kaise ho sakatA hai ? isa 'yauvana' meM yadi sanmArgadarzaka sadguru kA yoga na mile to yaha yauvana unmArga ke gahana garta meM AtmA ko Dubo detA hai / pUjya upAdhyAyajI ma. upamA alaMkAra ke dvArA yauvana kI unmattatA hameM samajhA rahe haiN| jisa prakAra kutte kI pUMcha ko sIdhI karane ke lie kitanA hI parizrama kiyA jAya, saba parizrama nirarthaka hI jAtA hai aura vaha pU~cha Ter3hI kI Ter3hI rahatI hai| basa! isI prakAra kA yaha yauvana kA unmAda hai| isameM kitanA hI samajhAyA jAya, kintu isa vaya meM vAsanA se nivRtti ke puruSArtha ke lie jIvAtmA zIghra taiyAra nahIM ho pAtI hai / parantu yAda rakheM, yaha yauvanAvasthA sadA kAla rahane vAlI nahIM hai| ___ dUja kA cAMda pratidina apanI eka-eka kalA se adhika prakAzita hotA jAtA hai aura kucha hI dinoM ke bAda vaha candramA pUrNimA ke dina apanI solaha kalAoM se khila uThatA hai aura vaha sampUrNa vizva ko prakAzita kara detA hai| parantu aphasosa ! usakA yaha vikAsa mAtra alpa samaya ke lie hI hotA hai| dUsare hI dina se usakI kalAe~ kSINa hone laga jAtI haiM aura amAvasyA zAnta sudhArasa vivecana-31 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI rAtri meM to usa becAre (?) kI dazA kaisI ho jAtI hai, vaha hamase ajJAta nahIM hai| basa ! yahI hAlata hai, isa yauvana kI / car3hatI javAnI meM to vyakti pAgala sA bana jAtA hai| vaha kisI kI nahIM sunatA hai| sabake Upara apanI hukUmata sthApita karanA cAhatA hai| parantu isa yauvana kI solaha kalAe~ mAtra alpa varSoM ke lie hI haiN| phira usakA pIchA karatI hai-vRddhAvasthA / bAla sapheda ho jAte haiN| A~khoM kA teja ghaTa jAtA hai| cehare meM pIlApana A jAtA hai| paira lar3akhar3Ane lagate haiM, hAtha dhUjane lagate haiN| dA~ta gira par3ate haiN| vANI aspaSTa ho jAtI hai| aura phira dekho usakI hAlata ! baccoM ke lie vaha bUr3hA, tamAzA bana jAtA hai| yuvA ke lie tiraskAra kA pAtra banatA hai| phira na saMtAna se prema milatA hai, na patnI se sahAnubhUti / yauvana ke kukarmoM kA tIvra kaTuphala vaha sAkSAt anubhava karatA hai| yadapi piNyAkatAmaGgamidamupagatam, bhuvanadurjayajarApotasAram / tadapi gatalajjamujjhati mano nAGginAm, vitathamati kuthitamanmathavikAram // mUDha 15 // artha-tribhuvana meM jise koI na jIta sake, aisI jarAvasthA manuSya ke zarIra ke sAra ko pI jAtI hai aura usake zarIra ko niHsAra (sattvahIna) banA detI hai, phira bhI Azcarya hai ki lajjAhIna prANI kAma ke vikAroM kA tyAga nahIM karatA zAnta sudhArasa vivecana-32 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivecana pAzA kI gulAmI bhayaMkara hai yauvana kA sUrya jyoMhI astAcala kI ora Dhalane lagatA hai, tyoMhI zarIra kRza hone lagatA hai| zarIra ko kRzatA ke sAtha sabhI indriyA~ bhI zithila hone lagatI haiM aura manuSya kA deha jarA se grasta ho jAtA hai| 'cAra dina kI cAMdanI phira aMdherI rAta' kahAvata ke anusAra yauvana ko camaka bhI kucha hI dinoM kI hotI hai / bur3hApA zarIra kI zakti kA zoSaNa kara detA hai| hAtha-paira atyanta kamajora ho jAte haiN| jarA se grasta vyakti kI na to koI sevA karatA hai aura na hI koI usake sAmane dekhatA hai| parantu phira bhI Azcarya hai ki jarA se jIrNa deha vAle bUr3he ko bhI kAmavAsanA parezAna karatI hai| kisI kavi ne ThIka hI kahA hai aGga galitaM palitaM muNDaM, dazanavihInaM jAtaM tuNDam / vRddho yAti gRhItvA daNDaM, tadapi na muJcati prAzApiNDam / / aho ! bUr3he kI bhI kyA hAlata hai ! zarIra kA pratyeka aMga kamajora ho cukA hai, sira ke bAla sapheda ho cuke haiM, dA~ta gira cuke haiM, muMha se lAra Tapaka rahI hai, lakar3I ke sahAre cala rahA hai, phira bho mahAn Azcarya hai ki prAzApiMDa ko vaha nahIM chor3a rahA hai| khAne kI, pIne kI, bhogane kI tathA aiza-ArAma kI vAsanAe~ zAnta-3 zAnta sudhArasa vivecana-33 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ use bhI parezAna kara rahI haiN| jIvana paryaMta indriya-sukhoM ke pIche daur3A hai, phira bhI use tRpti va saMtoSa nahIM hai| navIna phaizana kI vastu ko dekhate hI use pAne ke lie lAlAyita ho uThatA hai / 'jarA' kA pUre loka para sAmrAjya hai, vaha ghanI se dhanI vyakti ko bhI parezAna karatI hai aura vyakti ke deha ke samasta sattva ko eka sAtha pI jAtI hai / phira bhI Azcarya hai ki jarA se AkrAMta vyakti bhI kAma kI vAsanA se mukta nahIM ho pAtA hai / 70-75 varSa kI umra meM bhI patnI kI mRtyu ke bAda puna: lagna karane vAle bUr3he ko hama kyA kaheMge ? sacamuca, vAsanA kI gulAmI apane bhAna ko bhulAtI hai / mahArAjA zAMtanu praur3havaya meM pahu~ca gae the, phira bhI nAvika kanyA satyavatI ko dekhakara usake rUpa para mohita ho gae the / are ! Ajakala amerikA Adi pAzcAtya dezoM meM 40-40 bAra lagna kie hue strI va puruSa dekhane ko milate haiM / zrAkhira yaha kyA hai ? eka mAtra vAsanA kI gulAmI hI na ? sukhamanuttarasurAvadhi yadatimeduram, kAlatastadapi kalayati virAmam / sAMsArikam, sthirataraM bhavati cintaya nikAmam / / mUDha0 16 // artha - anuttara vimAna taka ke devatAoM ko jo atyanta zAnta sudhArasa vivecana- 34 kataraditarattadA vastu Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukha hai, vaha sukha bhI kAla-krama se samApta ho jAne vAlA hai| ataH acchI taraha se tU vicAra kara le ki isa saMsAra kI vastue~ kitane dinoM taka sthira rahane vAlI haiM ? / / 16 / / vivecana daivika sukha kA bhI anta hai he mUr3ha pAtman ! saMsAra kI anityatA kA jarA vicAra kr| ___ zAyada tU yaha mAnatA hogA ki manuSya ke bhoga-sukha to kadAcit naSTa ho sakate haiM, kintu divya daivika sukha meM to parama prAnanda hai na ? tere prazna kA javAba hAjira hai- nahIM / devaloka ke sukhoM meM bhI koI mAla nahIM hai| hA~ ! manuSya kI apekSA devatAoM kA AyuSya adhika laMbA hai| ve palyopama aura sAgaropama taka deva bhava meM raha sakate haiM / eka palyopama meM asaMkhya varSa vyatIta ho jAte haiN| isa prakAra unakA dIrghAyuSya avazya hai| hA~, unakA zarIra bhI vaikriyika hotA hai| ve apanA manacAhA rUpa banA sakate haiN| ve icchita sthAna para AsAnI se jAA sakate haiM / unake pAsa aneka labdhiyA~ hotI haiN| unake zarIra meM kisI prakAra kA mala-mUtra nahIM hotA hai| unakI kAyA atyanta tejasvI hotI hai / vRddhAvasthA kI unheM parezAnI nahIM hai| na unheM bhojana pakAne kI AvazyakatA rahatI hai aura na hI khAne kI / icchAmAtra se hI unakI samasta icchAeM pUrNa ho jAtI haiN| unake pAsa aparampAra zakti bhI hotI hai| parantu yaha saba kucha hote hue bhI pUjya upAdhyAya jI ma. hameM samajhA rahe haiM ki una divya sukhoM ke zAnta sudhArasa vivecana-35 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prati bho AkarSita hone ko AvazyakatA nahIM hai, kyoMki anuttara deva vimAna kA bhI sukha eka dina to samApta ho jAtA hai| devaloka meM sukha kitanA hI kyoM na ho, parantu Akhira usa sukha ke bhoga-kAla ko maryAdA hai / usa maryAdA ke pUrNa hote hI deva kA bhava pUrNa ho jAtA hai aura eka samRddha deva ko bhI gaTara ke samAna malina garbhAzaya meM avatarita honA par3atA hai / apane doghaM AyuSya ko samApti ke chaha mAsa pUrva jaba devatA apane AgAmI bhava ko dekhate haiM taba unako sthiti atyanta gambhIra ho jAtI hai| ve atyanta duHkhI ho jAte haiM, phUloM kI zayyA bhI unake lie atyanta duHkhadAyI bana jAtI hai / 'mujhe yaha saba divya sukha chor3akara jAnA par3egA' isakI kalpanA se hI devatA bhayAtura ho jAte haiN| jisa sukha kA pariNAma duHkha rUpa hai, usa sukha ko sukha kaise kaha sakate haiM ? aura vaha bhI to alpakAlIna hai| prAyuSya kI samApti ke sAtha vaha sukha bhI china jAtA hai| jaba devoM kA sukha bhI sukhadAyI nahIM hai to isa vartamAna saMsAra ke sukhoM meM pAgala bananA, yaha to ekamAtra mUrkhatA hI hai / ataH saMsAra ke ina sukhoM kI anityatA ko samajhakara unase sAvadhAna banane meM hI buddhimattA hai| yaiH samaM krIDitA ye ca bhazamIDitA, yaiH sahAkRSmahi prItivAdam / tAn janAn vIkSya bata bhasmabhUyaGgatAn, nirvizaGkAH sma iti dhika prmaadm|| mUDha0 17 // zAnta sudhArasa vivecana-36 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-jinake sAtha hamane krIr3A kI, jinake sAtha sevA-pUjA kI aura jinake sAtha prema bharI bAteM kIM, una logoM ko bhasmasAt hote dekhate hue bhI hama nizcinta hokara khar3e haiM, aho ! hamAre isa pramAda ko dhikkAra ho / / 17 / / vivecana saMsAra ke sabhI sukha nAzavaMta haiM padArtha, sukha tathA jIvana kI anityatA ke darzana karAkara pUjya upAdhyAyajI ma. aba hameM svajana kI mamatA-tyAga ke lie unakI anityatA batalAte hue pharamAte haiM he mUr3ha pAtman ! apane svajana ke moha meM tU itanA mugdha banA hai, kintu jarA vicAra kr| jinake sAtha tUne apanA bacapana bitAyA, jinake sAtha tUne nAnA prakAra ke khela khele, una saba parama priya dostoM ko bhI tUne zmazAna meM rAkha hote hue dekhA, aneka kI zava-yAtrA meM bhI tU zAmila huaa| aneka kI citA meM Aga bhI tUne apane hAthoM se prajvalita kii| una sabake deha-vinAza kA tUne pratyakSa avalokana kiyaa| parantu phira bhI Azcarya hai ki tU apanI hI mauta ko bhUla gyaa| aneka ko marate hue jarUra dekhA, parantu unakI mRtyu ke darzana se tujhe apane jIvana kI anityatA kA bhAna nahIM huA, balki adhikAdhika vilAsitA ke garta meM tU DUbatA gyaa| bacapana ke kaI sAthI mauta ke muMha meM cale ge| apane se jyeSTha va pUjya vyaktiyoM ko bhI tUne marate hue dekhA, parantu phira bhI tujhe isa saMsAra ke prati leza bhI virakti nahIM huii| zAnta sudhArasa vivecana-37 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisI kI zava yAtrA ko tUne dekhA to yahI socA ki 'becArA ! mara gayA / ' parantu usakI mauta meM tujhe jIvana kI zranityatA ke darzana nahIM hue aura apane jIvana ko to tU zAzvata hI mAnatA rahA / mahApuruSoM kA pharamAna hai ki jIvana kSaNabhaMgura hai / dUsare kI mauta meM apanI mRtyu ke darzana karo / jIvana kI isa anityatA ko samajhakara pramAda kA tyAga karo, kyoMki manuSyajIvana kA pratyeka kSaraNa atyanta hI kImatI hai / mahAn puNya ke udaya se yaha jIvana milA hai, ataH ise vyartha hI mata kho do / manuSya-jIvana ke kImatI kSaNoM ko kSaNika sukha ke pIche vyatIta kara denA, eka prakAra kA pAgalapana hI hai / kSaNika sukha kI daur3a meM anantakAla vyatIta kara diyA, parantu kucha bhI sukha hAtha nahIM lagA / ataH aba sva-jIvana kI anityatA ko samajhane kA prayAsa karo aura AtmA ke bhayaMkara zatru pramAda ko samApta kara DAlo / kisI kavi ne ThIka hI kahA hai insAna kho ke vakta ko pAtA nahIM kabhI / jo dama gujara gayA, vaha phira zrAtA nahIM kabhI // bhaviSya apane hAthoM meM nahIM ataH sAvadhAna bana jAyeM / hai aura jo kAla bIta cukA nahIM hai / mAtra vartamAna hI apane hAthoM meM hai, ataH sAvadhAna hai, vaha punaH hAtha lagane vAlA Atma - kalyANa ke patha meM bana pramAda kA tyAga kara jAgarUka bano / zAnta sudhArasa vivecana- 38 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asakRdunmiSya nimiSanti sindhUmiva ccetanAcetanAH sarvabhAvAH / indrajAlopamAH svajanadhanasaGgamA steSu rajyanti mUDhasvabhAvAH // mUDha0 18 // artha-samudra meM uThatI lahara ke samAna cetana aura acetana padArtha ke samasta bhAva eka bAra uThate haiM aura punaH zAnta ho jAte haiN| svajana aura dhana kA saMgama to indrajAla ke samAna hai, unameM to mUr3ha svabhAva vAle hI rAga kara sakate haiM / / 18 / / vivecana saMsAra ke saMyoga nazvara haiM saMsAra ke samasta cetana aura acetana bhAvoM kI anityatA ko batalAte hue pUjya upAdhyAyajI ma. pharamAte haiM ki aho! isa duniyA meM AkarSaNa kI vastu bhI kyA hai ? jise dekho, jisase prema karo athavA jise prema do, ve saba vastue~ to kSaNavinAzI hI haiN| yA to hameM una vastuoM ko chor3akara jAnA par3atA hai, athavA ve vastue~ hameM chor3akara calI jAtI haiN| paMcasUtrakAra ne kahA hai 'saMyogo viyogakAraNam / ' saMyoga viyoga kA kAraNa hai| jahA~-jahA~ saMyoga hai, usake Upara viyoga kI naMgI talavAra laTaka hI rahI hai / zubha-iSTa ke saMyoga kA anurAga / zAnta sudhArasa vivecana-36 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azubha-aniSTa ke saMyoga kA dvess| yahI to saMsAra kA mUla hai| ThIka hI kahA hai'saMjogamUlA jIveNa, pattA dukkhprmpraa|' iSTasaMyoga kI Asakti ne hI apanI AtmA ko saMsAra meM bhaTakAyA hai| upAdhyAyajI mahArAja pharamAte haiM ki bhAI ! jina-jina padArthoM kA tujhe AkarSaNa hai, jinake binA tujhe apanI jindagI zUnyasI laga rahI hai aura jinake prati tU apanA sneha pradarzita kara rahA hai, una cetana-acetana padArthoM ke svarUpa kA jarA to vicAra kr| samudra meM kaI bAra taraMgeM uThatI haiM, parantu una lahariyoM kA astitva kaba taka? kSaNa bhara meM hI ve samApta ho jAtI haiN| basa, cetana-acetana padArtha kI paryAyoM kI sthiti bhI aisI hI hai| ve bhI kSaraNa bhara atyanta AkarSaka lagate haiM aura kucha hI samaya bAda atyanta tiraskaraNIya ho jAte haiN| aura aho ! svajana aura dhana ke saMgama to indrajAla ke samAna haiN| koI vyakti mAyA athavA maMtra-zakti se vividha racanAe~ khar3I kara detA hai, parantu ve vAstavika na hone se vizvasanIya nahIM haiN| aMbar3a zrAvaka ne sulasA ke samakita kI parIkSA ke lie indrajAla se brahmA, viSNu, maheza aura 25veM tIrthaMkara kA rUpa kiyA thA, phira bhI sulasA apane samyaktva se calita nahIM huI thii| zAnta sudhArasa vivecana-40 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sulasA ko usa indrajAla meM leza bhI AkarSaNa nahIM thA, isI prakAra pUjya upAdhyAyajI ma. pharamAte haiM ki isa jagat meM kaMcanakAminI, kuTumba-parivAra kA jo samAgama huA hai, vaha to indrajAla kI bhA~ti kSaNa-vinazvara hai, ataH usameM mohita honA to mUr3hatA kI hI nizAnI hai| kavalayannavirataM jaGgamAjaGgamam, jagadaho naiva tRpyati kRtAntaH / mukhagatAn khAdatastasya karatalagata na kathamupalapsyate'smAbhirantaH // mUDha0 16 // artha-basa aura sthAvara jIvoM se bharapUra isa jagat ko nirantara grAsa karate hue bhI Azcarya hai ki yaha yamarAja kabhI tRpta nahIM hotaa| mukha meM rahe hue kavala ko khA rahA hai to usakI hathelI para rahe hue apanA anta kaise nahIM AegA? / / 16 / / vivecana mRtyu kA satata bhaya ___eka moTA-tAjA aura svastha vyakti hai| kucha kAraNavaza use do dina se bhojana nahIM mila pAyA hai| Aja eka bar3e seTha ke ghara use bhojana kA AmantraNa milA hai| bhojana ke lie vaha Asana para baiTha gayA hai| miSTAnna-pakvAnna-namakIna aura sAgasabjI se yukta thAla bharakara usake sAmane lAyA jAtA hai| use gaharI bhUkha lagI hai| bhojana Ate hI vaha usa para TUTa par3ane kI taiyArI meM hai, ataH bhojana kA thAla Ate hI vaha jaldI-jaldI zAnta sudhArasa vivecana-41 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khAne lagatA hai| miSTAnna se usane apane muMha ko bhara liyA hai aura dUsarA kavala hAtha meM lie taiyAra baiThA hai| ___basa, isa rUpaka ke dvArA pUjya upAdhyAyajI mahArAja jIvana kI anityatA samajhA rahe haiN| ve prazna karate haiM ki usa bhUkhe vyakti ke hAtha meM rahe kavala kA astitva kaba taka? isakA javAba hai-jaba taka muMha meM rahA kavala gale na utara jAya taba taka / jyoMhI mukha meM rahA kavala nIce utarA nahIM ki hAtha meM rahA kavala muMha meM calA jaayegaa| yahI sthiti hai hamAre vartamAna jIvana kii| yaha sampUrNa jagat trasa-sthAvara jIvoM se ThasAThasa bharA huA hai| yamarAja prati samaya jIvoM ko grasita karatA jA rahA hai| bhUkhA vyakti to bhojana se tRpta ho jAtA hai aura kSudhA-tRpti ke bAda bhojana kA tyAga kara detA hai, parantu Azcarya hai ki yaha yamarAja nirantara jIvoM ko grAsa karate hue bhI sadA atRpta hI rahatA hai| aise yamarAja kI hathelI para apanA astitva hai, ataH Apa hI socie ki ApakA astitva kitane samaya taka raha sakatA hai ? muMha meM DAle kavala ke nIce utarate hI, jaise hAtha meM rahA nayA kavala muMha meM DAla diyA jAtA hai, isI prakAra yamarAja kI hathelI para rahe hamArA astitva bhI atyanta kSaNa-bhaGgura hI hai| hama usa duSTa yamarAja ke hAthoM meM se kaise chUTa sakate haiM ? vartamAna nyAyatantra meM to gunahagAra vyakti bhI baca sakatA zAnta sudhArasa vivecana-42 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai aura sajA se mukta ho sakatA hai, kintu yamarAja kA tribhuvana meM ekachatra sAmrAjya hai, usake jAla se mukta honA asambhava hI hai / jo karma se mukta bana cuke haiM una muktAtmAoM para hI yamarAja kA sAmrAjya nahIM hai, bAkI to sabhI karmayukta AtmAe~ yamarAja ke AdhIna hI haiN| ataH jIvana kI isa anityatA ko samajha, yamarAja ke caMgula meM se sadA ke lie mukta bana sake, aise siddha-pada kI prApti ke lie puruSArtha karane se hI yaha jIvana sArthaka bana sakatA hai| nityamekaM cidAnandamayamAtmano, rUpamabhirUpya sukhamanubhaveyam / prazamarasanavasudhApAnavinayotsavo, __ bhavatu satataM satAmiha bhave'yam // mUDha0 20 // artha--prAtmA ke cidAnandamaya svarUpa ko jAnakara nitya usa . sukha kA anubhava kro| isa bhava meM prazamarasa rUpI navIna amRta ke pAnarUpa utsava sajjana puruSoM ke lie hamezA hoveM / / 20 / / vivecana prAtmA kI amaratA ___ saMsAra anitya hai, saMsAra ke padArtha anitya haiN| jIvana anitya hai, vaibhava - vilAsa anitya haiN| bhoga - sukha anitya haiM / isa saMsAra ke samasta bAhya padArtha anitya haiN| ataH prazna khar3A hotA hai ki saba kucha anitya hai to kyA kiyA jAya ? zAnta sudhArasa vivecana-43 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isakA javAba pUjya upAdhyAyajI ma. dete haiM ki isa saMsAra ke sabhI padArtha kSaNavinAzI hote hue bhI zrAtmA nitya hai / vaha jJAnamaya hai, vaha akSaya sukha kA bhaNDAra hai / usa sukha kA kitanA hI bhoga kiyA jAya, vaha kabhI kSaya hone vAlA nahIM hai / AtmA saccidAnaMda hai / zrAtmA kA astitva zAzvata hai / zrAtmA kA jJAna zAzvata hai | AtmA kA Ananda zAzvata hai / ataH AtmA ke svarUpa- sAgara meM jo DUba gayA, usane akSayasukha ko prApta kara liyA / saMsAra meM duHkha tabhI taka haiM, jaba taka AtmasvarUpa meM magna na bane haiM / zrAtmasvarUpa meM jo magna bana gayA, use duHkha kA leza bhI sparza nahIM ho pAtA hai / vaha isa khAre samudra meM bhI zRMgI matsya kI bhA~ti madhura jala rUpa Atma-sukha kA svAda letA rahatA hai / kamala kIcar3a va sarovara meM paidA hotA hai, parantu usase sarvathA lipta rahatA hai / isI prakAra se jo vyakti prAtmasvarUpa meM DUba gayA hai, vaha saMsAra kIcar3a meM rahate hue bhI usase sarvathA alipta rahatA hai / use putra kI mRtyu nahIM rulA sakatI / use zArIrika pIr3A duHkhI nahIM kara sakatI / use dhana kA viyoga saMtapta nahIM kara sakatA / zAnta sudhArasa vivecana- 44 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kI mastI kucha nyArI hI hai / jisane AtmA ke cidAnanda svarUpa kA AsvAdana kara liyA, use cakravartI ke sukha bhI tuccha se pratIta hote haiM / use bhoga sukha bhI duHkha rUpa hI lagate haiM / yahA~ para pUjya upAdhyAyajI mahArAja zubha bhAvanA abhivyakta karate haiM "isa saMsAra meM sajjana puruSoM ke lie sadaiva prazamarasa ke amRtapAna kA mahotsava ho / " arthAt - sajjana puruSa sadA prazama bhAvanA meM lIna raheM / O ka He who gives up all desires, and moves free from attachment, egoism and thirst for enjoyment, attains peace. Comm zAnta sudhArasa vivecana- 45 momomw Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agaraNa bhAvanA ye SaTkhaNDamahImahInatarasA, nijitya babhrAjire , ye ca svargabhujo bhujojitamadA medurmudA meduraaH| te'pi krUrakRtAntavaktraradananirdalyamAnA haThAdatrANAH zaraNAya hA dazadizaH prekSanta dInAnanAH // 21 // (zArdUlavikrIDitam) artha-apane asAdhAraNa bala se chaha khaNDa pRthvI ko jItakara jo suzobhita the, jo svarga ko bhogane vAle the, jo apanI bhujAoM ke bala se madonmatta bane hue the aura Ananda kI lahariyoM meM masta bane hue the, ve jaba atyanta krUra yamarAja dvArA apane dA~toM se naSTa kara die gae, taba bhI ve azaraNabhUta, dIna mukha vAle zaraNa ke lie dazoM dizAoM meM dekhate haiM / / 21 // . vivecana azaraNya saMsAra granthakAra maharSi azaraNa bhAvanA kI prastAvanA karate hue pharamAte haiM ki isa virAT saMsAra meM prAtmA ke lie zaraNyabhUta eka bhI sthAna nahIM hai| jIvAtmA ko jaba thor3I sI samRddhi prApta ho jAtI hai, kucha prasiddhi ho jAtI hai aura kucha vaibhava kI zAnta sudhArasa vivecana-46 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApti ho jAtI hai, taba vaha usameM itanA lona bana jAtA hai ki apanI mRtyu taka ko bhI bhUla jAtA hai| use patA nahIM ki jisa vaibhava ke saMgraha ke lie khUna kA pasInA bahAyA hai, vaha mRtyu ke samaya use tanika bhI sAtha dene vAlA nahIM hai| eka rUpaka yAda pA rahA hai* eka atyanta samRddha aura susampanna seTha thaa| vaibhava-vilAsa ke sAdhanoM ko use koI kamI nahIM thii| usakI tijorI meM aneka hIre, motI, mAraNaka, ratna va javAharAta the| usake eka hI putra thA, jo atyanta hI prAjJAMkita thaa| patnI atyanta rUpavatI aura suzIlA thii| seThajI ke pAsa vizAla baMgalA thaa| sevA-zuzrUSA ke lie kAphI naukara varga bhI thaa| eka dina seTha ne socA-"merA itanA bar3A parivAra hai, mere pAsa kAphI samRddhi bhI hai, kintu eka dina to mujhe yahA~ se vidAI lenI hI par3egI, ataH inakI jarA parIkSA to kara lU~ ki inameM se kauna-kauna mere sAtha calegA?" seTha pahu~ca gae apanI tijorI ke pAsa / tijorI meM saikar3oM rupaye the, hIre the, motI the, mANaka the aura svarNa ke jevara bhI the| - seTha ne kahA- "bolo, kucha hI dinoM ke bAda maiM yahA~ se cira vidAI le lUgA, taba tumameM se mere sAtha kauna-kauna kahA~ taka calegA ?" hIre-motI-mAraNaka Adi sabhI ne milakara eka hI AvAja meM kahA--"seThajI! Apa isa bAta ke lie Ae haiM kyA ? to chor3iye isa bAta ko| hameM isa bAta se kucha lenA-denA nahIM hai|" zAnta sudhArasa vivecana-47 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seThajI to yaha sunakara bhocakke raha gae aura socane lage"aho ! jinake lie jovana bhara kA parizrama uThAyA usakA yaha pariNAma ? seThajI ne namra svara se kahA - "bhAI ! aisI bAta kyA karate ho ? aisA anyAya ? maiMne to tumhAre lie jhUTha bolA, corI kI / sabhI prakAra kA pApAcaraNa kiyA, yahA~ taka ki maiMne apane zarIra kI bhI paravAha nahIM kI / khAyA na khAyA, be- samaya khAyA aura satata tumhArI cintA meM jalatA rahA, phira bhI tumhArI ora se yaha pariNAma ?" seThajI kI isa bAta ko sunakara sabhI kA gussA dugunA ho gayA, sabhI eka hI garjanA se bola uThe - " seThajI ! banda karo bakavAsa | Apako kala jAnA ho to Aja cale jAe~, hama to apane sthAna se eka iMca bhara bhI haTane vAle nahIM haiM aura jyAdA bakavAsa rahane do / Apako jalAne kI lakar3iyA~ bhI hama hI lAyeMge / " yaha sunakara seThajI nirAza ho ge| phira pahu~ce apanI priyA ke pAsa / bole - "priye ! maiMne jIvana bhara tere lie bahuta kucha kiyA hai / terI hara icchA kI pUrti kI hai aura tere manoratha ko pUrNa karane ke lie na mAlUma maiMne kitane pApa kie haiN| svarNa ke AbhUSaNa banavAne ke lie maiMne kaI logoM ko ThagA hai .... maiMne apane zarIra ko AbhUSaNoM se sajjita nahIM kiyA aura sabhI prAbhUSaNa tujhe hI sauMpe hai / " patnI bIca meM hI bola uThI-"svAmin! Akhira yaha saba kahane ke pIche ApakA Azaya kyA hai ?" zAnta sudhArasa vivecana- 48 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seThajI ne kahA - " bAta aisI hai ki aba maiM thor3e hI samaya bAda isa saMsAra se cira- vidAI lene vAlA hU~, ata: bola, tU mere sAtha kahA~ taka calegI ?" sunate hI patnI bola uThI - " aisI kubAta mata kIjie / " tU batA to seThajI ne kahA - "isameM kubAta kaisI ? sahI .... | " patnI ne kahA - "Akhira sAtha calane meM Apa merI AzA kyoM rakhate haiM ? maiM to isa havelI ke dvAra taka bhI nahIM zrA sakUMgI aura aphasosa ! sabase pahale ghara ke kone meM bhI mujhe hI baiThanA par3egA / " sunate hI seThajI hatAza ho ge| socane lage - " aho ! jo arddhAMginI kahalAtI hai, vaha ghara ke dvAra taka bhI nahIM / " aba seThajI pahu~ce apane yuvAna putra ke pAsa / seThajI kA putra pravINa atyanta hI vinIta thA / pitA ke nikaTa Agamana ke sAtha hI vaha apane Asana se khar3A ho gayA / pravINa ne pitA ko namaskAra kiyA aura bolA - " pitAjI ! Apane yahA~ Ane kA kaSTa kyoM uThAyA ? mujhe hI bulA lete / " seThajI ne kahA - "beTA ! isameM koI kaSTa kI bAta nahIM hai aise hI maiM A gayA / " beTe ne kahA - "mere yogya sevA - kArya ?" seThajI ne kahA - "beTA ! eka bAta tujhe pUchane AyA hU~ / maiM isa saMsAra meM thor3e hI dinoM kA mehamAna hU~, kucha hI dinoM ke bAda zAnta sudhArasa vivecana- 49 zAnta-4 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahA~ se cira-vidAI le lUgA"taba tU mere sAtha kahA~ taka calegA ?" beTe ne kahA- "pitAjI ! Apa vijJa haiN| Apa yaha kaisI bAta karate haiM ? Aja taka kauna kisake sAtha calA hai ?" seThajI ne kahA-"beTA ! yaha kaisI bAta karatA hai| maiMne tere lie kyA nahIM kiyA ? terI zikSA ke lie maiMne kitanA zrama uThAyA ? mere dhana kA mAlika bhI tU banegA. phira bhI isa upakAra kA yaha pariNAma ?" beTe ne namratA se kahA-"pitAjI ! Apane mujha para mahAn upakAra kiyA hai, parantu adhika se adhika maiM Apake sAtha zmazAna taka pA sakUgA isase adhika to nhiiN| kadAcit maiM yahA~ upasthita nahIM rahA, to bhI prathama TelIphona mujhe hI hone vAlA hai| dUra zahara se bhI Akara ApakI zmazAna-yAtrA meM zAmila hoUMgA aura anta meM ApakI citA meM sarvaprathama agni-prajvalita karane kA Adeza bhI mujhe hI milegaa|" sunate hI seThajI ko dina meM AkAza ke tAre dikhane laga ge| socane lage-"aho! jisake lie jIvana bhara mehanata kI. vahI merI deha meM Aga lagAegA"'proha ! dhikkAra hai, isa saMsAra ko... yahA~ koI bhI merA sAthI nhiiN|" anta meM, caubIsa ghaMTe jisakI sevA kI jAtI hai, usa kAyA se bhI seThajI ne prazna kiyA-"bola ! tU mere sAtha kahA~ taka ?" zAnta sudhArasa vivecana -50 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyA ne kahA- "basa kro| maiM to adhika se adhika citA taka Apake sAtha pAUMgI, usase Age nhiiN|" seThajI atyanta nirAza ho gae aura unheM saMsAra kI azaraNatA kA bhAna ho gyaa| yahI hAlata hai isa saMsAra meM prANiyoM kii| cakravartI chaha khaNDa ke vizAla sAmrAjya ko prApta kara usameM lIna bana jAtA hai, bhoga-vilAsa meM vaha DUba jAtA hai| 64000 striyoM kA vaha svAmI hotA hai, aneka mukuTabaddha rAjA usake caraNoM meM nitya namaskAra karate haiN| vaibhava-vilAsa kI use koI kamo nahIM hotI aura usa samRddhi meM vaha apane Apako tribhuvana kA adhipati mAna baiThatA hai / parantu eka dina mRtyu Akara usakA galA daboca letI hai aura usakI hAlata mariyala kutiyA kI bhA~ti ho jAtI hai / usake zarIra kA teja samApta ho jAtA hai aura vaha azaraNya banA humA cAroM ora zaraNa kI zodha karatA hai| yaha to huI cakravartI kI bAta / mRtyu ke samaya svarga ke sukhoM ko bhogane vAle devoM kI durdazA bhA kucha kama nahIM hotI hai| chaha mAsa ke pUrva unake apane AgAmI janma kA bandha ho jAtA hai aura jyoMhI mRtyu nikaTa AtI huI dikhAI detI hai-unake hoza-havAsa ur3a jAte haiM, divya sukha bhI unheM tRNavat lagate haiM, divya apsarAoM ke saMga meM aba unheM prAnanda nahIM AtA hai arthAt mRtyu ke nikaTa pAte hI devoM kI sthiti bhI dayanIya bana jAtI hai / apanI buddhi ke bala se dhana-vaibhava ko pAkara abhimAna karane vAle, baliSTha zarIra ko dhAraNa karane vAle aura apanI buddhimattA zAnta sudhArasa vivecana-51 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se acche-acche ko mAta dene vAle puruSoM ko bhI jaba mauta dikhAI detI hai, taba ve bhI hatAza ho jAte haiM aura cAroM ora mRtyu se bacane ke lie DaoNkTara-vaidya Adi ko bulAne ke lie bhAgadaur3a karAte haiM, kintu koI bhI unheM mRtyu se bacA nahIM pAtA hai| " tAvadeva madavibhramamAlI, tAvadeva guraNagauravazAlI / yAvadakSamakRtAntakaTAkSa-kSito vizaraNo narakITaH // 22 // (svAgatAvRttam) artha-- jaba taka zaraNa rahita manuSya rUpI kITaka, bhayaMkara yamarAja kI dRSTi meM nahIM AtA hai, tabhI taka vaha jAti Adi mada ke bhrama meM ghUmatA rahatA hai aura guNa ke gaurava meM khuza rahatA hai / / 22 // vivecana mRtyu avazyambhAvI hai gata janmoM ke puNya ke udaya se uttama jAti, uttama kula aura samRddha parivAra meM janma ho gayA, to bhI yaha buddhimAn mAnava abhimAna ke zikhara para car3ha jAtA hai aura ghamaNDa karane lagatA hai ki "hama to U~ce kula vAle haiM, hamArI jAti tumase U~cI hai, tuma to hIna ho, dUra haTo, yahA~ se / " kucha lakSmI mila gaI to mAnoM tribhuvana kA sAmrAjya mila gayA ho, isa prakAra garva karane lagatA hai aura garIba va dIna kI ghora upekSA hI karatA hai| kAmadeva ke samAna sundara, AkarSaka rUpa mila gayA, to abhimAna kregaa| dUsaroM kI apekSA kucha zAnta sudhArasa vivecana-52 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa tapa kara liyA to usakA bhI abhimaan""| are ! jo jJAna abhimAna se dUra rahane kI zikSA detA hai, use prApta kara bhI manuSya abhimAnI bana jAtA hai| 'mere jaisA buddhimAna koI nahIM, maiM saba kucha jAnatA hU~, merI salAha ke binA koI bhI kArya saphala nahIM ho sakatA' ityAdi-ityAdi abhimAna karatA rahatA hai| mAnava kI yaha kaisI durdazA hai, vaha kisI vaibhava ko pacA nahIM pAtA hai dhana mila gayA-dhana kA abhimAna / rUpa mila gayA-rUpa kA abhimAna / bala milA to bala kA abhimAna / jJAna milA to jJAna kA abhimAna / oha ! vaha bhUla jAtA hai kavi kI ina paMktiyoM ko cuna-cuna kaMkar3a mahala banAyA, prApa hI jAkara jaMgala soyaa| isa tana dhana kI kauna bar3AI, dekhata nayanoM meM miTTI milAI // lekina samRddhi ke zikhara para ArUr3ha mAnava yaha bhUla jAtA hai ki moha se terA kamAyA dhana yahIM raha jaaegaa| prema se prati praSTa kiyA tana jalAyA jaaegaa| mAnava abhimAna ke zikhara para tabhI taka alamasta rahatA hai, jaba taka kRtAnta-yamarAja kI najara meM vaha nahIM pAtA hai| yamarAja kI najara meM Ate hI usake hoza-havAsa ur3a jAte haiM aura vaha atyanta dIna bana jAtA hai / zAnta sudhArasa vivecana-53 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma ke sAtha hI mRtyu jur3I huI hai usa mRtyu ke Agamana ke sAtha hI narakITa kI sthiti atyanta dayanIya bana jAtI hai / pratApairvyApannaM galitamatha tejobhiruditai rgataM dhairyodyogaH zlathitamatha puSTena vapuSA / pravRttaM tadravyagraharaNaviSaye bAndhavajana 60 jane kInAzena prasabhamupanIte nijavazam // 23 // ( zikhariNI ) vivecana mRtyu kA siradarda sabase bhayaMkara hai kisI kavi ne ThIka hI kahA hai O zrartha - yamarAja jaba kisI prANI ko apane phande meM pha~sA detA hai, taba usakA sArA abhimAna naSTa ho jAtA hai, usakA teja galane lagatA hai, dhairya aura puruSArtha samApta ho jAte haiM, usakA puSTa zarIra bhI zIrNa ho jAtA hai aura bandhujana bhI usake dhana ko apane kabje meM karane laga jAte haiM / / 23 / / na gAtI hai, na gunagunAtI hai / mauta jaba AtI hai, cupake se calI AtI hai // vAstava meM, mauta nizcita hote hue bhI vaha anizcita hai / zrAegI jarUra, kintu kaba AegI ? isakA patA nahIM / mauta ko apanI A~khoM ke sAmane dekhate hI baliSTha vyakti bhI zAnta sudhArasa vivecana- 54 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane Apako kamajora mahasUsa karatA hai| isI saMdarbha meM eka ghaTanA hai * apane sira para uga Ae sapheda bAla ko jAnate hI ve mahArAjA saMsAra se virakta bana jAte haiM, parantu kucha paristhitiyoM se bAdhya hone ke kAraNa ve saMsAra kA parityAga nahIM kara pAte haiM; lekina unakA mana saMsAra se virakta bana cukA hai| ve zAhI bhojana bhI karate hai kintu usameM unako aba rasa nhiiN| ve zAhI veza-bhUSA bhI pahanate haiM, kintu usameM koI Asakti nahIM / ve mahArAniyoM ke sAtha udyAna-krIr3A bhI karate haiM, kintu unameM mana kA AkarSaNa nahIM / cAroM ora nagara meM yaha bAta phaila jAtI hai ki mahArAjA saMsAra se virakta bana cuke haiM aura kisI bhI sAnukUla pala ke Ate hI ve saMsAra se mahAbhiniSkramaNa kreNge| eka dina dUra deza se eka pathika usa nagara meM AtA hai aura nagarajanoM se mahArAjA kI virakti ke sandarbha meM bahuta kucha prazaMsA sunatA hai| usa pathika ne rAjasabhA meM jAne kA aura mahArAjA ke virakta-jIvana ke darzana karane kA nirNaya kiyA / ThIka samaya para vaha rAjasabhA meM pahu~ca gyaa| usane mahArAjA ko zAhI veza-bhUSA meM dekhaa| AbhUSaNoM se alaMkRta mahArAjA ke cehare ko dekha socane lagA-"itane vaibhava-vilAsa ke sAtha, mahArAjA virakta kase ho sakate haiM ?" saMdhyA samaya usane mahArAjA ko mahArAniyoM ke sAtha ghUmate hue bhI dekhaa| usane socA-"mahArAjA ke vairAgya kI bAta zAnta sudhArasa vivecana-55 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtra DhoMga DhakosalA hI hai| ataH mahArAjA se sAkSAt mulAkAta kara isa prazna kA samAdhAna karUMgA / " dUsare dina rAjasabhA ke pUrva hI vaha mahArAjA ke pAsa pahu~ca gayA / mahArAjA ko namaskAra Adi aucitya vyavahAra kara bolA - "svAmin! eka bAta pUchane ke lie Apake sAmane upasthita huA hU~ | Apa nArAja to nahIM hoMge ? ApakI zra''''jJA ho''''to ?" mahArAjA ne kahA - "ghabarAo mt| jo kucha pUchanA ho nissaMkoca pUcho / " pathika ne kahA--" rAjan ! sampUrNa nagara meM yaha bAta pracalita hai ki Apa isa saMsAra se virakta bana cuke haiM / parantu rAja sabhA Adi meM maiMne Apake sAkSAt darzana kie, kintu Apake bAhya AcaraNa meM to mujhe kisI prakAra ke vairAgya kI jhAMkI nahIM dikha pAI, ataH merA yaha prazna hai ki isa bhoga-vilAsa ke sAtha Apa virakta kaise....?" mahArAjA ne kahA -- "tumhAre isa prazna kA javAba maiM pA~ca dina bAda dUMgA, taba taka tumheM rAjamahala ke bAhya-khaNDa meM hI ThaharanA hogA / " Agantuka ne socA- " aho ! lie rAjamahala kA khaNDa bhI mila gayA rAjA ne kahA- "pA~ca dina taka Apako mere rAjamahala meM hI bhojana karanA hogA / " acchA huA, vizrAMti ke / " pathika ne sammati de dI / zAnta sudhArasa vivecana- 56 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pathika ko bAhyakhaNDa meM AvAsa ke lie sthAna de diyA gyaa| jyoMhI bhojana kA samaya huA, rAjA kI ora se eka karmacArI, pathika ko bhojana ke lie AmantraNa dene hetu jA phuNcaa| isa prakAra ke AmaMtraNa se pathika mana hI mana khuza ho utthaa| turanta hI sundara veza-bhUSA pahanakara rAjabhavana ke bhojana khaNDa kI ora Age bddh'aa| rAjabhavana meM praveza ke sAtha hI rAjA kI AjJA se eka karmacArI usake pAda-prakSAlana ke lie taiyAra thaa| pAda-prakSAlana ke bAda vaha bhojanakhaNDa meM jA phuNcaa| bhojanakhaNDa kI zobhA kucha nirAlI hI thii| Rtu bhI anukUla thii| U~ce prAsana para vaha baiThA, tatkAla cAMdI ke thAla meM pA~ca pakavAna va vividha khAdya padArtha lAe gae aura usake sAmane dhara die ge| usane bhojana karanA prArambha kiyaa| mana meM usake Ananda kI sImA nahIM thii| atyanta ullasita hRdaya se vaha bhojana kA prAsvAda le rahA thaa| bhojana ke bIca vaha kabhI mahArAjA kI prazaMsA karatA, to kabhI bhojana ke nirmAtA rasoiyoM kii| bhojana ke bAda 'pArAma-gRha' meM ArAma ke lie susajjita zayyA taiyAra thii| bharapeTa bhojana ke bAda usane ArAma-gRha meM zAnta sudhArasa vivecana-57 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praveza kiyA aura ghaMTe bhara taka ArAma kiyaa| rAjA ko ora se rAjamahala ke pratyeka khaNDa meM use jAne-mAne kI chUTa thii| rAjamahala kI vividha kalAkRtiyoM se usakA mana mayUra nAca uThatA thaa| rAjamahala ke udyAna meM vaha svargIya-sukha kI kalpanA karatA thaa| ___ isa prakAra prAnanda-kallola meM cAra dina vyatIta ho ge| pA~caveM dina dopahara ko rAjA se uttara kI prAzA thii| ___ pA~caveM dina rAjA ne usake zAhI svAgata va zAhI bhojana kI vyavasthA kara dii| kintu bhojana samaya ke pUrva rAjA ne eka maMtrI ke dvArA use eka sandeza pahu~cAyA ki kala ke kisI aparAdha ke kAraNa Aja saMdhyA samaya tumheM phA~sI ke takhte para laTakA diyA jaaegaa| phA~sI-mRtyu kI bAta sunate hI usake hoza ur3a ge| usI samaya cAra karmacArI use bhojana kA AmaMtraNa dene A phuNce| pathika kA mana phA~sI kI sajA sunate hI udvigna bana cukA thA, ata: Aja use bhojana ke AmaMtraNa meM koI prasannatA nahIM thii| be-mana usane rAjabhavana meM praveza kiyaa| praveza dvAra para dUdha se usake pAda-prakSAlana ke lie naukara taiyAra khar3A thaa| Aja mahArAjA kI ora se dUdha se usakA pAda-prakSAlana kiyA gayA, parantu Aja kA yaha dUdha se prakSAlana Aga se bhI adhika garma laga rahA thaa| pAda-prakSAlana ke bAda bhI usake cehare para koI prasannatA nahIM thii| udAsInatA ne usake cehare ko ghera liyA thaa| zAnta sudhArasa vivecana-58 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha dhIre-dhIre cala rahA thA, kiMtu usake paira pIche haTane kI koziza meM the| thor3I hI dera meM vaha bhojanakhaNDa meM jA phuNcaa| pathika ke bhojana kI Aja vizeSa taiyAriyA~ thiiN| vividha jAti ke pakavAna-miSTAnna-sAga-sabjI, namakIna Adi banAe gae the| - sone ke thAla meM use bhojana parosA gyaa| mahArAnI svayaM usake eka aora paMkhA jhalane lgii| maMtrIzvara svayaM bhojana kI parosakArI karane lge| kintu Aja usake bhojana kA raMga ur3a cukA thaa| na miSTAnna meM use prAnanda thA....na namakIna meM / ___ na use gulAbajAmuna ke svAda kA patA thA aura na hI dahIbar3e kaa| kucha khAyA....na khAyA aura vaha uTha gayA / usakA dimAga cakkara khA rahA thaa| A~khoM ke sAmane mRtyu jhUma rahI thii| koI prAnanda nahIM / bhojana ke bAda vaha ArAmakhaNDa meM gayA kintu Aja pArAma harAma bana cukA thA, bistara para leTA rahA, kintu nIMda kA nAma nhiiN| Akhira dopahara kA samaya huA aura mahArAjA ne usake ArAmakhaNDa meM praveza kiyaa| turanta hI mahArAjA ne kahA-"kyoM ? Ananda meM ho na ? zAnta sudhArasa vivecana-59 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhojana kaisA rahA? kaunasA miSTAnna sabase adhika priya rahA ?" mahArAjA ke eka bhI prazna kA javAba usake pAsa nahIM thaa| vaha mauna khar3A thA....cehare para usake udAsonatA thii| rAjA ne kahA - "bAta kyA hai ? kyA siradarda hai ?" pathika ne kahA-"siradarda se bhI bhayaMkara darda hai aura vaha hai mRtyu kaa| jaba se Apane mere kisI aparAdha ke kAraNa phA~sI ke samAcAra bhijavAe, taba se Ananda harAma ho cukA hai| kucha bhI sUjha nahIM pA rahA hai| rAjA ne kahA- "kyA kaha rahe ho ? maiMne to koI phA~sI ke samAcAra nahIM bheje haiN|" rAjA kI yaha bAta sunate hI pathika ko kucha rAhata milii| rAjA ne pUchA- 'tumhAre prazna kA pratyuttara mila gayA na ?" pathika ne kahA- "svAmin ! maiM nahIM samajha sakA hU~, kyA kahU~, maiM to apanA prazna hI bhUla gayA ?" rAjA ne kahA-"tumane yaha prazna kiyA thA ki isa vaibhavavilAsa ke bIca maiM kaise virakta rahatA huuN|" apanI bAta ko Age bar3hAte hue rAjA ne kahA-"mRtyu ke samAcAra sunane ke bAda tuma para kyA pratikriyA huI ? kyA tumheM bhojana ke svAda kA patA calA ? kyA zAhI svAgata ne tumheM Ananda diyA? zAnta sudhArasa vivecana-60 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usane khaa-"nhiiN|" rAjA ne kahA- "bs| apanI A~kha ke sAmane mRtyu ko dekhate hI tumhAre saba aAnanda samApta ho gae aura tumheM unameM koI prAsakti nahIM raho, isI prakAra maiM bhI mRtyu ko apanI A~khoM ke sAmane satata rakhatA hU~, ataH bAhara se vaibhava-vilAsa ko bhogate hue bhI mRtyu ke bhaya ke kAraNa mujhe koI Ananda nahIM prAtA hai| pathika kI zaMkA kA samAdhAna ho gyaa| pUjya upAdhyAyajI mahArAja yahI pharamAte haiM ki mRtyu ke Agamana ke sAtha mAnava kA pratApa samApta ho jAtA hai| usakA teja ur3a jAtA hai| usako mRtyu se bacAne vAlA koI nahIM hotA hai| bandhujana bhI mAtra nAma kA AzvAsana dete haiM aura ve bhI dhana-sampatti bA~Tane meM laga jAte haiN| mmmmmmmmmmmm __.. Prayer Lead me from falsehood to reality. Lead me from darkness to light. Lead me from death to immortality. Lummmmmmmmmmmm zAnta sudhArasa vivecana-61 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyabhAvanASTakam-gItam ___ ( rAga - mAruNI ) svajanajano bahudhA hitakAmaM, prItirasarabhirAmam / maraNadazAvazamupagatavantam, rakSati ko'pi na santam / vinaya vidhIyatAM re, zrIjinadharmazaraNam anusandhIyatAM re, zucitaracaraNa-smaraNam // vinaya0 24 // (dhra vapadam) artha-svajana varga aneka prakAra se hita kI icchA karane vAlA ho aura prema ke rasa meM Dubo dene vAlA ho, phira bhI jaba vyakti maraNadazA ke adhIna hotA hai, taba koI bhI usakI rakSA nahIM kara pAtA hai| ataH he vinaya ! tU jinadharma kI zaraNa svIkAra kara aura atyanta pavitra cAritra ke sAtha apanA anusandhAna kara // 24 // vivecana eka mAtra zaraNya jinadharma isa saMsAra meM mA~ ke hRdaya meM putra ke prati, patnI ke hRdaya meM pati ke prati tathA bahina ke hRdaya meM bhAI ke prati prema dekhane ko milatA hai, parantu vaha saba prema svArthajanya hI hotA hai| svArtha zAnta sudhArasa vivecana-62 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhi ke lie hI sabhI eka svArtha siddha ho jAtA hai, usa isI sandarbha meM eka ghaTanA yAda AtI hai / dUsare ko prema dete haiM aura jyoMhI vyakti kA mu~ha bhI nahIM dekhate haiM / kisI nagara meM eka seTha rahatA thA, seTha atyanta hI samRddha aura pratiSThita thA / seTha ke do putriyA~ aura eka putra kula tIna santAna thI / putra kA nAma 'amara' thA / amara yauvana avasthA ko prApta huA hI thA ki pitA ne eka sundara rUpavatI zreSThikanyA ke sAtha usakA vivAha karavA diyA / seTha va seThAnI kA apane ikalaute putra ke prati apAra sneha thA, ve usake viraha ko sahana nahIM kara pAte the / eka dina amara bhramaraNa ke lie nagara ke bAhara nikala par3atA hai / acAnaka eka mahAn mahAtmA ke sAtha usakI bheMTa ho jAtI hai / mahAtmAjI ke caraNoM meM vaha namaskAra karatA hai, mahAtmA use AzIrvAda dete haiM / kucha paricaya ke bAda mahAtmA use saMsAra kI asAratA va svArthAndhatA samajhAte haiM / 'saMsAra meM prema jhaThA aura svArthajanya hai / ' isa prakAra ke mahAtmA ke vacanoM ko vaha suna to letA hai, kintu mana vizvAsa karane ke lie tayAra nahIM hotA / vaha kahanA hai - "mahAtmAjI ! Apa yaha kaisI bAteM karate haiM / merI mAtA aura mere pitA ko to mujha para apAra prIti hai / ve kSaraNa bhara bhI mere viraha ko sahana nahIM kara pAte haiM / ghara pahu~cane meM kucha derI ho jAya to ve ciMtAtura ho jAte haiM aura cAroM aura chAnabIna karA dete haiM ataH saMsAra meM prema nahIM hai, yaha bAta maiM svIkAra nahIM sakatA / zAnta sudhArasa vivecana- 63 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA ne kahA-'merI bAta Aja tU bhale hI svIkAra nahIM karegA, kintu kucha samaya bAda tujhe satya kI anubhUti ho jaaegii| mahAtmA ne Age kahA--'kala pUnaH mere pAsa paanaa|" dUsare dina punaH amara mahAtmA ke pAsa pahuMca gyaa| mahAtmA use jaMgala meM le gae aura use eka vizAla vRkSa batAte hue bole--"dekho! isa vRkSa ke Upara kitane sAre pakSI haiM ? sabhI kallola kara rahe haiN| pathika bhI pAkara isakI chAyA meM vizrAma karate haiM aura isake mUla meM siMcana karate haiN| yahA~ itane jIva-jantuoM kA Agamana hai, isakA kAraNa samajhe ? amara ne khaa--"nhiiN|" mahAtmA amara ke sAtha kucha Age bar3he eka sUkhe, phala-phUla va patte rahita eka vRkSa ke ThUTha ko batAte hue bole- bola amara / isa vRkSa ke Upara eka bhI pakSI kyoM nahIM ? pathika isake nIce vizrAma kyoM nahIM karate haiM? koI Akara isakA jala-siMcana kyoM nahIM karatA hai ? ... amara ne kahA--"yaha to spaSTa bAta hai, jahA~ chAyA nahIM, phala nahIM, vahA~ kauna AegA ?" mahAtmA ne kahA--"yahI to saMsAra kI hAlata hai| jisa vRkSa se kucha pAne kI prAzA hai, vahA~ sabhI daur3akara Ate haiM aura jahA~ pAne kI AzA nahIM, vahA~ eka paMkhI bho pAsa nahIM phaTakatA hai| saMsAra bhI iso kA pratibimba hai| jo samRddha hai, jo kucha detA hai, vahA~ sabhI daur3ate haiM, jisake pAsa dene ko kucha nahIM, usake pAsa koI nahIM pAegA, usase koI prema nahIM kregaa|" zAnta sudhArasa vivecana-64 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amara ne kahA--"ApakI bAta kucha aMza meM satya bhale ho, kintu sampUrNa satya to nhoN| aoha ! mujha se merI mA~ ko, merI patnI ko kitanA prema hai, isako maiM zabdoM meM vyakta nahIM kara sakatA hai|" mahAtmA ne socA--"aAkhira ise satya ko anubhUti karAnI pdd'ego|" ve bole--"kala punaH mujha se milnaa|" dUsare dina punaH amara paayaa| mahAtmA use eka vizAla sarovara para le gae, jisameM vividha pakSI krIr3A kara rahe the| manuSya bhI usameM snAna kara rahe the| phira mahAtmA use eka zuSka sarovara para le gae, jahA~ na koI pakSI thA aura na koI mnussy| saba kucha zmazAna kI bhA~ti zUnya thaa| mahAtmA ne kahA--"dekha liyA donoM tAlAboM ke bIca antr| tAlAba meM pAnI hai to saba kA Agamana aura zuSka par3A hai to nirjana / aisA hI to saMsAra hai|" apanI bAta ko spaSTa karate hue mahAtmA ne Age kahA-"phira bhI tumheM vizvAsa na ho to Aja tumheM parivAra ke prema kI parIkSA karAnA cAhatA huuN| Aja tuma jyoMhI ghara ke nikaTa pahu~co, behoza hokara nIce gira pdd'naa| sabake prayatna ke bAvajUda bhI mata uThanA / behoza kI bhA~ti par3e rahanA, saMdhyA samaya maiM AUMgA, taba tumheM satyAnubhUti karA duuNgaa|" ____mahAtmA ke nirdezAnusAra amara jyoMhI apane ghara ke nikaTa pahu~cA, bhUmi para gira pdd'aa| amara ke girate hI cAroM ora se zAnta-5 zAnta sudhArasa vivecana-65 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loga daur3a par3e aura amara ko dekhane lge| amara ko behoza dekhakara sabhI ciMtAtura bana ge| tatkAla usake mAtA-pitA bhI A gae aura karuNa vilApa karane lge| mA~ rote hue bolI-"beTA ! bola to shii| kaise gira gayA, kahIM coTa to nahIM lagI?" kintu amara to mauna thaa| amara ke mauna ne usakI bImArI kI bhayAvahatA ko bar3hAvA diyaa| __kucha loga amara ko uThAkara usake pArAmakhaNDa meM le paae| cAroM ora bhAgadaur3a hone lagI, koI vaidya ko bulAne bhAgA to koI hakIma ko| thor3I hI dera meM vaidya aayaa| davAI dI, kintu koI sudhAra nhiiN| hakIma aaayaa| usane apanA upacAra kiyA, kintu koI pharka nhiiN| naye-naye vaidya, DaoNkTara Ane lage, lekina koI pharka nhiiN| ghara meM sabhI parezAna ho ge| aba kyA kiyA jAya ? mA~ ro rahI hai, patnI kI A~khoM meM A~sU haiN| kisI ne bhojana nahIM kiyaa| amara ke pitA daravAje ke pAsa bAhara khar3e the, tabhI ve mahAtmA usa mArga se gujarane lge| mahAtmA ko dekhate hI seThajI ne jhukakara unake caraNoM meM namaskAra kiyA aura bole-"kRpAlo ! kRpA karo merA ekAkI baccA""mRtyu zayyA para / vaha kucha bola nahIM pA rahA hai. Apa use ThIka kara diijie|" zAnta sudhArasa vivecana-66 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA ne kahA-"ThIka karanA to AsAna bAta hai, kintu hama duniyA se virakta haiM, hama duniyAdArI meM gira par3eMge to prabhu kA dhyaan....|" seTha ne vinatI karate hue kahA -"kRpAsAgara ! itanI mehara kara diijie| Apake isa upakAra ko jindagI bhara nahIM bhuuluugaa|" . mahAtmA ne apanI sammati de dii| seThajI mahAtmA ko amara ke pAsa le aae| mahAtmA ne kahA-"sabhI dUra rahie / maiM abhI maMtra kA jApa karatA hU~, saba acchA ho jaaegaa| abhI kaTorI meM kucha pAnI le aayo|" tatkAla pAnI lAkara mahAtmA ko sauMpa diyA gyaa| mahAtmA ne bIca meM pardA karA diyA aura maMtra jApa karane lge| thor3I hI dera bAda ve parde se bAhara nikala Ae aura sabhI parivArajanoM ko ikaTThA kara bole-"maiM isakI asAdhya bImArI ko maMtrazakti se khIMcakara isa kaTore meM le AyA hU~, ataH isa kaTore ke pAnI ko koI pI jAya to yaha tatkAla ThIka ho sakatA hai, parantu kheda hai ki jo pIegA vaha isa saMsAra se cira-vidAI le legaa|" ___ mahAtmA kI vANI sunate hI sabhI ke muMha phIke ho ge| kisI ke cehare para usa kaTore ke pAnI ko pIne ke lie utsAha nahIM thA, sabhI eka dUsare kA muMha tAka rahe the| mA~, patnI pAnI pI le aisI AzA kara rahI thI aura patnI, usakI mA~ pAnI pI le, aisI aashaa| mahAtmA ne vaha kaTorA sabhI ke pAsa ghumAyA, kintu sabhI ne pAnI pIne se manA kara diyaa| zAnta sudhArasa vivecana-67 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anta meM mahAtmA bole-"yadi Apa taiyAra nahIM haiM to maiM..."pI jAtA huuN|" sunate hI sabhI ke cehare Ananda se khila utthe| sabhI ne eka hI AvAja meM kahA--"mahAtmAjI! ApakA bahuta bar3A upakAra hogA, Apake upakAra ko hama kabhI nahIM bhUla skeNge|" aura tatkAla mahAtmA ne usa kaTore kA jala pI liyaa| mahAtmA ke jalapAna ke sAtha hI 'amara' khar3A ho gyaa| mahAtmA tatkAla ghara se nikala par3e aura amara bhI unake pIche jAne lgaa| amara ko svastha dekhate hI mA~ bolI"beTA ! tabiyata to ThIka hai na? tU kucha bolA bhI nhiiN| tere binA maiM kitanI duHkhI thI / " amara ko aba kalpita prema kI vAstavika anubhUti ho cukI thii| usane kahA-"tumhArA prema maiM jAna gayA.. mere lie prANa dene vAle to eka mahAtmA hI haiM, maiM unhIM ke pAsa jaauuNgaa|" aura amara apane parivAra ko chor3a mahAtmA kI zaraNa meM pA gyaa| saMsAra ke prema kI yahI vAstavikatA hai| mRtyu ke nikaTa Ane para svajana bhI kucha nahIM kara pAte haiN| svajana bhI parajana bana jAte haiM / saMsAra meM AtmA ko koI zaraNadAtA nahIM hai| ataH phira prazna uThatA hai-kisakI zaraNa meM jAya ? pUjya upAdhyAyajI ma. zAnta sudhArasa vivecana-68 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isakA samAdhAna karate hue kahate haiM ki he Atman ! isa saMsAra meM eka jinezvara kA dharma hI zaraNabhUta hai| kevalI prarUpita dharma kI zaraNAgati ke bAda AtmA nirbhaya bana jAtI hai| jisa prakAra jisa vyakti ne kavaca ko dhAraNa kara liyA hai, use yuddhabhUmi meM vizeSa bhaya nahIM rahatA hai, usI prakAra jisa AtmA ne jinadharma kI zaraNAgati rUpa kavaca ko dhAraNa kara liyA hai, usake lie moharAjA ke bhayaMkara astra-zastra bhI niSphala ho jAte haiM, bhayaMkara moha bhI usakA kucha nahIM bigAr3a sakatA hai| jinadharma kI zaraNAgati ke sAtha pavitra cAritra kA punaHpunaH smaraNa va prAsevana karanA cAhiye / pavitra cAritra ke dasa bheda haiM- (1) kSamA (2) mArdava (3) Arjava (4) nirlobhatA (5) tapa (6) saMyama (7) satya (8) zauca (9) brahmacarya aura (10) AkiMcanyatA / anAthI muni ne zreNika mahArAjA ko vAstavika nAthapana samajhAyA thA aura yahI kahA thA ki-- jinadharma binA naranAtha / nathI koI mukti no sAtha // jinadharma hI AtmA kA muktiparyanta saccA sAthI bana sakatA hai| saccA sAthI vahI hai, jo lakSya taka phuNcaave| saMsAra meM aisA koI sAthI nahIM hai, jo hameM iSTa-sthAna (mokSa) taka pahu~cA sake, ekamAtra jinadharma hI hamAre lie sahArA ho sakatA hai, ataH usI kA zaraNa svIkAra karanA caahiye| zAnta sudhArasa vivecana-66 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ turagarathebhanarAvRtikalitaM, dadhataM balamaskhalitam / harati yamo narapatimapi dInaM, mainika iva laghumInam // 25 // artha-jisa prakAra eka choTe matsya ko bar3A matsya nigala jAtA hai, usI prakAra ghor3e, ratha, hAthI tathA paidala sainya se askhalita bala ko dhAraNa karane vAle aura atyanta dIna bane rAjA ko bhI yamarAja uThA le jAtA hai / / 25 / / vivecana sainya se bhI rakSaraNa asaMbhava hai yAda A jAtI hai kavi kI ye paMktiyA~jinake mahaloM meM, hajAroM raMga ke phAnUsa jalate the| unakI kabroM kA prAja, nizAM bhI nhiiN| hajAroM samrAT isI pRthvItala ke sAmrAjya ko bhogakara cala base, kintu Aja unheM koI yAda nahIM karatA hai| bar3e se bar3A samrATa bhI mRtyu ke bAda dhIre-dhIre vismRta hotA jAtA hai| ___ isa saMsAra meM matsyagalAgala nyAya hai| samudra meM choTI machalI ko bar3I machalI khA jAtI hai| basa, isI prakAra yamarAja bhI isa saMsAra meM rahe prANiyoM ko grAsa karatA jAtA hai| koI usake caMgula se baca nahIM pAtA hai| chaha khaMDa ke adhipati cakravartI bhI isa pRthvItala para paae| lAkhoM-karor3oM kA unakA sainyabala thaa| eka saMketa karate hI lAkhoM loga unakI AjJA kA pAlana karate the| parantu zAnta sudhArasa vivecana-70 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unako bhI yamarAja uThA le jAtA hai, usa samaya unakA virATa sainya bhI unako mRtyu se bacA nahIM pAtA hai| samrATa sikaMdara "vizvavijetA" banane ke apane svapna ko sAkAra karane hetu prayatnazIla thaa| vizAla sainyadala kA vaha mAlika bana cukA thA, lekina eka dina vaha mRtyu-zayyA para gira par3atA hai aura use isa satya kI anubhUti ho jAtI hai ki dhana, DaoNkTara aura sainyabala bhI use mRtyu se bacA nahIM sakate haiN| ataH usane apanI zava-yAtrA meM apane donoM hAthoM ko bAhara khule rakhane kI AjJA kI thI, isake sAtha usane apanI zava-yAtrA meM suprasiddha vaidya-cikitsakoM ko tathA virAT sainyabala ko sAtha meM rakhane kA Adeza diyA thA isIlie ki vaha duniyA ko satya sikhAnA cAhatA thA ki (1) dhana mRtyu se bacA nahIM sakatA hai / (2) vaidya mRtyu se bacA nahIM sakate haiM aura (3) virAT sainyabala bhI mRtyu se bacA nahIM sakatA hai| pravizati vajramaye yadi sadane, tRNamatha ghaTayati vadane / tadapi na muJcati hata samavartI, nirdaya-pauruSanartI // 26 // artha-koI vajra se nirmita ghara meM praveza kara jAya, athavA mukha meM tRNa dhAraNa kara le to bhI nirdaya banakara apane pauruSa kA nAca karane vAlA, tiraskAra yogya tathA sabako samAna ginane vAlA yamarAja kisI ko nahIM chor3atA hai / / 26 / / zAnta sudhArasa vivecana-71 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivecana yamarAja kA tANDava nRtya __ mRtyu se bacane ke lie manuSya kadAcit vajra kA mahala khar3A kara de aura usameM ghusa jAya, phira bhI vaha bicArA (raMka ?) mRtyu se baca nahIM sakatA hai / yuddha-bhUmi meM tinake ko muMha meM rakhanA, hAra ke svIkAra kI nizAnI hai| tRNa grahaNa karane ke bAda bhayaMkara zatru bhI usa para koI prahAra nahIM karatA hai| ataH kadAcit mRtyu se apanI hAra-svIkRti ke lie koI vyakti muha meM tRNa le leve to bhI vaha mRtyu se baca nahIM sakatA hai / yamarAja to jIvoM para satata prahAra karatA hI jA rahA hai / jIvoM ke jIvana kI samApti meM hI vaha Ananda mAnatA hai aura usameM use leza bhI thakAvaTa kA anubhava nahIM hotA hai| _mRtyu se bacane ke lie prANI usase dayA kI bhIkha mAMge to bhI vaha usa para leza bhI dayA karane ke lie taiyAra nahIM hai, vaha to atyanta hI krUra hai| nirdayatA kA tANDava-nRtya karane meM use kisI prakAra kI zarma nahIM hai| vaha choTe-bar3e kA, dhanI-nirdhana kA koI bheda nahIM karatA hai| vidyAmantramahauSadhisevAM, sRjatu vazIkRtadevAm / rasatu rasAyanamupacayakaraNaM, tadapi na muJcati maraNam // 27 // artha-koI vidyA, maMtra aura mahA auSadhiyoM kA sevana kare, zAnta sudhArasa vivecana-72 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devatAoM ko bhI apane vaza meM kara le tathA deha ko puSTa karane vAle rasAyanoM kA sevana kare to bhI mRtyu use nahIM chor3atI hai / / 27 / / vivecana mRtyu se bacanA zakya nahIM hai sabhI jIvAtmA jIvana cAhate haiM, mRtyu kisI ko pasanda nahIM, phira bhI maranA par3atA hai| sarva jIvoM para mRtyu kA prahAra satata cala rahA hai| ekamAtra muktAtmAoM para hI usakA prahAra niSphala jAtA hai| isa mRtyu ke jAla se bacane ke lie manuSya nAnA prakAra ke prayatna karatA hai aura antima dama taka jIvana ko bacAne ke lie mRtyu se saMgharSa karatA hai| vaha aneka prakAra kI vidyAoM ko siddha karatA hai, vaha nAnA prakAra ke maMtroM kA jApa karatA hai, nAnA prakAra kI auSadhiyoM kA sevana karatA hai aura nAnA devI-devatAoM ko apane adhIna karane ke lie sAdhanAe~ karatA hai| apane zarIra ko puSTa karane ke lie vaha nAnA prakAra ke rasAyana-cUrNoM kA sevana karatA hai| usake sAre prayatna jIvana ke rakSaNa aura mRtyu se saMrakSaNa ke lie hote haiN| parantu aphasosa ! mRtyu ke Age usake saba prayatna niSphala ho jAte haiN| vaha kImatI davAroM ke lie lAkhoM ru. kharca kara detA hai, dUra-dUra se DaoNkTara va vaidyoM ko bulAtA hai, parantu mRtyU ke Age usakA eka bhI prayatna siddha nahIM ho pAtA hai| vaha lAcAra bana jAtA hai| duniyA kA koI bhI padArtha use mRtyu se bacA nahIM pAtA hai / zAnta sudhArasa vivecana-73 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vapuSi ciraM niruNaddhi samIraM, patati jaladhiparatIram / zirasi gireradhirohati tarasA, tadapi sa jIryati jarasA // 28 // artha-zarIra meM lambe samaya taka pavana ko roka de, mahAsamudra ke anya taTa para jAkara par3Ava DAla de, athavA zoghra hI U~ce parvata ke Upara bhI car3ha jAya to bhI manuSya jarA se avazya jIraNa hotA hai / / 28 / / vivecana vRddhAvasthA bhayaMkara hai mRtyu ke bAda dUsarA bhaya-sthAna hai-jarAvasthA kaa| vRddhAvasthA ko rokane ke lie manuSya kitanA hI prayAsa kare kintu usake samasta prayatna nirarthaka hI jAte haiN| vyAyAma Adi ke dvArA zarIra ko kitanA hI svastha rakhane kA prayatna kiyA jAya, kitanA ho prANAyAma kiyA jAya, phira bhI vRddhAvasthA rukane vAlI nahIM hai| samudra ke kinAre jAkara baiThe athavA parvata ke zikhara para car3ha jAyeM, phira bhI vRddhAvasthA rukane vAlI nahIM hai aura usake Agamana ke sAtha hI zarIra kamajora hone lagatA hai| utpatti ke sAtha vinAza jur3A huA hI hai| janma ke sAtha hI deha kI jIrNatA prArambha ho jAtI hai| aMgrejI meM ThIka hI kahate haiM-I am Three years old, I am Fifty years old. maiM tIna varSa kA bUr3hA hU~....maiM pacAsa varSa kA bUr3hA hU~....isase spaSTa hai ki bur3hApA to sabhI ke jIvana ke sAtha jur3A huA hai| zAnta sudhArasa vivecana-74 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sRjatImasitaziroruhalalitaM, manujaziraH sitapalitaM / ko vidadhAnAM bhUdhanamarasaM, prabhavati rorbu jarasam // 26 // artha-manuSya ke mastaka para atyanta sundara dikhane vAle kAle bAloM ko jarAvasthA sapheda banA detI hai aura zarIra ko rasahIna (nIrasa) banA detI hai, aisI jarAvasthA ko rokane meM kauna samartha hai ? / / 26 / / vivecana apriya vRddhAvasthA ___ sabhI ko yauvanAvasthA priya hai, vRddhAvasthA kisI ko priya nahIM hai| mastaka ke zyAma keza sundara lagate haiM, kintu sapheda keza kisI ko priya nahIM haiN| vRddhAvasthA ke Agamana ke sAtha hI manuSya ke kAle keza sapheda ho jAte haiM aura usakA zarIra nisteja ho jAtA hai| yauvana kI cAla bhI badala jAtI hai aura vyakti bar3I kaThinAI se lakar3I ke sahAre dhIre-dhIre eka-eka kadama calatA hai| dA~ta gira par3ate haiM, lekina svAda jAtA nahIM hai| khAne kI icchAe~ banI rahatI haiN| vRddhAvasthA zarIra ko jIrNa-zIrNa banA detI hai| jIvana nIrasa bana jAtA hai| manuSya aisI jarAvasthA kA zikAra bananA nahIM cAhatA hai, parantu usa jarAvasthA ko rokane meM kauna samartha hai ? arthAt koI samartha nahIM hai| zAnta sudhArasa vivecana-75 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udyata ugrarujA janakAyaH, kaH syAttatra sahAyaH / eko'nubhavati vidhuruparAgaM, vibhajati ko'pi na bhAgam // 30 // artha-mAnava deha jaba tIvra vyAdhiyoM se grasta bana jAtA hai, taba usakA sahAyaka kauna hotA hai ? grahaNa kI pIr3A candramA akelA bhogatA hai, usa samaya usameM koI bhAga nahIM letA hai / / 30 // vivecana roga sahita kAyA __ AkAza meM candramA ke sAtha aneka tArAgaNa bhI hote haiM, parantu jaba candragrahaNa hotA hai, taba usase candra hI grasita hotA hai anya tArAgaNa nhiiN| isI prakAra dhana-vaibhava Adi kI samRddhi hone para bhI jaba zarIra rogoM se ghira jAtA hai, taba svayaM ko hI pIr3A bhoganI par3atI hai, usa pIr3A meM koI sahAyaka nahIM ho pAtA hai| ___ pApa samRddha haiM to ApakI bImArI ke nivAraNArtha bar3I-bar3I phIsa lene vAle DaoNkTara bulAe jA sakate haiM, kintu darda kI pIr3A to svayaM ko hI bhoganI par3atI hai| DaoNkTara yA svajana usa darda meM bhAgIdAra nahIM bana sakate haiN| anAthI muni gRhastha avasthA meM atyanta hI samRddha the| kisI bhI prakAra ke dhana-vaibhava-svajana-parivAra kI unheM kamI nahIM thI, kintu jaba unake zarIra meM vedanA paidA huI, taba usa vedanA ko bA~Tane vAlA koI nahIM thaa| saMsAra kA yaha svabhAva hai| zAnta sudhArasa vivecana-76 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukha meM bhAgIdAra banane ke lie saba taiyAra haiM, kintu duHkha meM bhAgodAra banane ke lie koI bhI taiyAra nhiiN| sabhI sukha ke sAthI haiM, duHkha pAne para dUra-sudUra hI bhAgane vAle haiN| anAthI muni ne apanI anAthatA kA sAkSAt anubhava kiyA aura yaha saMkalpa liyA ki merI bImArI ThIka ho jAe to maiM saMsAra kA tyAga kara dIkSA aMgIkAra kara luugaa| dUsare hI dina ve svastha ho jAte haiM aura apane saMkalpAnusAra saMsAra kA tyAga kara dIkSA aMgIkAra kara lete haiM / zaraNamekamanusara caturaGga, parihara mamatAsaGgam / vinaya ! racaya zivasaukhyanidhAnaM, zAntasudhArasapAnam // 31 // artha-he vinaya ! cAra aMga svarUpa (arihaMtAdika kA) zaraNa svIkAra kr| mamatA ke saMga kA tyAga kara aura zivasukha ke nidhAnabhUta zAMtasudhArasa kA pAna kara / / 31 / / vivecana sacce zaraNya kauna ? saMsAra meM jIvAtmA kI sarvatra azaraNa dazA hai| usI azaraNa dazA se mukta hone ke lie pUjya upAdhyAyajI mahArAja tIna upAya batalA rahe haiM (1) catuHzaraNa gamana / (2) mamatA kA tyAga / (3) zAnta sudhArasa kA pAna / zAnta sudhArasa vivecana-77 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. catuHzaraNAgati- isa vizva meM jIvAtmA ke lie zaraNyabhUta cAra hI padArtha haiM-(1) arihanta (2) siddha (3) sAdhu aura (4) kevalI prarUpita dharma / arihanta paramAtmA tIrtha kI sthApanA kara bhavya jIvoM ke lie mokSamArga kA pradarzana karate haiN| ataH Adya upakArI ve hI haiM, ve svayaM saMsArasAgara se pAra ho cuke haiM aura zaraNAgata ko bhI bhavasAgara se pAra kara dete haiN| ataH ve avazya zaraNa yogya haiN| siddha bhagavAna caudaha rAjaloka rUpa isa saMsAra ke agra bhAga para sthita haiM, jo ananta jJAna, ananta darzana, ananta sukha, ananta vIrya Adi prAtma-guNoM ke bhaNDAra haiN| siddha bhagavantoM ne AtmA ke pUrNa svarUpa ko prApta kara liyA hai| arihanta paramAtmA ke lie bhI ve dhyeyasvarUpa haiN| ve apanI sthiti mAtra se mumukSu AtmAnoM para mahAn upakAra karate haiM / tIrthaMkara ke abhAva meM zAsana kI dhurA ko vahana karane vAle AcArya bhagavanta hI haiN| prAcArya, upAdhyAya aura sAdhu bhagavanta tInoM kA jIvana uddezya prAtmA ke zuddha svarUpa ko prApta karanA haiN| ve grAmAnugrAma vicaraNa kara bhavya jIvoM ko dharmopadeza pradAna karate haiM aura sabhI ko mokSamArga meM Age bar3hAte haiN| unakI zaraNAgati se AtmA meM suSupta sAdhutA jAgRta hotI hai| kevalI prarUpita dharma hI yathArtha aura mokSasAdhaka hai| duniyA meM dharma kI bAteM to bahuta loga karate haiM, parantu yathArtha dharma jinezvara prarUpita hI hai| usa dharma kI zaraNAgati ke svIkAra se AtmA utthAna ke mArga para Age bar3hatI hai| zAnta sudhArasa vivecana-78 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. mamatA kA tyAga-mamatA hI AtmA ke paribhramaNa aura sarva duHkhoM kA mUla hai| saMsAra ke sukha kI mamatA se prAtmA ke viveka-cakSu banda ho jAte haiM aura AtmA kiMkartavyavimUr3ha ho jAtI hai| pUjya yazovijayajI ma. ne ThIka hI kahA hai mamatAndho hi yannAsti tatpazyati na pazyati / jAtyandhastu yadastyetad bheda ityanayormahAn // artha-jAti se (janma se) andha vyakti to jo padArtha hai, use nahIM dekhatA hai kintu jo mamatA se andha banA huA hai vaha to jo jisa rUpa meM nahIM hai, use usa rUpa meM dekhatA hai| yahI janmAndha aura mamatAndha meM bheda hai / jAti (janma) se andha honA vizeSa hAnikara nahIM hai, kintu jo mamatAndha bana jAtA hai, vaha to bahuta kucha kho detA hai / mamatA se andha vyakti kI buddhi bhraSTa ho jAtI hai| ThIka hI kahA hai--'rAgI doSAn na pazyati / ' rAgI-pAsakta vyakti vastu meM rahe doSa ko jAna nahIM sakatA hai / ataH jo AtmA isa mamatA kA tyAga kara detI hai aura samatA ko prApta kara letI hai, vaha AtmA isa saMsAra meM atyanta nirbhaya bana jAtI hai| phira saMsAra ke sukha yA duHkha use parezAna nahIM kara skte| 3. zAnta sudhArasa kA pAna-zAnta sudhArasa kA pAna prAtmA ko sukha ke sAgara meM magna kara detA hai| AtmA tabhI taka azAnta rahatI hai, jaba taka vaha zAnta rasa kA pAna nahIM karatI hai / zAnta sudhArasa vivecana-76 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya umAsvAtijI mahArAja ne zAnta rasa se bharapUra 'prazamarati' grantha kI racanA kI hai| usa grantha meM unhoMne likhA hai ki prazamitavedakaSAyasya, hAsyaratyaratizokanibhRtasya / bhayakutsAnirabhibhavasya, yatsukhaM tatkuto'nyeSAm // ' arthAt jisane veda aura kaSAya ke udaya ko upazAnta kara diyA hai aura hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA Adi kA parAbhava kara diyA hai, vaha AtmA jisa sukha kA anubhava karatI hai, vaha sukha anya ke lie kahA~ hai ? . krodha-mAna-mAyA aura lobha ina cAra kaSAyoM ke zamana se AtmA zAnta banatI hai| pA~ca indriyoM ke anukUla viSayoM ke parityAga se prAtmA zAnti ke mahAsAgara meM avagAhana karatI hai| kitanA sundara aura sacoTa upAya batalA diyA hai pUjya upAdhyAyajI mahArAja ne / ____ roga to batalA deve kintu ilAja na kare to vaha DaoNkTara prazaMsanIya nahIM banatA hai, kintu roga kI pahacAna ke bAda jo rogamukti kA upAya bhI batalAtA hai, vahI DaoNkTara AdaraNIya banatA hai| pUjya upAdhyAyajI mahArAja mRtyu kA roga batalAkara usase 1. prazamarati gAthA 126 / zAnta sudhArasa vivecana-80 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukti kA upAya bhI batalA rahe haiN| isa roga aura roga ke ilAja ko batalAkara pUjya upAdhyAyajI mahArAja ne mahAn upakAra kiyA hai| isa zAnta sudhArasa kA jo amIpAna karegA, ise AtmasAt karane kA prayAsa karegA vaha avazya hI alpa bhavoM meM ziva-sukha kA bhoktA bana jaaegaa| amRta vahI hai, jo vyakti ko amRta (amara) banAtA hai| zAnta sudhArasa eka aisA hI amRta hai, jisake pAna se prAtmA amaratva ko prApta kara sakatI hai| Apa bhI yaha amRtapAna kareM aura amaratva ko prApta hoN| A stable mind He who is unattached to everything and meeting with good and evil, neither rejoices nor recoils, his mind is stable. Loommmmmmmmmmm zAnta-6 zAnta sudhArasa vivecana-81 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra bhAvanA ito lobhaH kSobhaM janayati duranto dava ivollasaMllAbhAmbhobhiH kathamapi na zakyaH zamayitum / itastRSNA'kSANAM tudati mRgatRSNeva viphalA , kathaM svasthaiH stheyaM vividhabhayabhIme bhavavane // 32 // (zikhariNI) __ artha-eka aora lobha kA bhayaMkara dAvAnala sulagA huA hai, jise bar3hate hue jalarUpI lAbha se kisI bhI taraha se zAnta nahIM kiyA jA sakatA hai tathA dUsarI ora indriyoM kI tRSNA mRgatRSNA kI bhA~ti parezAna kara rahI hai| isa prakAra vividha prakAra ke bhayoM se bhayaMkara isa saMsAra rUpI vana meM svastha kaise rahA jA sakatA hai ? // 32 // vivecana lobha aura tRSNA kA AtaMka ___ saMsAra eka nATaka kI raMga-bhUmi hai, jahA~ jIvAtmA karma ke netRtva meM vividha prakAra ke pAtra bhajatI hai| kabhI AtmA mAnava ke rUpa meM janma letI hai to kabhI pazu ke rUpa meN| eka hI AtmA zAnta sudhArasa vivecana-82 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kabhI puruSa-deha ko dhAraNa karatI hai to kabhI strI-deha ko| AtmA svayaM na puruSa hai, na strii| strI-puruSa kA bheda karmakRta hai| prAtmA na deva hai, na manuSya aura na nAraka yA tithaMca / kintu karma ke anusAra vaha vividha dehoM ko dhAraNa karatI hai aura nAnA prakAra ke duHkhoM kI bhoktA banatI hai| prastuta saMsAra-bhAvanA ke antargata pUjya upAdhyAyajI mahArAja saMsAra kA vAstavika citraNa prastuta kara rahe haiN| dAvAnala ke sandarbha meM Apane sunA hI hogaa| jaba jaMgala meM bhayaMkara Aga sulaga jAtI hai, taba use kisI bhI prakAra se zAnta karanA azakya ho jAtA hai| isa dAvAnala meM cAroM ora se Aga kI itanI adhika prabalatA hotI hai ki vana ke sabhI virATkAya vRkSa bhI jalakara bhasmasAt ho jAte haiN| dAvAnala ke sulagane ke bAda kisI bhI prAraNI kA usameM se bacanA azakya ho jAtA hai| dAvAnala kI lapaToM meM jIvAtmA apane jIvana ko svAhA kara detA hai| isa bhayaMkara dAvAnala ko jala ke chir3akAva se zAnta nahIM kiyA jA sakatA hai| __ basa ! vana meM dAvAnala kI bhA~ti hI isa saMsAra meM lobha kA dAvAnala sulagA huA hai| isa lobha ne sampUrNa saMsAra meM asantoSa kI Aga phailA dI hai, jise kisI bhI prakAra se zAnta karanA zakya nahIM hai| kitanA hI dhana mila jAe....kitanI hI samRddhi mila jAe....kitanA hI vaibhava mila jAe....kitanI hI suvidhAe~ mila jAe~, parantu lobha ke vazIbhUta AtmA kabhI tRpta hotI hI nahIM hai| isa lobha kI Aga ne sabako becaina banA diyA hai aura Azcarya hai ki isa lobha ke dAvAnala ko zAnta zAnta sudhArasa vivecana-83 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karane ke lie jyoM-jyoM icchA-pUrti hotI jAtI hai, tyoM-tyoM isa lobha kI Aga bar3hatI hI jAtI hai / * mammaNa seTha ke pAsa itanA adhika dhana thA ki jisake Age zreNika kI samRddhi bhI nagaNya thii| parantu mammaraNa lobha kI Aga meM DUbA huA thaa| jisa prakAra khujalI kA rogI jyoM-jyoM khujalAtA hai, tyoM-tyoM zAnti ke bajAya usakI khAja bar3hatI hI jAtI hai, isI prakAra mammaraNa ke pAsa itanI adhika samRddhi hote hue bhI vaha sadA atRpta hI thaa| adhikAdhika dhana-samRddhi ko pAne ke lie vaha tanator3a mehanata karatA thaa| amAvasyA kI ghanaghora rAtri meM bhayaMkara musalAdhAra varSA ho rahI thii| cAroM ora nagara meM pAnI chAyA huA thA aura nadiyoM meM bhayaMkara bAr3ha AI huI thii| rAjamArga para na to koI manuSya hI dikhAI de rahA thA aura na hI koI pshu| parantu aisI bhISaNa bAr3ha meM bhI ekamAtra puruSArtha karane vAlA thA to eka mammaNa setth| ekamAtra laMgoTI pahanakara vaha usa nadI kI bAr3ha meM kUda par3A thA aura nadI meM bahatI huI lakar3iyoM ko khIMcakhIMcakara kinAre para lA rahA thaa| kaisI dayanIya sthiti thI ? vaha mauta se khela rahA thaa| parantu usako usI meM Ananda thA, kyoMki lobha ne usake hRdaya para adhikAra jamA rakhA thaa| lobha kI bar3hatI huI Aga ko zAnta karane ke lie vaha satata puruSArtha kara rahA thA, parantu use yaha khyAla nahIM ki 'lAbha se lobha kA zamana kabhI sambhava nahIM hai|' vastu kI prApti se to ulaTA lobha prabalatara hotA hai| * yAda A jAtI hai usa lobhI phUlacanda seTha kI bAta / zAnta sudhArasa vivecana-84 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seThajI kA adhikAMza vyApAra videzoM meM hotA thaa| aneka bAra unheM samudrI yAtrAe~ karanI par3atI thiiN| eka bAra unake kisI mitra ne kahA- "seThajI ! Apako aneka bAra samudrI yAtrAe~ karanI par3atI haiN| samudrI yAtrA kabhIkabhI atyanta Apatti kA kAraNa bana sakatI hai| samudra meM kaI bAra tUphAna bhI Ate haiM, ataH apane jIvana kI surakSA ke lie kama se kama Apa tairanA to sIkha liijie|" seTha ne kahA- 'tumhArI bAta to ThIka hai, kintu mujhe phursata kahA~ hai ki maiM tairanA sokha sakU?". mitra ne kahA- "phursata to nahIM hai, kintu jIvana to bacAnA hogA na ?" seTha ne kahA-"koI dUsarA upAya batA do|" mitra ne kahA--"acchA ! to apanI pratyeka samudra-yAtrA meM apane sAtha khAlI Dibbe le liyA karo aura jaba jahAja TUTa jAya to unake sahAre samudra meM kUda par3anA jisase Apa baca skoge|" seTha ne kahA- 'yaha acchI bAta hai|" aura seThajI apanI pratyeka yAtrA meM apane sAtha khAlI Dibbe bhI rakhane lge| eka bAra seThajI videza se samudrI yAna ke dvArA lauTa rahe the| madhya mArga meM hI samudra meM tUphAna AyA aura jahAja DagamagAne lgaa| zAnta sudhArasa vivecana-85 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaptAna ne kahA-"aba paristhiti vikaTa hai, jahAja ko bacAnA azakya hai, jise tairanA AtA ho, tairakara apanI jAna bacA le|" seThajI ne yaha bAta sunii| khAlI Dibbe pAsa meM hI par3e the| sAtha hI videza se lauTa rahe the ataH sone ke sikke bhI bar3I saMkhyA meM sAtha hI the| seTha ne socA-"khAlI DibboM ko lekara kUdanA, isake bajAya inameM sonA mohara bhara lU, to kitanA acchA hogA? maiM bhI baca jAUMgA aura sAra-sAra bhI baca jaaegaa|" tatkAla seThajI ne eka Dibbe meM cAra sau sonA mohara bhara lI aura use uThAkara samudra meM kUda pdd'e| seThajI tairanA to jAnate nahIM the| becAre samudra ke gahana tala meM jA pahu~ce; lobha ne unake prANa le lie| lobhI vyakti kI adhikAMzataH yahI sthiti hotI hai| vaha kabhI tRpta hotA hI nahIM hai| * eka nagara ke mahArAjA kA yaha niyama thA ki prAta:kAla meM usake dvAra para jo koI bhI yAcaka Ave use vaha muMha mAMgA dAna detA thaa| isa prakAra dAna ke pravAha va prabhAva se usakI kIrti dig diganta taka phaila gii| eka dina usake dvAra para eka saMnyAsI paayaa| rAjA ne kahA-"bAbAjI! pharamAiye / pApako maiM kyA dUM?" zAnta sudhArasa vivecana-86 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMnyAsI ne kahA-"basa ! merA yaha choTA sA pAtra sonA mohara se bhara do|" sunate hI rAjA ne khajAMcI ko Adeza diyaa| tatkAla khajAMcI eka thAla bhara kara sonA mohara le AyA aura usane ve mohareM saMnyAsI ke pAtra meM uMDela dI, parantu Azcarya ! saMnyAsI kA pAtra khAlI hI thaa| muzkila se usa pAtra kA paiMdA hI Dhaka pAyA thaa| rAjA kI sUcanA se punaH khajAMcI sonA mohara le aayaa| punaH usa pAtra meM uDela dI...phira Azcarya....! pAtra khAlI hI thaa| isa taraha bArambAra kI isa prakriyA ke bAvajUda bhI jaba usa saMnyAsI kA pAtra bharA nahIM gayA, taba mahArAjA ne Azcaryacakita hokara saMnyAsI ko kahA- "bAbAjI ! Aja taka maiMne sabhI yAcakoM kI icchAe~ pUrNa kI haiN| parantu mApha kareM, maiM Apake isa manoratha ko pUrNa nahIM kara sktaa| kyA Apa kRpayA yaha batAyeMge ki ApakA yaha pAtra kisa vastu se banA huA hai ? saMnyAsI ne kahA- "rAjan ! yaha to sabase ajIba pAtra hai| yaha na to sone kA banA huA hai."na cAMdI kaa| yaha eka lobhI insAna kI khopar3I se banA khappara hai, isameM kitanA hI DAlo, sabako apane meM samA legaa| yaha pAtra kabhI bharatA hI nahIM hai|" sunate hI mahArAjA cakita ho ge| yaha hAlata hai mAnava ke lobha kii| kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcAryajI ne 'yogazAstra' meM kahA hai zAnta sudhArasa vivecana-87 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAkaraH sarvadoSAraNA, guraNagrasana-rAkSasaH / kando vyasanavallInAM, lobhaH srvaarthbaadhkH|| artha-"lobha to sarva doSoM kI khAna hai, guNa kA grAsa karane vAlA rAkSasa hai, sarva ApattiyoM kA mUla aura sarva siddhiyoM meM bAdhaka hai|" isa prakAra isa saMsAra meM eka ora lobha ke bhayaMkara dAvAnala ko zAnta karane kI sabase bar3I samasyA hai to dUsarI ora indriyoM kI anukUla tRSNA bhI jIvAtmA ko satata parezAna kara rahI hai| A~kha ko rUpa-darzana meM tRpti nahIM hai| kitanI hI rUparamaNiyoM ke rUpa kA pAna kara liyA, phira bhI jaba naI rUpa-ramaraNI pAsa se gujaratI hai to vaha usake bhI rUpa meM mugdha bana jAtA hai / peTa kI bhUkha to bhojana se zAnta ho jAtI hai, kintu rUpa-darzana kI tRSNA kabhI tRpta hotI hI nahIM hai / kAna ko madhura saMgIta ke zravaNa se tRpti nhiiN| rasanA ko madhura svAdiSTa bhojana se tRpti nhiiN| . isa prakAra sabhI indriyA~ anukUla viSaya kI prApti hone para bhI sadA atRpta hI rahatI haiN| atRpta indriyA~ naye-naye iSTaviSayoM ko pAne ke lie prayatnazIla banatI haiN| kadAcit iSTaviSaya mila bhI jAeM to bhI vaha tRpta nahIM banatI hai, balki usakI tRSNA adhika tIvra banatI hai| isa prakAra isa saMsAra meM eka ora AtmA lobha se parezAna hai to dUsarI ora tRSNA se| isa prakAra lobha aura tRSNA ke zAnta sudhArasa vivecana-88 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirantara aAtaMka ke kAraNa prAtmA kSaNa bhara bhI sukha aura zAnti kA AsvAdana nahIM kara pAtI hai| galatyekA cintA bhavati punaranyA tadadhikA , manovAkkAyehAvikRtiratiroSAttarajasaH vipadgartAvarte jhaTiti patayAloH pratipadaM , na jantoH saMsAre bhavati kathamativiratiH // 33 // (zikhariNI) artha-mana, vacana aura kAyA kI icchAoM ke vikAra se jIvAtmA rAga-dveSa kara karma rUpI raja ko grahaNa karatI hai, usakI eka cintA dUra hotI hai, to usase bar3hakara dUsarI naI cintA khar3I ho jAtI hai| pratipala vipatti ke garta ke prAvarta meM par3ane ke svabhAva vAle isa prANI ke lie isa saMsAra meM kisI bhI prakAra se Apatti kA anta kaise ho sakatA hai ? // 33 / / vivecana cintAgrasta sthiti isa saMsAra meM apanI AtmA ananta kAla taka nigoda meM rahI hai| jahA~ mAtra eka hI indriya hotI hai| ekendriya avasthA meM jIva ke pAsa na to vANI hotI hai aura na hI socane kI shkti| phira kramazaH akAmanirjarA va bhavitavyatA ke phalasvarUpa prAtmA ko beindriya-teindriya-caurindriya aura paMcendriya avasthA kI prApti hotI hai| paMcendriya avasthA meM bhI apanI AtmA bahuta bAra pazu avasthA meM rhii| vahA~ use cetana mana milaa| kabhI-kabhI use mAnava aura deva bhava kI prApti huii| kintu mAnava aura deva ke zAnta sudhArasa vivecana-86 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhava meM bhI kyA kiyA? mAtra durlabhatA se prApta mana, vacana aura kAyA kI zakti kA durupayoga hii| durlabha mana bhI sadA viSaya kI vAsanAoM se hI grasta banA rhaa| kabhI dhana kI vAsanA jAga uThI, to kabhI putra kI vAsanA, to kabhI bhoga kI vaasnaa| vAsanA ke jAla meM yaha mana sadA grasta banA rhaa| usa mahAn kavi ne prabhu ke Age apanI vAstavika sthiti darzAte hue ThIka hI kahA hai maiM dAna to dodhu nahi, ne zIyala paNa pAlyu nahi / tapa thI damI kAyA nahi, zubha bhAva paraNa bhAvyo nahi // vAstava meM, yahI apanA bhUtakAla rahA hai| mana milA to vAsanAoM kA hI nirantara cintana kiyA / tana milA to vAsanAoM kI tuSTi kA hI prayAsa kiyaa| vacana milA to vilAsitApUrNa hI vacanaprayoga kiye aura ina sabakA pariNAma ? nirantara kliSTakarmoM kA bNdh| isa prakAra nirantara duSkarmoM ke prAsevana se AtmA patana ke svabhAva vAlI bana gayI hai| patana-abhimukha prAtmA ko isa saMsAra meM kSaNa bhara ke lie bhI zAnti kahA~ hai ? usakI daur3a satata cAlU hai| saMsAra-sukha ko pAne kI tIvra lAlasA ke kAraNa vaha satata cintAtura rahatI hai| usakI eka icchA kI pUrti kI cintA samApta bhI nahIM ho pAtI hai taba taka use anya cintAe~ lAgU par3a jAtI haiN| zAnta sudhArasa vivecana-60 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhana kI cintA huI aura dhana ke lie puruSArtha prArambha kiyaa| dhana ko kucha prApti ho, taba taka putra kI bImArI kI anya samasyA khar3I ho jAtI hai| putra ke svAsthya ke lie vaha daur3a-dhUpa karatA hai, vaha kucha ThIka hotA hai, taba taka to mA~ kI mRtyu ke karNakaTu samAcAra use sunane par3ate haiM aura usa zoka meM vaha DUba jAtA hai| satata citAoM se grasta hone ke kAraNa vaha jIvita hI jalatA rahatA hai| kisI kavi ne ThIka hI kahA hai citA citA se bar3hakara hai, ghuna laga jAtI hai| citA murde ko jalAtI hai, citA jIte jI khAtI hai / isa prakAra du:kha ke prAvarta meM girane ke svabhAva vAle isa prANI ko isa saMsAra meM kSaNa bhara ke lie bhI zAnti kahA~ se mila sakatI hai ? sahitvA santApAnazucijananIkukSikuhare , tato janma prApya prcurtrkssttkrmhtH| sukhAbhAsaryAvat spRzati kathamativiratiM , jarA tAvatkAyaM kavalayati mRtyoH sahacarI // 34 // (zikhariNI) artha-jIva gandagI se bharapUra mA~ kI kukSi rUpI guphA meM santApoM ko sahana kara janma prApta karatA hai aura usake bAda aneka prakAra ke mahAn kaSToM kI paramparA ko prApta karatA hai, kisI prakAra se sukhAbhAsoM se jaba duHkha se virAma pAtA hai, taba mRtyu kI sahacarI jarAvasthA usake deha ko khAne laga jAtI hai / / 34 // zAnta sudhArasa vivecana-61 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivecana saMsAra meM duHkha kI satata paramparA hai isa saMsAra ke bhayaMkara kArAvAsa meM sukha kA kSaNa bhI kahA~ hai ? ___isa prANI ko naraka aura nigoda meM to satata pIr3A hI pIr3A hai| nigoda meM bArambAra janma aura mRtyu kI bhayaMkara podd'aa| eka do ghar3o meM to nigoda jIva ke 65536 bhava ho jAte haiN| avyakta dazA meM prAtmA ina saba duHkhoM ko sahana karatI hai| naraka meM vyakta rUpa se bhayaMkara vedanA kA anubhava karatI hai / janma bhI kumbhIpAka meN| kumbhIpAka se bAhara nikalane meM bhayaMkara traas| tatpazcAt paramAdhAmiyoM ke dvArA satata sjaa| paramAdhAmI, narakajIvoM ko satata kATate haiM, bhAle se bhoMkate haiM, cIrate haiM aura nAnA prakAra ko pIr3Ae~ dete haiN| naraka meM kSetrakRta vedanA bhI kama nahIM hai| atyanta durgandhamaya, atyanta uSNa aura pratikUla kSetra meM naraka kA jIva satata duHkha bhogatA rahatA hai| naraka ke jIvoM ko parasparakRta vedanA bhI bhayaMkara hotI hai| naraka meM rahe mithyASTi jIvoM ko vibhaMga jJAna hotA hai, parantu usa jJAna kA upayoga ve apane zatru ko pahacAnane meM karate haiM aura zatru ko pahacAna kara paraspara satata lar3ate rahate haiN| tiryaMca bhava meM bhI AtmazAMti kA kSaNa kahA~ hai ? bhUkha aura pyAsa se pazu-pakSI sadA por3ita rahate haiN| bhUkha ke sAtha unheM parAdhInatA bhI sahana karanI par3atI hai / zAnta sudhArasa vivecana-62 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra nigoda, naraka va paMcendriya tiryaMca ke duHkhoM kA vicAra kiyaa| to kyA mAnava ina duHkhoM se mukta hai ? nhiiN| mAnava bhI duHkha kI Aga meM satata hI jala rahA hai / mAnava ko 'mAnava' ke rUpa meM janma lene ke lie bhI to nau-nau mAsa kI bhayaMkara garbhAvAsa pIr3A sahana karanI par3atI hai| __thor3I sI durgaMdha, thor3I sI pratikUla havA se Akula-vyAkula bana jAne vAlA ahaMkArI mAnava yaha kyoM bhUla jAtA hai ki usane isa janma ko pAne ke lie nau mAsa taka atyanta durgandhayukta garbha ke kArAvAsa kI sajA sahana kI hai| zAstra meM kahA hai ki koI duSTa deva apane zarIra ke 33 karor3a roMgaToM meM eka sAtha lohe kI tapI huI suiyA~ bhoMke, usase ATha gunI pIr3A garbhAvasthA meM hotI hai aura usase anantagunI pIr3A janma ke samaya hotI hai| __ kyA mA~ ke garbha meM vAtAnukUlana thA? kyA mA~ ke garbha meM sugandhita phUloM kI mahaka thI? kyA mA~ ke garbha meM makhamala ke gadde the ? kaisI bhayaMkara sajA thI vaha ? phira bhI abhimAnI mAnava usa bhUtakAlIna itihAsa ko bhUla jAtA hai aura choTI-choTI bAtoM ke lie ahaMkAra-grasta ho jAtA hai / janma ke sAtha bhI mAnava prANI kI kyA hAlata hai ? kyA janmaprApta mAnava-zizu aura pazu ke bacce meM vizeSa antara hotA hai ? zAnta sudhArasa vivecana-63 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haaN| pU~cha kA antara jarUra hai, kintu ajJAna - ceSTAe~ to donoM kI prAyaH samAna hI hotI haiN| phira mAnava prANI kucha bar3A hotA hai / kucha par3hatA hai, sIkhatA hai aura ahaMkAra se grasta ho jAtA hai| kucha dhana aura samRddhi mila gaI to bhI vaha zAnta nahIM hotA hai| andara se vaha uchalatA rahatA hai aura isa prakAra vaha apanI zAnti kho detA hai| mAnava prANI janma ke samaya du:khI, bacapana meM duHkhI aura phira yauvana ke prAMgaNa meM praveza kara kucha pAne kI....kucha navIna karane kI dhuna meM laga jAtA hai| jyoMhI kucha sukha kI sAmagrI pAkara use bhogane kI taiyArI karatA hai, taba taka to bur3hApA usakI iMtajArI karatA huaA atyanta nikaTa A jAtA hai aura use ghera letA hai| khAne ko miSTAnna mila rahe haiM, kintu pacAne kI zakti kSINa ho gaI hai| dekhane ke lie TI.vI. ke progrAma haiM, kintu A~khoM kI jyoti samApta ho gaI hai| Hill Station para ghUmane kA progrAma banA hai, kintu paira lar3akhar3A rahe haiM / isa prakAra sukha-bhoga kI anukUlatA ke samaya hI usakI sthiti dayanIya bana jAtI hai| jarAvasthA to mRtyu kI sahacarI hai| vibhrAntacitto bata bambhramIti , pakSIva ruddhastanupaJjare'GgI / nunno niyatyA'tanukarmatantusandAnitaH sannihitAntakautuH // 35 // (upajAti) na. zAnta sudhArasa vivecana-64 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-moha se mUr3ha citta vAlA yaha prANI idhara-udhara bhaTakatA rahatA hai| niyati se prerita aura karma ke tantuSoM se baMdhA hA yaha prANo zarIra rUpI piMjare meM pakSI kI bhA~ti par3A huaA hai, jisake nikaTa meM hI kRtAnta (yama) rUpI bilADa rahA huA hai / / 35 // vivecana deha-piJjaragrasta prANI pUjya upAdhyAyajI ma. eka rUpaka ke dvArA saMsArI jIva kI vAstavika sthiti kA pradarzana karate hue pharamAte haiM ki eka piMjare meM jaba pakSI ko banda kiyA jAtA hai, taba vaha atyanta parezAna ho jAtA hai, parantu dhIre-dhIre vaha pakSI usa piMjare kA AdI bana jAtA hai| phira vaha apanI vAstavika svatantratA ko bhUla jAtA hai| * yAda AtI hai eka popaTa ko khaanii| piMjare meM banda usa popaTa ko kisI ne sikhAyA--'svataMtratA meM Ananda hai....svataMtratA meM prAnanda hai|' aura vaha popaTa dhIre-dhIre usa vAkya ko yAda kara letA hai aura pratidina usa vAkya ko bolatA hai / ___eka dina kiso Agantuka vyakti ne popaTa ke mukha se yaha bAta sunii| usane socA-yaha pakSI vAstava meM svataMtratA cAhatA hai, ataH usane piMjare kA dvAra khola diyA aura usa popaTa ko bAhara nikAla diyA....parantu usa Agantuka ne eka Azcarya dekhA-popaTa ur3akara daravAje para baiThA aura thor3I hI dera meM punaH usa piMjare meM ghusa gyaa| basa, svatantratA....svatantratA kI pukAra saba karate haiM, zAnta sudhArasa vivecana-65 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kintu vAstavika svataMtra bananA kauna cAhatA hai ? vAsanAmoM kI gulAmI se mukta banane ke lie prayAsa kahA~ hai ? aura isI kAraNa vAsanAoM kI gulAmI se prAtmA karmatantuoM kA sarjana kara usake jAla meM phaMsa jAtI hai| usa jAla ke bAhara hI yamarAja rUpa bilAr3a rahA huA hai| yaha jIvAtmA rUpa pakSI jyoMhI usa jAla meM se bAhara nikalane kI koziza karatA hai, tatkSaNa yamarAja use grasta kara detA hai aura bhavitavyatA punaH prAtmA ko eka naye piMjare meM DAla detI hai| isa prakAra bhavitavyatA-niyati ke vazIbhUta banI AtmA eka janma se dUsare janma meM jAtI rahatI hai| deharUpa jAla meM pratibaddha hone para bhI AtmA ko svabandhana kI vAstavikatA kA jJAna nahIM hotA hai aura citta kI bhrazatA ke kAraNa vaha idhara-udhara bhaTakatI hai| anantAnpudagalAvartAnanantAnantarUpabhata / anantazo bhramatyeva jIvo'nAdibhavArNave // 36 // (anuSTap) artha--yaha jIvAtmA isa anAdi bhavasAgara meM ananta-ananta rUpoM ko dhAraNa kara ananta-ananta pudgalaparAvarta taka bhaTakatA rahatA hai / / 36 // vivecana bhavabhramaraNa karate anantakAla bIta cukA hai kisI AtmA ne sarvajJa paramAtmA se pUchA-"prabho! isa saMsAra meM maiM kaba se bhramaNa kara rahA hU~ ?" zAnta sudhArasa vivecana-66 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhu ne kahA-"anAdikAla se|" "to prabho! mAja taka mere kitane bhava hue ?" prabhu ne kahA- "anantAnanta / " sarvajJa sarvadarbho bho jovAtmA ke saMsAra-paribhramaNa kI Adi nahIM batA sakate haiN| apanI AtmA kA anantakAla nigoda meM vyatIta huA hai| nigoda se bAhara nikalane ke bAda bhI apanI AtmA ke jitane bhava hue haiM, una sabakA kathana sarvajJa paramAtmA bhI nahIM kara sakate haiN| kalpanA kareM, kisI sarvajJa bhagavanta ke hajAra mukha hoM, unakA hajAra varSa kA AyuSya ho aura prati saikaNDa apanA eka bhava batalAveM aura ve jIvana paryanta kahate hI raheM to bhI ve hamAre bhavoM kA varNana nahIM kara sakate haiN| hajAra mukha vAle hajAroM kevalo bhI apane samasta bhavoM kA vANI se kathana karane meM asamartha haiN| isa prakAra isa saMsAra meM pratyeka jIvAtmA ne anantAnanta bhava kie haiN| eka pudgalaparAvartakAla arthAt anntkaalckr| jaba jovAtmA codaha rAjaloka meM rahe samasta pudgaloM ko (AhAraka vargaNA ke pudgaloM ko chor3akara) audArika Adi vargaNA ke dvArA bhoga letA hai taba eka pudgalaparAvartakAla hotA hai| isameM ananta caubI siyA~ bIta jAtI haiN| aise ananta pudgalaparAvartakAla se AtmA isa saMsAra meM bhramaNa karatI A rahI hai| aura isa anantakAla meM caudaha rAjaloka meM eka bhI aisA AkAzapradeza nahIM bacA hai, jahA~ apanI AtmA ne janma aura mRtyu ke dvArA sparza nahIM kiyA ho / zAnta-7 zAnta sudhArasa vivecana-67 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa anantakAla meM apanI AtmA ne ananta rUpoM ko dhAraNa kiyA hai| koI aisA janma nahIM, koI aisA kSetra nahIM, koI aisI jAti nahIM, koI aisA deza nahIM, koI aisI yoni nahIM jahA~ apanI AtmA ne janma nahIM liyA ho| proha ! aphasosa hai ki anantakAla se apanI AtmA saMsArasAgara kI bhaMvara meM phaMsI huI hai, phira bhI usase mukta banane ke lie leza bhI prayatna nahIM karatI hai / mommmmmmmmmon Look With Equality Look upon others as you would on yourself, if happiness be your goal; for others feel the same amount of pleasure or pain as you do. Lammramroommmmmmm zAnta sudhArasa vivecana-68 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyabhAvanASTakam (gItam ) kalaya saMsAramatidAruNaM, janma-maraNAdibhayabhIta re| moharipuNeha sagalagrahaM , pratipadaM vipadamupanIta re // kalaya0 37 // artha-janma-maraNa Adi ke bhaya se bhayabhIta bane he prANI ! tU isa saMsAra kI pratibhayaMkaratA ko samajha le, moha rUpI zatru ne tujhe gale se barAbara pakar3a liyA hai aura vaha hara kadama para tujhe Apatti meM DAla rahA hai / / 37 / / vivecana moha kI viDambanA se bharA saMsAra saMsAra-bhAvanA ke antargata saMsAra ke vAstavika svarUpa kA darzana karAyA gayA hai| isa saMsAra kA bAhya dikhAvA-ADambara to bahuta cittAkarSaka hai, kintu bhItara se yaha ati bhayaMkara hai / yaha saMsAra bhI unhIM ko acchA lagatA hai, jo moha ke naze meM haiN| ve zatru svarUpa moha ko bhI mitra samajha baiThe haiN| zAnta sudhArasa vivecana-99 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sunA hai ki eka kisAna ke pazu harI ghAsa ko khAne ke itane prAdI ho gae the ki yadi koI unheM zuSka ghAsa DAlatA to ve usa ora muMha bho nahIM krte| eka bAra usa nagara meM bhayaMkara duSkAla pdd'aa| usa kisAna ke pAsa hare ghAsa ko taMgo ho gii| apane pazuproM ko bacAne ke lie usane kucha sUkhA ghAsa kharoda liyA aura pazuoM ko ddaalaa| kintu kisI ne usa meM apanA muMha nahIM ddaalaa| mAlika ko prAzcarya huA-yaha kyA bAta hai? koI ghAsa nahIM khA rahA hai| anta meM kisI mitra ne salAha dI ki ye harI ghAsa ko khAne ke AdI ho gae haiM, ataH ye sUkhI ghAsa kI aora najara bhI nahIM kara rahe haiN| ataH inakI A~khoM para hare raMga ke kAca ba~dhavA do, phira dekho isakA kamAla / kisAna ne vaisA hI kiyA aura tatkAla ve pazu usa sUkhI ghAsa para TUTa pdd'e| ___ basa ! yahI hAlata hai isa saMsAra meM saMsArI jIvAtmA kI / moha ke naze ke kAraNa use isa saMsAra kI bhayAnakatA samajha meM hI nahIM AtI hai| sampUrNa vizva ke samasta prANiyoM para moharAjA ekachatra rAjya karanA cAhatA hai| ekamAtra dharmarAjA tIrthaMkara paramAtmA kI zaraNa meM gae prANiyoM para hI usakA koI adhikAra nahIM calatA hai| zeSa prANiyoM ko to vaha nAnA prakAra se parezAna karatA rahatA hai| usane jIvAtmA ko gale se hI pakar3a liyA hai aura vaha jIvAtmA ko janma-jarA-maraNa-roga-zoka Adi nAnA prakAra kI pIr3Ae~ detA rahatA hai / zAnta sudhArasa vivecana-100 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAtmA ko janma kI pIr3A pasanda nahIM hai / jIvAtmA ko mRtyu kA duHkha nApasanda hai / jIvAtmA ko vRddhAvasthA kI vedanAe~ priya nahIM haiN| vaha sukha cAhatA hai aura duHkha se mukta bananA cAhatA hai| parantu vaha sasAra se mukta bananA nahIM cAhatA hai / pUjya upAdhyAyajI ma. hameM samyagbodha dete hue kahate haiM ki sarvaprathama isa saMsAra kI bhayaMkaratA ko samajha lo| yaha saMsAra nAnA prakAra ko yAtanAoM kA ghara hai| vAstavika sukha to mukti meM hI hai| ataH isa moha ke naze kA tyAga kara do| 0 svajanatanayAdiparicayaguNa riha mudhA badhyase mUDha re| pratipadaM navanavairanubhavaiH , paribhavairasakRdupagUDha re // kalaya0 38 // artha-he mUr3ha ! . svajana tathA putra Adi kI paricaya rUpI DorI se tU vyartha hI apane Apako bA~dha rahA hai| tU kadama-kadama para naye-naye anubhavoM ke dvArA aneka prakAra ke parAbhavoM se ghirA hunA hai / / 38 // vivecana svajana kA prema jhUThA hai svajana arthAt AtmIyajana / saccA svajana to vaha hai zAnta sudhArasa vivecana-101 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo apanI AtmA kA hita kare, bAkI to saba parajana hI haiN| parantu moha ke naze meM AtmA svajana-parajana kI isa saccI vyAkhyA ko svIkAra karane ke lie taiyAra nahIM ho pAtI hai, vaha to deha ke sambandhiyoM ko hI svajana svIkArane ke lie taiyAra hai| prAtmA kA nirantara hita cAhane va karane vAle deva-guru aura dharma ko vaha saccA svajana mAnane ke lie taiyAra hI nahIM hai| isI kAraNa duniyA meM hama dekhate haiM ki svasantAna va svakuTumba ke lie lAkhoM rupaye kharca karane vAle bhI deva-guru aura dharma ke lie eka rupayA bhI prema se kharca karane ke lie taiyAra nahIM ho pAte haiN| dharma meM kharca Ate hI ve apanA muMha mor3a lete haiN| aisA kyoM ? isakA kAraNa yahI hai ki dharma ke prati unake hRdaya meM prAtmIya sambandha nahIM ho pAyA hai| svajana-putra parivAra ke moha meM vyakti itanA andhA ho jAtA hai ki vaha bhAvI kA vicAra hI bhUla jAtA hai| kavi ne ThIka hI kahA hai pUta kapUta to kyoM dhana-saMcaya? pUta sapUta to kyoM dhana saMcaya ? santAna yadi kapUta hai to usake lie dhana kA sacaya karanA mUrkhatA hI hai| vaha to pitA ke dhana ko bhI vinAza ke mArga meM naSTa kara degA aura santAna yadi sapUta hai to usake lie bhI dhana kA saMcaya karane kI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki sapUta santAna hI to saccA dhana hai| putra yadi sapUta hai to vaha apanI sajjanatA ke bala se apanA gujArA AsAnI se calA sakegA aura vaha apane pitA kI bhI sevA pradA kregaa| zAnta sudhArasa vivecana-102 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parantu moha se mUr3ha banI AtmA kI to bAta hI kucha aura hai| jIvana-yApana ke lie paryApta dhana hote hue bhI vaha 'hAya' 'hAya' karatA rahegA aura anyAya-anIti se kisI bhI taraha dhana ke saMgraha kA prayAsa jArI rkhegaa| svajana, putra, parivAra kI tIvra prAsakti ke pariNAmasvarUpa jIvAtmA ko kyA milatA hai ? ekamAtra tiraskAra va apamAna ke kaTu anubhava hii| zreNika mahArAjA ke hRdaya meM apano bAla santAna koNika ke prati kitanA adhika prema thA? lekina use badale meM kyA milA? ekamAtra bhayaMkara kArAvAsa kI sajA hI na ! samarAditya-caritra meM pitA siMha mahArAjA aura putra AnandakumAra kI bAta AtI hai| Ananda ke janma ke bAda usakI mA~ use mAra DAlanA cAhatI thI, parantu siMha mahArAjA ne use bacA diyA thaa| tatpazcAt pitA ne putra ko prema diyA....sneha diyA aura anta meM rAjya dene ke lie taiyAra ho gyaa| parantu putra ne badale meM kyA diyA ? ati bhayaMkara kArAvAsa kI sajA aura anta meM mauta hI na ! isa saMsAra meM samasta rizte-nAte svArtha se bhare hue haiN| putra bhI pitA ko tabhI taka prema karatA hai, jaba taka usakI zAdI na ho jAya athavA use pitA se dhana pAne kI AzA hai| jyoMhI usako yaha AzA TUTa jAtI hai, tyoMhI usakA prema samApta ho jAtA hai| jaba taka pitA yuvAna hote haiM, taba taka usakI santAna bhI usase zAnta sudhArasa vivecana-103 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prema karatI hai, usakI AjJA mAnatI hai, parantu jyoMhI pitA bhayaMkara rogoM se grasta ho jAte haiM athavA vRddhAvasthA se kamajora bana jAte haiM, taba ve hI putra usa para hukUmata calAte haiM aura usa bUr3he ko putra ke izAroM para calanA par3atA hai / rAjya kI lipsA se auraMgajeba ne apane pitA zAhajahA~ ko kaida karavA diyA thA / saMsAra ke sambandha svArtha se bhare haiM / apane svArtha kI siddhi ke lie bhAI, bhAI kI hatyA ke lie; pati, patnI kI hatyA ke lie; aura putra, pitA kI hatyA ke lie bhI taiyAra hote dekhe gae haiM / O ghaTayasi kvacana madamunnateH, kvacidaho hInatAdIna pratibhavaM re / rUpamaparAparaM, vahasi bata karmaraNAdhIna re // kalaya0 36 // artha - tU kabhI-kabhI unnati ke abhimAna kI kalpanA karatA hai to kabhI hInatA ke vicAroM se dIna bana jAtA hai| karma kI parAdhInatA se hara bhava meM naye-naye rUpoM ko dhAraNa karatA hai / / 36 / / vivecana utAra-car3hAva se bharA saMsAra isa saMsAra meM jIvAtmA karmasattA ke adhIna hai| karma ke zAnta sudhArasa vivecana- 104 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyama kA ullaMghana karane kI usameM leza bhI zakti nahIM hai / karma use jahA~ le jAtA hai, use vahIM jAnA par3atA hai| kabhI caudaha rAjaloka ke eka kone meM ekendriya ke rUpa meM janma letA hai to kabhI dUsare kone meN| kabhI nAraka banakara paramAdhAmI kI bhayaMkara yAtanAoM ko sahana karatA hai to kabhI tiryaMca meM parAdhIna avasthAe~ prApta karatA hai / kabhI-kabhI karma hI use sukha ke sAdhana detA hai aura phira use duHkha ke bhayaMkara garta meM DAla detA hai| isa prakAra soceMge to khyAla meM AegA ki duniyA meM jo kucha bhI jIvoM kI halkI avasthAeM dekhane ko milatI haiM, una saba avasthAoM meM se apanI prAtmA gujarI huI hai| aisI sthiti hone ke bAvajUda bhI thor3e se zubhakarma ke udaya se jIvAtmA ko anukUla sAmagriyA~ milatI haiM, to vaha usameM pAgalasA ho jAtA hai| vaha yaha mAna letA hai ki mujhe prApta huI anukUla sAmagrI to sadA rahane vAlI hai| isa bhrama ke kAraNa vaha nAnA prakAra kI kalpanAe~ kara letA hai| zekhacillI ko bAta yAda A jAtI hai| atyanta garIbI meM vaha apane dina gujAra rahA thaa| usake ghara para eka bakarI thii| eka dina vaha apane sira para miTTI kI hAMDI meM bakarI kA dUdha bharakara use becane ke lie bAjAra jA rahA thaa| rAstA kucha Ubar3a-khAbar3a thaa| zahara kA mAge kucha laMbA thA, ataH zekhacillI vicAroM meM DUba gayA aura socane lagA "isa dUdha ko becUMgA....eka rupayA milegA....bAjAra se cane kharIda lUgA aura unheM pAThazAlA ke baccoM meM beca dUgA....phira zAnta sudhArasa vivecana-105 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM dUsarI bakarI kharIdUMgA, phira dhIre-dhIre mere pAsa....50 ru. ho jAeMge, usase eka gAya kharIda lUgA....jisase adhika dUdha milegA....usa dUdha ko roja becU gA....dhIre-dhIre mere pAsa jyAdA gAyeM ho jAeMgI....phira bhaiMsa kharIda lUgA....vaha bahuta dUdha degI.... phira maiM dhIre-dhIre dUdha kA vyApArI bana jAUMgA....mere pAsa kAphI dhana ho jAegA....phira acchI sundara lar3akI ke sAtha merI zAdI hogI....vaha merI bIbI merI AjJA kA pAlana karegI....aura yadi vaha merI prAjJA kA pAlana nahIM karego to maiM use ghara se nikAla .. / " aura isa vicAra-vicAra meM ho zekhacillo ko miTTI kI hAMDI ko hAtha se jora kA dhakkA laga gayA aura usameM rahA sArA dUdha bhUmi para Dhula gyaa| zekhacillI ke sabhI svapna miTTI meM mila ge| basa, yahI sthiti hai saMsArI jIvAtmA kii| thor3A sA dhana mila gayA....eka samrAT ke svapna dekhane laga jaaegaa| thor3I sI ijjata mila gaI....vizvapUjya ke svapna dekhane laga jaaegaa| __ aura kahIM se thor3A sA apamAna mila gayA athavA vyApAra meM thor3A sA ghATA ho gayA to vaha atyanta dIna-hIna bana jAegA aura aisI kalpanAeM karegA mAnoM pUrI duniyA kharAba hai, koI acchA vyakti nahIM hai| lekina manuSya karma-sattA kA vicAra kare to vaha sukha meM lInatA aura duHkha meM dInatA kI burI hAlata se baca sakatA hai| parantu moha ke naze meM cakacUra bane mAnava ke lie yaha socane kA avakAza hI kahA~ hai ? yadi isa prakAra socane lage to vaha avazya hI dhIre-dhIre karma-jAla se chUTa sakatA hai / zAnta sudhArasa vivecana-106 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaizavadazA paravazo jAtu durjayajarAjarjaro, jAtu pitRpatikarAyatta re / / kalaya0 40 // artha - jaba tU zizu avasthA meM thA, taba atyanta paravaza thA, jaba taruNa avasthA meM AyA, taba mada se unmatta bana gayA aura jaba vRddhAvasthA meM AyA taba jarA se atyanta jarjarita bana gayA aura anta meM yamadeva ke parAdhIna bana gayA / / 40 / / vivecana jAtu jAtu tAruNyamadamatta re / saMsAra meM sarvatra parAdhInatA isa saMsAra meM jIvAtmA leza bhI svatantra nahIM hai / janma se mRtyu paryanta use nAnA prakAra kI parAdhInatAoM ko sahana karanA par3atA hai| zizu ko bhI mAtA-pitA ke parAdhIna rahanA par3atA hai / khAne meM parAdhInatA, pIne meM parAdhInatA / yauvanAvasthA meM bhI vaha svatantra kahA~ hai ? yadi vaha vyApArI banatA hai to anya aneka vyApArI va grAhakoM kI parAdhInatA sahana karatA hai / yadi vaha sarakArI karmacArI hai to aneka aphasaroM ko use salAma karanA par3atA hai / yauvana meM dhana kI cintA, makAna va bhojana kI cintA / se vaha ghirA huA rahatA hai / putra- patnI va parivAra kI cintA, isa prakAra cAroM ora samasyAoM zAnta sudhArasa vivecana- 107 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yauvana kI samApti ke bAda vRddhAvasthA ghera letI hai, jo usake deha ke sampUrNa sattva kA zoSaNa kara letI hai aura vaha atyanta jarjarita bana jAtA hai| jo yauvana ke unmAda meM aneka ko mAra DAlane meM samartha thA, aba vRddhAvasthA meM vaha itanA kamajora ho jAtA hai ki usameM eka makkhI ko bhI ur3Ane kI zakti nahIM hotI hai| kadAcit kucha puNyayoga se vRddhAvasthA meM usakI sevA-zuzrUSA karane vAle mila jAyeM kintu anta meM to use kRtAnta ke mukha meM jAnA hI par3atA hai aura jyoMhI kRtAnta use apanI tIkSNa dAr3hoM meM daboca letA hai, usakI hAlata atyanta dayanIya bana jAtI hai / usa hAlata meM usakI pIr3A kI cIkha ko sunane vAlA kauna ? mAtra akele ko hI mRtyu kI bhayaMkara vedanA sahana karanI par3atI hai / vrajati tanayo'pi nanu janakatAM , ___ tanayatAM vrajati punareSa re| bhAvayanvikRtimiti bhavagate styaja tamo nabhavazubhazeSa re // kalaya0 41 // artha-isa saMsAra meM putra marakara pitA bana jAtA hai aura vaha pitA marakara punaH putra bana jAtA hai| isa prakAra isa saMsAragati kI vikRti (vicitratA) kA vicAra karo aura isakA tyAga kara do, abhI bhI tumhAre isa manuSya-jIvana kA zubha bhAga bAkI hai / / 41 / / zAnta sudhArasa vivecana-108 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivecana saMsAra ke sambandha vicitratA se bhare haiM proha ! isa saMsAra kI yaha kitanI vicitratA hai ki putra marakara pitA bana jAtA hai aura vahI pitA marakara putra bana jAtA hai| samarAditya caritra meM siMha aura Ananda ke bhava meM jo pitA-putra the, ve hI kucha bhavoM ke bAda punaH putra-mA~ ke rUpa meM janma lete haiN| kuberasenA kI ghaTanA se zAyada Apa paricita hI hoNge| eka hI bhava meM eka hI vyakti se bhinna-bhinna chaha-chaha sambandha ho jAte haiN| vaha ghaTanA isa prakAra hai* mathurAnagarI meM kuberasenA nAma kI eka vezyA rahatI thii| eka bAra usa vezyA ne putra-putrI rUpI yugala ko janma diyaa| vezyA ke mAlika ne socA-"yadi yaha apanI santAna kA lAlanapAlana karegI to mujhe isase Aya kama hogii|" ataH usane kuberasenA ko kahA-"tU apanI donoM santAnoM ko peTI meM banda kara, unheM nadI meM DAla de|" vezyA kuberasenA ne vaha prAjJA svIkAra ko aura apanI donoM santAnoM ke dAhine hAtha kI aMgulI meM eka-eka a~gUThI pahanA dii| putra kI a~gUThI para nAma thA 'kuberadatta' aura putrI kI aMgUThI para nAma thA 'kuberdttaa'| donoM baccoM ko peTI meM banda kara, vaha peTI nadI meM bahA dI gii| ___ zrIpura nagara kI nadI ke kinAre do vaNika ghUmane ke lie Ae hue the| acAnaka unakI najara nadI meM bahatI huI isa peTI zAnta sudhArasa vivecana-1.6 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para pdd'ii| donoM milakara usa peTI ko nadI kinAre lAe / peTI ko kholakara dekhA to usameM se do bacce nikale / donoM vaNik vyApArI the| eka ke tIna lar3akiyA~ thIM aura eka ke cAra lar3ake ataH lar3akI vAle vaNika ne lar3akA le liyA aura lar3ake vAle vaNika ne lar3akI le lii| donoM kI icchAe~ pUrNa ho gaI thI, donoM khuza the| donoM ne unakA apanI santAnavat pAlana kiyaa| dhIre-dhIre kuberadatta aura kuberadattA bar3e hue| yauvanAvasthA meM Ane ke bAda kuberadattA ke pitA ko usake vara kI cintA hone lgii| anta meM usa vaNik ne socA 'kuberadatta' ke sivAya isake lie suyogya vara aura kauna ho sakatA hai, ataH usane apanI putrI kA vivAha kuberadatta se karA diyaa| donoM kA dAmpatya jIvana Ananda se bIta rahA thaa| eka dina ve donoM caupar3a khela rahe the, acAnaka kuberadatta kI aMgulI se eka aMgUThI nikala pdd'ii| kuberadattA ne nAma par3hA-aura apanI a~gUThI se tulanA kI, donoM samAna pratIta huiiN| donoM kI AkRti-prakRti samAna thii| ataH kuberadattA ko kucha lajjA A gii| usane pati se apane vAstavika mAtA-pitA ko jAnane kA Agraha kiyaa| kuberadatta ne apane pitA se kahA--"pitAjI ! satya kaho, mere vAstavika mAtA-pitA kauna haiM ?" usa vaNik ne kuberadatta ko satya hakIkata kaha dii| isa satya kI jAnakAro se kuberadattA lajjAzIla bana gaI, use bar3A AghAta lagA aura anta meM usane dIkSA aMgIkAra kara lii| kuberadatta ghara para hI rhaa| vyApArAdi karane lgaa| usane zAnta sudhArasa vivecana-110 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahuta dhana kmaayaa| eka dina vaha mathurA jA pahuMcA aura anta meM kuberasenA vezyA ke yahA~ Thahara gyaa| kuberadatta ke saMga se vezyA kuberasenA ne eka putra ko janma diyaa| jJAna, dhyAna aura tapa kI sAdhanA se kuberadattA sAdhvI ko avadhijJAna utpanna huA, usane kuberadatta va kuberasenA kI hAlata dekhI aura karuNA se usakA hRdaya bhara aayaa| mA~ va bhAI ko pratibodha dene ke lie vaha mathurA jA pahuMcI aura kuberasenA ke ghara tthhrii| usI samaya kuberasenA kA putra rone lagA, tabhI kuberadattA sAdhvI saMgIta ke mAdhyama se usa bacce ko kahane lagI-"tU to merA bhAI hai, merA putra hai, merA devara hai, merA bhatIja hai, merA kAkA hai aura merA pautra hai|" ___ yaha sunate hI kuberasenA ko bar3A Azcarya huprA / sAdhvIjI yaha kyA bola rahI haiM ? usane isakA rahasya pUchA taba kuberadattA sAdhvI ne kahA (1) isakI mAtA aura merI mAtA eka hai, ataH yaha merA bhAI hai / (2) mere pati kuberadatta kA yaha putra hai, ataH yaha merA putra hai| (3) mere pati kuberadatta kA choTA bhAI hai, ataH yaha merA devara hai / (4) mere bhAI kuberadatta kA yaha putra hai, ataH merA bhatIja hai| (5) kuberadatta merI mA~ kA pati aura usakA yaha bhAI ataH merA kAkA hai| (6) aura kuberasenA merI zokya hai| kuberasenA kA putra kuberadatta aura usakA yaha putra ataH merA pautra hai| zAnta sudhArasa vivecana-111 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI prakAra kuberadatta ko kahA(1) hama donoM kI mA~ eka hai, ataH tU merA bhAI hai / (2) merI mA~ kA pati hai, ataH merA pitA hai / (3) yaha bAlaka merA kAkA aura usakA tU pitA hai, ataH tU merA dAdA hai| (4) hama donoM kA vivAha sambandha huaA thA, ataH tU merA pati hai / (5) kuberasenA merI zokya hai, aura usakA tU putra hai, ataH merA bhI putra hai| (6) yaha baccA merA devara hai aura usakA tU pitA hai ataH tU merA zvasura hai| isI prakAra kuberasenA ko kahA(1) mujhe janma diyA hai, ataH tU merI mA~ hai / (2) kuberadatta merA pitA, usakI tU mA~ hone se merI dAdI hai| (3) kuberadatta merA bhAI aura usakI tU patnI hone se merI bhAbhI hai| (4) merI zokya ke putra kuberadatta kI patnI hone se tU merI putravadhU hai| (5) mere pati kuberadatta kI mAtA hone se tU merI sAsa hai| (6) aura mere pati kuberadatta kI anya strI hone se tU merI zokya hai| zAnta sudhArasa vivecana-112 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra ke vicitra kintu vAstavika sambandhoM ko sunakara sabako pazcAtApa huA, saMsAra kI asAratA ko samajha kara sabhI ne dIkSA aMgIkAra ko aura apanA AtmakalyANa kiyaa| jaba eka hI bhava meM isa prakAra ke vibhinna sambandha ghaTa sakate haiM, taba isa ananta bhava saMsAra meM ye bhinna-bhinna sambandha ghaTa jAyeM to isameM Azcarya hI kyA hai ? jJAniyoM kA vacana hai ki isa ananta saMsAra meM sabhI jIvoM ke sAtha sabhI prakAra ke sambandha hamArI AtmA ne kie haiM, ataH kisI sambandha-vizeSa kA rAga karanA kevala mUrkhatA hI hai| yatra duHkhAtigadadavalavai-.. ranudinaM dAse jIva re| hanta tatraiva rajyasi ciraM, mohamadirAmadakSIva re // kalaya0 42 // artha-moha kI madirA ke pAna se naSTabuddhi vAle he jIvAtmA ! kheda hai ki jahA~ para duHkha kI pIr3A ke dAvAnala se tU nirantara jalA hai, usI sthAna meM tU dIrghakAla se rAga karatA hai / / 42 // vivecana moha kA nazA eka manuSya jo sugandha se prema karatA hai aura durgandha se ghRNA karatA hai, parantu vahI vyakti jaba zarAba kI botala car3hA letA hai aura lar3akhar3AtA huA gaTara meM gira par3atA hai, taba use kIcar3a zAnta-8 zAnta sudhArasa vivecana-113 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavA gandagI se leza bhI ghRNA nahIM hotI hai, usa kIcar3a meM loTane meM use Ananda AtA hai| basa, yahI sthiti hai saMsArI jIvAtmA kI bhii| moha ke naze meM cakacUra hone ke kAraNa jisa sthAna se usane pUrva meM duHkha pAyA hai, usI sthAna meM Asakta bana jAtA hai / use patA hai ki eka vivAha ke kAraNa use kitane kaSTa sahana karane par3e haiM ? parantu jyoMhI eka patnI kI mRtyu ho jAtI hai, punaH dUsarI zAdI karane ke lie vaha taiyAra ho jAtA hai / ____ jaise corI karane kA AdI banA vyakti, corI kI sajA ko jAnate hue bhI corI karane se rukatA nahIM hai / kaiMsara va anya rogoM kI sambhAvanA hone para bhI sigareTa kA vyasanI dhUmrapAna kA tyAga karane meM samartha nahIM ho pAtA hai / isI prakAra se moha kI madirApAna ke kAraNa vivekabhraSTa jIvAtmA sukha kI cAhanA rakhate hue bhI du:kha ke sAdhanoM ko pAne ke lie hI daur3a lagAtA rahatA hai aura anta meM duHkha pAtA hai / dhana kI Asakti ke kAraNa jo anIti kI, usake phala se jIvAtmA paricita hai| bhoga kI Asakti se jo vyabhicAra kiyA, usake phala se jIvAtmA paricita hai| zarAba kI Asakti se jo madirApAna kiyA, usake phala se jIvAtmA paricita hai, phira bhI Azcarya hai ki jIvAtmA una bure vyasanoM se baca nahIM pAyA, yahI to moha kA nazA hai| isa naze ko aba utAranA hI hogA, tabhI durlabhatA se prApta mAnava-jIvana sArthaka bana sakatA hai| zAnta sudhArasa vivecana-114 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzayan kimapi sukhavaibhavaM, ____saMharaMstadatha sahasava vipralambhayati zizumiva janaM, kAlabaTuko'yamatraiva re| re // kalaya0 43 // artha-yaha kAla rUpI baTuka jIvAtmA ko thor3A sA sukhavaibhava dikhAkara, punaH use khIMca letA hai, isa prakAra yaha kAla jIvAtmA ko bAlaka kI bhA~ti lalacAtA rahatA hai / / 43 / / vivecana kutte ko phaMsAne ke lie use roTI ke Tukar3e kA lAlaca diyA jAtA hai| cUhe ko piMjare meM phaMsAne ke lie usameM roTI kA Tukar3A rakhA jAtA hai| ___gAya ko apanI ora khIMcane ke lie ghAsa ke pUle kI lAlaca dI jAtI hai| ...aura ! becAre ye prANI thor3e se lobha meM pAkara mAnava ke caMgula meM phaMsa jAte haiN| parantu mAnava bhI surakSita kahA~ bacA hai ? usako bhI nIce girAne ke lie moharAjA ne use 'bhautika-sukha' kA lAlaca diyA hai| 'sukha' kA nAma sunate hI manuSya pAgala ho jAtA hai aura zAnta sudhArasa vivecana-115 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'mRgajala' samAna use pAne ke lie nirantara daur3a lagAtA rahatA hai| thor3A sA dhana milA, mAnava usakI mastI meM pAgala ho jAtA hai aura naye-naye sukhoM kI kalpanA ke mahala khar3e kara letA hai| aba to mere pAsa itanA dhana hai, isase maiM bar3A baMgalA kharIda lUgA."phira eka kAra kharoda lagA "manacAhe sthAna para ghUmane jAUMgA.''aura isa prakAra isa duniyA meM maiM sabase bar3A aura sukhI ho jaauuNgaa| sabhI loga merI pRcchA kareMge. mujhe seTha kaheMge, ityAdi nAnA prakAra kI kalpanAoM ke jAla ko gUtha letA hai| apanI isa kalpanA ko sAkAra karane ke svapna saMjoe jaba vaha baiThatA hai, taba taka to yamarAja usakA sarvasva chIna letA hai aura use eka raMka kI hAlata meM DAla detA hai| karor3oM kI sampatti vAle seTha ke pAsa se mRtyu usakA sarvasva-sampatti chIna letI hai aura usa karor3apati ko vaha roDapati banA detI hai| sakala - saMsArabhayabhedakaM , jinavaco manasi nibadhAna re| vinaya pariNamaya niHzreyasaM, vihita - zamarasa - sudhApAna re // kalaya0 44 // artha he vinaya ! saMsAra ke samasta bhayoM ko bheda dene vAle jinavacana ko hRdaya meM dhAraNa kro| zAnta rasa kA amRtapAna kara apane Apako niHzreyas meM badala do / / 44 / / zAnta sudhArasa vivecana-116 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivecana anamola hai jina-vANI ! ! saMsAra ke isa bhISaraNa svarUpa ko jAnakara aba kyA karanA cAhiye ? isakA pratyuttara pUjya upAdhyAyajI ma. antima gAthA meM de rahe haiM, ve apanI AtmA ko hI sambodhita karate hue kahate haiM ki he vinaya ! yadi tU parama zAnti aura parama Ananda pAnA cAhatA hai to jinavacanoM ko apane hRdaya meM dhAraNa kara / yahI jinavacana samasta zAnti kA srota haiM / yahI paramAnanda kI gaMgA kA udgama sthala haiM / jinavacana meM hI saMsAra ke samasta bhayoM ko viccheda karane kI tAkata rahI huI hai / bhayaMkara khUnI dRr3haprahArI ko sAdhu banAne vAle jina-vacana hI the / bhayaMkara hatyAre arjunamAlI ko zAntAtmA banAne vAle bhI jina - vacana hI the / bhayaMkara pApAtmA cilAtiputra ko dharmAtmA banAne vAle bhI hI jina vacana the / atyanta krodhI caNDakauzika nAga ko kSamAzIla banAne vAle ye hI jina-vacana the / jisane jina vacana kA Adara kiyA.... unakA bahumAna kiyA, usake lie tribhuvana kI lakSmI hathelI para hai| yahA~ taka ki mokSa bhI usake lie hAtha beMta meM hai / zAnta sudhArasa vivecana- 117 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAjJA ke prati samarpita AtmA ke lie saMsAra kA koI sukha-vaibhava durlabha nahIM hai / jisane jinAjJA kI zaraNAgati svIkAra kara lI, usa para zAsana karane meM moha bhI ghabarAtA hai / 'punarapi jananaM punarapi maraNaM...' kA niyama aba usa AtmA para lAgU nahIM par3atA hai / vaha AtmA to AsAnI se paramapada kA bhoktA bana jAtI hai / rAjagRhI nagarI meM maraNa - zayyA para par3e kukhyAta DAkU lohakhura ne apane beTe rohiNeya ko kahA - 'beTA! merI eka bAta svIkAra karegA ?' usane kahA - 'pitAjI! pharamAiye / ApakI AjJA ke khAtira to prANoM kA balidAna karane ke lie bhI taiyAra hU~ / ' pitA ne kahA -- - ' basa, jIvana meM eka bAta kA khyAla rakhanA -- bhUlakara bhI mahAvIra kI vANI kA zravaNa mata karanA / ' rohiNeya ne pitA ko vacana de diyA aura lohakhura ne apane prAraNa chor3a die / rohiNeya bhayaMkara DAkU to thA hI, vaha aba DakaitI meM vizeSa niSNAta ho gayA / rAjagRhI kI samasta prajA rohiNeya ke bhaya se AtaMkita thI / zreNika ke sipAhI bhI use pakar3ane meM asamartha the / isI bIca rohiNeya jaMgala meM se gujara rahA thA, pAsa meM hI prabhu mahAvIra paramAtmA dezanA de rahe the / dezanA zravaraNa nahIM zAnta sudhArasa vivecana- 118 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karane kI pratijJA hone se rohiNeya apane donoM kAnoM meM aMgulI DAlakara tejI se bhaagaa| bIca mArga meM hI eka paira meM kA~TA laga jAne se use eka kAna meM se aMgulI nikAlanI par3I aura aphasosa ! prabhu kI vANI use anacAhe bhI sunanI pdd'ii| prabhu deva ke svarUpa kA varNana kara rahe the| rohiNeya prabhu kI vANI ko bhUlanA cAhatA thA, kiMtu bhUla na sakA |....us vANI ne use mauta se bacA liyA, jaba abhayakumAra use yuktipUrvaka phaMsAnA cAhatA thA....prabhu kI usa vAraNI se vaha abhayakumAra ke mAyAjAla ko samajha gayA aura abhayakumAra ke caMgula meM phaMsane se baca gyaa| rohiNeya mauta ke mukha meM jAne se baca gyaa....| kintu isa ghaTanA ne rohiNeya kA hRdaya parivartita kara diyA, usake roma-roma meM prabhu mahAvIra ke prati bhaktibhAva jAga uThA aura anta meM usane apane Apako prabhu ke caraNoM meM samarpita kara diyaa| rohiNeya DAkU saMta-mahAtmA bana gyaa| yaha hai pratyakSa prabhAva prabhu-vANI kaa| .. . yaha jinavANI to saMsAra ko bhedane meM samartha hai| ataH he priya Atman ! jinavANI ko AtmasAt kara, niHzreyas (mokSa) ko nikaTa lAne vAle zAMta sudhArasa kA pAna kr| 0 zAnta sudhArasa vivecana-119 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekatva bhAvanA eka eva bhagavAnayamAtmA, jnyaandrshntrnggsrnggH| sarvamanyadupakalpitametad vyAkulIkaraNameva mamatvam // 45 // (svAgatA) artha-yaha eka AtmA hI bhagavAna hai, jo jJAna-darzana kI taraMgoM meM vilAsa karane vAlI hai| isake sivAya anya samasta kalpanA mAtra hai| mamatva Akula-vyAkula karane vAlA hai // 45 // vivecana prAtmA kA maulika svarUpa anitya, azaraNa tathA saMsAra bhAvanA ke bAda hama AtmA ke svarUpa-cintana rUpa ekatva bhAvanA kA vicAra kreNge| anityAdi bhAvanAoM meM sAMsArika padArthoM ke svarUpa kA cintana kiyA thaa| saMsAra bhAvanA meM AtmA ke paribhramaNa kA vicAra kiyA, aba isa bhAvanA meM prAtmA kA mUla svarUpa kyA hai ? aura isake paribhramaraNa kA kyA kAraNa hai ? isa sandarbha meM vicAra kreNge| ekatva bhAvanA ke sandarbha meM eka dRSTAnta yAda A jAtA hai| zAnta sudhArasa vivecana-120 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * eka bhayaMkara jaMgala thaa| usa jaMgala meM aneka jaMgalI jAnavara rahate the| eka dina eka garbhavatI siMhanI jaMgala ko pAra kara kisI nagara ke upakhaNDa meM jA phuNcii| siMhanI ko prasUti kI vedanA hone lagI aura usane atyanta vedanA ke sAtha eka bacce ko janma diyaa| bacce ke janma ke sAtha hI siMhanI ne apane prANa chor3a die| siMhanI kA choTA sA baccA apanI mA~ ke irdagirda baiThA thA, tabhI pAsa se eka gar3ariyA nikalA, usane marI huI siMhanI aura pAsa meM khar3e usa bacce ko dekhaa| usane socA-"mA~ ke binA siMha kA yaha baccA mara jAegA" aisA soca usane usa bacce ko kaMdhoM para uThA liyA aura use apane ghara le aayaa| usa gar3ariye ne bar3e hI prema se use dUdha pilaayaa| siMha kA baccA prasanna thaa| gar3ariyA apanI bher3oM ke sAtha use bhI jaMgala meM carAne le jaataa| isa prakAra Asa-pAsa bher3a hI bher3a hone se vaha siMha kA baccA bhI apane Apako bher3a samajhane lagA aura unake sAtha ghAsa-cArA Adi khAne lgaa| ___ eka varSa vyatIta huaa| eka dina gar3ariyA apanI bher3oM ko nado para pAnI pilA rahA thA, tabhI parvata kI coTI para khar3e eka siMha ne bhayaMkara garjanA kii| siMha kI isa garjanA ko sunate hI sabhI bher3eM bhAgane lagI aura siMha kA baccA bhI una bher3oM ke sAtha bhAgane lgaa| siMha ne apanI A~khoM se yaha dRzya dekhaa| 'bher3oM kI taraha yaha siMha kyoM bhAga rahA hai ?' isa prazna ne use becaina kara diyaa| siMha tejI se parvata ke nIce AyA aura usane usa siMha zAnta sudhArasa vivecana-121 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke bacce ko roka kara kahA-"tuma kyoM bhAga rahe ho ? siMha hote hue tuma itane Darapoka kaise bana gae ?" siMha ke ye prazna sunate hI siMha kA baccA vicAra meM par3a gayA- "maiM to bher3a hU~, mujhe yaha siMha kaise kaha rahA hai ?" siMha ne socA-"yaha bhrama meM hai, ataH ise nadI kinAre le jAnA cAhiye / " siMha usa siMha ke bacce ko nadI kinAre le gayA aura nadI ke jala meM usane apanA tathA usakA pratibimba dikhlaayaa| jyoMhI siMha ke bacce ne apanA pratibimba dekhA, tyoMhI vaha uchala par3A "aho ! maiM bhI siMha hU~...aura isake sAtha hI usakI dIrghakAla se ghara kara gaI kAyaratA dUra bhAga gaI, zaurya pragaTa ho gayA aura usane siMha kI bhA~ti hI garjanA kara dii|" / aba Apa batalA sakoge na ki usa siMha ke bacce meM zaurya kahA~ se AyA? javAva yahI hogA-"jaba use sva svarUpa kA bhAna ho gyaa|" sva svarUpa ke jJAna ke sAtha hI siMha ke bacce meM rahI suSupta zakti jAgRta ho gii| basa, isa ekatva bhAvanA meM bhI hameM yahI jAnane kA hai ki 'maiM eka prAtmatattva hU~', jJAna-darzana aura cAritra hI merI sampatti hai| isake sivAya anya samasta padArtha mujha se bhinna haiM / zAnta sudhArasa vivecana-122 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya padArthoM meM rahI huI mamatA hI AtmA ko parezAna karatI hai| pUjya upAdhyAya zrI yazovijayajI ma. ne ThIka hI kahA hai 'ahaM mameti mantro'yaM, mohasya jagadAndhyakRt / ' para-vastu meM 'ahaM' aura 'mama' kI buddhi hI moha kA maMtra hai, jo samasta jagat ko aMdhA karane vAlA hai| apanI AtmA to akelI hai aura ananta aizvarya sampanna hai / vaha svayaM sukha kA mahAsAgara hai| isa sukha kA kitanA hI bhoga kiyA jAya vaha kabhI samApta hone vAlA nahIM hai| abudhaiH parabhAvalAlasAlasadajJAnadazAvazAtmabhiH / paravastuSu hA svakIyatA, viSayAvezavazAd vikalpyate // 46 // (prabodhatA) artha--para-bhAva ko pAne kI lAlasA meM par3I huI ajJAna-dazA se parAdhIna apaNDita AtmA, indriya-viSayoM ke Avega ke kAraNa para-padArthoM meM bhI Atmabuddhi (svakIyatA-apanApana) kI kalpanA kara letI hai // 46 // vivecana ajJAnatA kA prabhAva ajJAnatA ke kAraNa prANI indriyoM ke viSayajanya sukha ko saccA sukha mAna baiThatA hai aura phira usake pIche daur3adhUpa karatA hai| usakI yaha daur3adhUpa nirantara calatI rahatI hai| parapadArtha zAnta sudhArasa vivecana-123 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM vaha Atmabuddhi kara unheM apanA mAna letA hai| parapadArthoM meM Atmabuddhi ho jAne ke bAda vaha una padArthoM ko pAne ke lie dina-rAta mehanata karatA rahatA hai| kucha mila jAya to usake saMrakSaNa kI cintA meM Akula-vyAkula rahatA hai| isa prakAra satata para-bhAva meM ramaNatA ke kAraNa vaha apanA vAstavika svarUpa bhUla jAtA hai aura nirantara duHkha ke garta meM DUbatA jAtA hai / ThIka hI kahA hai paraspRhA mahAduHkhaM, nispRhatvaM mahAsukham / para-padArthoM kI spRhA-lAlasA hI AtmA ko duHkhI banAto hai aura unake prati rahI nispRhatA AtmA ko sukhI karatI hai| parantu ajJAnadazA ke kAraNa prAtmA sva-svarUpa ko jAnane meM andha sI bana jAtI hai aura bhautika padArthoM ke pIche daur3adhUpa karatI rahatI hai| retI ko pIsa kara koI tela nikAlanA cAhe athavA pattoM kA siMcana kara vRkSa ko harA-bharA rakhanA cAhe; yaha kaise sambhava hai ? jo AtmA se bhinna haiM, unake prati rAga va prAsakti se prAtmA kabhI sukhI nahIM huI hai| usase to AtmA vividha duHkhoM kI bhoktA hI banI hai| para-bhAva meM Atmavat buddhi honA hI sabase bar3I ajJAnatA hai aura yaha ajJAnatA hI sarva duHkhoM kA mUla hai| kahA bhI hai dhana bhogoM kI khAna hai, tana rogoM kI khAna / jJAna sukhoM kI khAna hai, duHkha khAna ajJAna // zAnta sudhArasa vivecana-124 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para-padArthoM meM rahI huI Atmavat buddhi ko dUra kara svabhAva meM lIna bananA yahI paramAnanda kI prApti kA mArga hai aura usI ke lie hamArA prayAsa honA cAhiye / kRtinAM dayiteti cintanaM, paradAreSu yathA vipattaye / vividhAtibhayAvahaM tayA, parabhAveSu mamatvabhAvanam // 47 // artha-jisa prakAra parastrI meM svastrI kI kalpanA buddhimAn puruSa ke lie Apatti kA kAraNa banatI hai, usI prakAra anya vastu meM apanepana kI bhAvanA (mamatvabuddhi) vividha pIr3AoM ko lAne vAlI hI hotI hai / / 47 / / vivecana para-bhAva meM ramaNatA bhayaMkara hai parastrI kI ora jo najara karatA hai, usake sAtha saMga karane ke lie prayatna karatA hai, usakI hAlata kharAba hI hotI hai / 'dazavakAlika' meM ThIka hI kahA hai jaha taM kAhisi bhAvaM, jA jA dicchasi naariiyo| vAyA vidhdhuvva haDo, adviappA bhavissasi // satI rAjImatI rathanemi ko kahatI hai ki-"he rathanemi ! yadi tuma isa prakAra rAga bhAva kA sevana karate rahoge to jaba-jaba strI ko dekhoge, taba-taba pavana se sphurita hone vAlI haDa nAmaka vanaspati kI taraha tuma asthira (AtmA vAle) bana jaamoge|" arthAt jisakA mana parastrI meM raMjita banA hai, vaha apanI zAnta sudhArasa vivecana-125 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-sthiratA kho detA hai| usake mana meM nAnA prakAra ke vikalpa calate rahate haiM aura isa prakAra vaha sadaiva prazAnta-asthira dazA meM rahatA hai| parastrI vyasanI kI samAja meM bhI ijjata nahIM hotI hai, loga use halkI najara se dekhate haiN| basa, isI prakAra AtmaguNoM ko chor3akara para-padArthoM meM mamatva karanA ekamAtra Apatti kA hI kAraNa hai| paudgalika padArtha AtmA se para haiN| ataH parapadArtha kI ora najara DAlanA....unase prema karanA yaha parastrIgamana kI taraha hI hai, jo aneka ApattiyoM ko lAne vAlA hai| isa saMsAra-bhramaNa kA bhI mukhya kAraNa jo apanA nahIM hai, usameM apanepana ko buddhi hI hai| parabhAva meM ramaNa kI yaha kitanI bhayaMkara sajA hai ki 'ajanmA' svabhAva vAle AtmA ko janma lenA par3atA hai| 'amara' svabhAva vAlI AtmA ko maranA par3atA hai| adhunA parabhAvasaMvRti hara cetaH parito'vaguNThitam / kSaNamAtmavicAracandana-drumavAtomirasAHspRzantumAm // 48 // artha--he mana ! cAroM ora se ghire hue para-bhAva rUpa AvaraNa ko tU dUra haTA de, tAki Atmacintana rUpa candana vRkSa ke pavana kI umi ke rasa kA kSaNabhara ke lie mujhe sparza ho jAya / / 48 // zAnta sudhArasa vivecana-126 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivecana Atmacintana kA Ananda zubha-azubha vicAroM kA udgamasthala mana hI hai| AcAra kA mUla bho vicAra hI hai| adhikAMzataH manuSya ko pravRtti usake mana kI vRtti ke anusAra hotI hai| kisI bhI kArya ko sAkAra rUpa dene ke pUrva sarvaprathama mana meM vicAra paidA hotA hai| tatpazcAt mana ke bhAva vANI dvArA vyakta hote haiM aura phira ve vicAra kriyAtmaka bhAva dhAraNa karate haiN| parabhAva meM apanI ramaNatA kA mUla apanA mana hI hai| mana yadi samajha jAya to sadvicAra kI ora mur3a sakatA hai / ataH mana ko samajhAte hue pUjya upAdhyAyajI kahate haiM ki he mana ! tere cAroM ora para-bhAva kI ramaNatA kA moTA-kAlA pardA rahA hA hai, isa parde ko tU haTA de| isa parde ke haTane ke sAtha hI tujhe svaramaNatA kA prAsvAdana hogA, jo candana vRkSa ke pAsa se bahate hue zItala pavana kI bhA~ti AnandadAyI hogaa| AtmasvarUpa ke cintana se jIvAtmA ko candana se bhI adhika zItalatA kA anubhava hotA hai| Atma-ramaNatA ke prAnanda kI mastI kucha aura hI hotI hai, vaha zabdAtIta hai, use zabdoM meM abhivyakta nahIM kiyA jA sakatA hai| zakkara ke svAda ko zabdoM meM kahanA azakya hai, usI prakAra prAtmAnanda kI mastI ko zabdoM se nahIM kaha sakate haiN| AtmA to akSaya sukha kA sAgara hai| usake nikaTa jAte hI parama zAnti kI zotala laharoM kA anubhava hogaa| zAnta sudhArasa vivecana-127 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ataH he mana ! tU para-bhAva ko chor3a de| AtmA kA jo vAstavika svarUpa hai, usakA tU vicAra kara, cintana kara, jisase tujhe parama AhlAda kI prApti hogii| eka kSaNa bhara kA bhI Atma vicAra parama zAnti kA bIja hai, ataH tU usI meM DUba jaa| ekatAM samatopetA-menAmAtman vibhAvaya / labhasva paramAnanda-sampadaM namirAjavat // 46 // (anuSTup) artha-he Atman ! samatva se yukta ekatA kA tU bhAvana kara, jisase nami rAjarSi kI taraha tujhe paramAnanda kI sampatti prApta hogI / / 46 / / vivecana samatAyukta ekatva bhAvanA kA prabhAva samatA prAtmA kA svabhAva hai| samatA arthAt mAdhyastha dshaa| na iSTa kA rAga aura na aniSTa kA dveSa / na mitra para prema aura na zatru ke prati ghRnnaa| na svarNa kI Asakti aura na hI tRNa kA tiraskAra / / sarva avasthAoM meM mAdhyastha rahanA yaha AtmA kA svabhAva hai| isa svabhAva kI prApti se AtmA vItarAga bana jAtI hai aura moha ke jAla se sarvathA mukta ho jAtI hai| moha se mukta AtmA sarvajJa-sarvadarzI bana jAtI hai aura sarvajJa-sarvadarzI prAtmA ananta jJAna aura ananta darzana ke upayoga meM lIna rahatI hai| zAnta sudhArasa vivecana-128 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha sukha ke mahAsAgara meM DUba jAtI hai| isa saMsAra ke samasta sukhI prANiyoM kA sukha ikaTThA kiyA jAya to bhI vaha sukha eka siddhAtmA ke eka Atmapradeza dvArA anubhUta sukha ke barAbara bhI nahIM hai| Atmasukha ke Age indra aura cakravartI ke sukha bhI nagaNya haiN| isa Atmasukha kI prApti AtmA ko ekatA ke bhAvana se hotI hai| ekatA ke bhAvana meM nami rAjarSi kA dRSTAnta prasiddha hai, jo nimnAnusAra hai ___ vedanA meM se virAga kI jyoti pragaTAne vAle namirAjA mithilA ke adhipati the| satI madanarekhA ke suputra namirAjA chaha mAsa se bhayaMkara vedanA se grasta the| aneka upacAroM ke bAvajUda bhI unake svAsthya meM leza bhI sudhAra nahIM ho rahA thaa| samaya-samaya kI bAta hai, eka bAra ke atyanta sukhI namirAjA Aja duHkha kI Aga meM tape jA rahe the| rAjasiMhAsana para baiThane vAle namirAjA zayyA para par3e-par3e apanI vedanA bhoga rahe the| namirAjA ke deha kI rakSA ke lie saikar3oM vaidya prayatnazIla the parantu vedanA meM thor3A bhI antara nahIM par3a rahA thaa| anta meM eka upacAra unheM lAgu par3a gyaa| candana ke lepa se unheM zotalatA kA anubhava hone lagA aura namirAjA kI zAnti se sabhI ke cehare prasanna bana ge| rAjarAniyA~ Adi sabhI mahArAjA zAnta-9 zAnta sudhArasa vivecana-126 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI zAnti ke lie candana ghisane lgiiN| saikar3oM rAniyA~ nirantara candana ghisa rahI thIM, isa prakAra candana ghisate samaya rAjarAniyoM ke hAthoM meM rahe kaMkaNa paraspara TakarAkara AvAja karane lge| kaMkaraNa ke TakarAne se utpanna dhvani ko sahana karane meM namirAjA azakta ho cuke the, ataH ve cillA uThe-"aho ! Aja mere saba duzmana bana ge| isa prakAra karNabhedI AvAja kyoM ho rahI hai ?" mahArAjA ke bhAva ko jAnate hI sabhI mahArAniyoM ne apane hAthoM meM se eka kaMkaraNa ko chor3a, zeSa kaMkaraNa utAra die aura thor3I hI dera bAda kaMkaraNa kI marmabhedI dhvani zAnta ho gii| phira bhI rAjarAniyA~ joroM se caMdana ghise jA rahI thiiN| tabhI mahArAjA ne kahA--"maMtrIzvara ! kyA candana kA ghisanA banda ho gayA hai, vahI to merA jIvana hai dekho, abhI candana ghisane kI AvAja to nahIM A rahI hai|' maMtrI ne kahA--"rAjan ! candana ke vilepana ke pyAle taiyAra haiN| candana kA ghisanA baMda nahIM huA hai, kintu mahArAniyoM ne apane hAthoM meM se eka kaMkaraNa ko chor3a zeSa kaMkaNa utAra diye haiM, ataH unakI AvAja banda ho gaI hai| jahA~ do kaMkaNa TakarAte haiM, vahA~ aAvAja hotI hai aura jahA~ eka hI kaMkaraNa hotA hai, vahA~ AvAja kA prazna hI nahIM hai|' maMtrIzvara kI yaha bAta sunate hI nami mahArAjA ko Atmacintana kI naI dizA mila gii| ve socane lage--"eka meM zAnti, aneka meM azAnti / " zAnta sudhArasa vivecana-130 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedanA kI Aga meM se namirAjA kI antazcetanA jAgRta ho gaI aura apanI cintanadhArA meM ve Age bar3hane lage, 'eka meM Ananda hai| jahA~ do, vahA~ kalaha aura kleza hai| eka kaMkaNa meM kitanI zAnti hai aura do meM kitanA kolAhala ! AdhyAtmika jagat meM bhI yaha bAta utanI hI satya hai, jo AtmA akelI bana gaI "nissaMga bana gaI, vaha kitanI zAnta ho jAtI hai !' __ zaizava kAla meM prANI akelA hotA hai, ataH kitanA Anandamaya hotA hai| yauvana ko pAte hI vaha do bananA cAhatA hai aura phira do meM se caar...| basa, ekatA kA bhaMga ho gayA aura cintAoM ne use ghera liyaa| jIvana kI zAnti dhUla meM mila gii| oha ! ekatA meM Ananda anekatA meM zoka / aura isa cintana se namirAjA ke cehare para prasannatA chAne lgii| ekatA kI bhAvanA ne hI unheM zAnti ke mahAsAgara meM Dubo diyaa| kArtika pUrNimA ke pUrNacandra kI bhA~ti unake cehare para prasannatA bar3hane lagI aura unhoMne yaha dRr3ha nizcaya kara liyA"yadi isa vedanA se maiM mukta ho jAU~ to prAtaHkAla hI saMsAra kA tyAga kara prabhupaMtha kA pathika bana jaauuNgaa|" dRr3ha saMkalpa meM eka mahAn zakti hotI hai aura usase vipattiyoM ke saba bAdala dUra ho jAte haiM / basa, isa saMkalpa ke bAda namirAjA kI A~kheM nidrA se ghira gaIM aura unhoMne atyanta zAnti kA anubhava kiyaa| sabhI vaidya to isI bhrama meM the ki Akhira hamArI auSadhi kA prayoga saphala ho gyaa| zAnta sudhArasa vivecana-131 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAtaHkAla ke prakAza ke pUrva namirAjA eka svapna meM lIna the| svarNa ke meruparvata para unhoMne apane Apako ghUmate hue dekhaa| aura phira to unheM jAtismaraNa jJAna ho gyaa| pUrva ke tIsare bhava meM ekatA-samatA kI sAdhanA karane vAle ve eka sAdhaka mahAtmA the| usa jovana ko pUrNa kara ve deva bane the / usa devabhava meM saikar3oM tIrthaMkaroM ke janmAbhiSeka kA mahotsava isI meruparvata para unhoMne kiyA thaa| gata janma ke isa jAtismaraNa jJAna ne unake virAga ke dIpa ko adhika prajvalita kiyA aura prAtaH hote hI ve tyAga kI yAtrA para prayANa kara ge| sArI mithilA vilApa kara rahI thii| namirAjA ke isa saMsAra-tyAga se mithilAvAsiyoM ke ceharoM para gAr3ha udAsInatA najara A rahI thii| cAroM ora se krandana kI AvAja sunAI de rahI thii| kintu namirAjA apane saMkalpa para dRr3ha the| vIroM kA saMkalpa patthara kI lakIra hotA hai| ve usa krandana se pIche haTane vAle nahIM the| brAhmaNa ke veSa meM indra mahArAjA ne pAkara unakI parIkSA lii| nAnA prakAra kI samasyAe~ prastuta kI, parantu namirAjA ke pratyuttara ko sunakara indra mahArAjA bhI cakita raha ge| isa prakAra ekatva bhAvanA kI cinagArI meM se virAga ke rAgI banakara anta meM nami rAjarSi vItarAga bana ge| zAnta sudhArasa vivecana-132 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthabhAvanASTakam-gItam vinaya cintaya vastutattvaM , jagati nijamiha kasya kim / / bhavati matiriti yasya hRdaye , . duritamudayati tasya kim // vinaya0 50 // artha-he vinaya ! tU vastuoM ke vAstavika svarUpa kA cintana kr| isa jagat meM vAstava meM apanA kyA hai ? isa prakAra kI buddhi jisake hRdaya meM utpanna hotI hai, kyA use kisI prakAra ke duHkha kA udaya ho sakatA hai ? // 50 / / - vivecana jagat kA vAstavika darzana karo pUjya upAdhyAya zrI vinayavijayajI ma. ekatva bhAvanA ke geyASTaka meM apanI AtmA ko ho sambodhita karate hue kahate haiM ki he vinaya ! tu jarA vicAra kara, isa saMsAra meM terA kyA hai ? isa eka vAkya ke cintana meM to socane kI naI dizA mila jAtI hai| vAstava meM, isa duniyA meM jitane bhI pApa haiM athavA zAnta sudhArasa vivecana-133 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho rahe haiM, una sabakA mUla sAMsArika vastuoM para rahI huI mamatva-svAmitva kI bhAvanA hI hai| isa mamatva ke kAraNa hI jIvAtmA isa saMsAra meM cAroM ora bhAga-daur3a karatA hai aura iSTa viSaya kI prApti ke lie nAnA prakAra ke pApakarma-duSkarma Adi bhI karatA hai| vaha sAMsArika vyaktiyoM va vastuoM meM 'apanepana-parAepana' kI kalpanA kara letA hai| isa mamatva kI buddhi se jIvAtmA vizAla kSetra kA mAlika banane kA prayatna karatA hai| dhana ke Dhera khar3e kara detA hai| parantu jaba prAyuSya samApta ho jAtA hai, taba saba yahIM kA yahIM raha jAtA hai aura jIvAtmA ko akelA hI jAnA par3atA hai| jarA, kavi kI bhAvapUrNa paMktiyoM kA gAna kara leM tU ceta musAphira ! ceta jarA , kyoM mAnata merA - merA hai| isa jaga meM nahIM koI terA hai| jo hai so sabhI anerA hai| ....e kAyA .. nazvara terI hai, eka dina vo rAkha kI DherI hai , jahA~ moha kA khUba aMdherA hai, kyoM mAnata merA - merA hai // 1 // jarA, gaharAI se soceMge to patA calegA ki isa saMsAra meM apanA koI nahIM hai| chaha khaNDa kA adhipati-cakravartI bhI mRtyu ke samaya eka phUTI kaur3I bhI sAtha meM nahIM le jA sakatA hai| sikandara ne apane jIvana meM dhana ke Dhera lagA die the, kintu mRtyu samaya vaha apane sAtha kyA le gayA ? viw tw ma duc zAnta sudhArasa vivecana-134 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sone ke Dhera karane vAlA mohammada gajanavI jIvana ke antima dinoM meM pAgala ho gayA thA aura kutte kI mauta marA thaa| 'isa saMsAra meM merA koI nahIM hai' isa satya ko jIvana meM pacA liyA jAya to vyakti aneka pApoM se baca sakatA hai| duniyA meM adhikAMzataH pApa kSaNika padArthoM kI prApti ke lie hI hote haiN| parantu isa satya ko jAna leMge to isa prakAra ke anarthadaMDa ke pApoM se jIvAtmA AsAnI se baca skegaa| eka utpadyate tanumA neka eva vipadyate / eka eva hi karma cinute , sa ekakaH phalamaznute // vinaya0 51 // artha-(isa saMsAra meM) jIvAtmA akelA hI utpanna hotA hai aura akelA hI maratA hai, vaha akelA hI karmoM kA saMgraha karatA hai aura vaha akelA hI unake phala ko bhogatA hai / / 51 / / vivecana sukha-duHkha kA kartA va bhoktA AtmA hI hai isa saMsAra meM jIva akelA hI pAyA hai aura akelA hI jaaegaa| hA~, vyartha ke sambandhoM kI kalpanA kara Aja taka isa jIvAtmA ne jo zoka ke A~sU bahAe haiM, unako ikaTThA kiyA jAya to usake Age lavaNa-samudra bhI eka choTA tAlAba sA pratIta hogaa| jIvAtmA ne apanI mRtyu se jina svajanoM ko zAnta sudhArasa vivecana-135 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rulAyA hai, unake A~suoM ko ikaTThA kiyA jAya to usake Age svayaMbhUramaNa samudra bhI nagaNya sA pratIta hogaa| kucha bhI ho, svayaM roe athavA dUsaroM ko rulAe, phira bhI jIvAtmA ko paraloka kI saphara akele hI karanI par3atI hai| eka-dUsare ke prema meM pAgala hone vAle duniyA meM bahuta mileMge aura eka-dUsare ke lie prANa dene kI bAta karane vAle bhI mila jAeMge aura Age bar3hakara eka kI mRtyu ke pIche apane jIvana kA anta bhI kara de to bhI paraloka meM vaha usI ke sAtha rahegA, aisA koI niyama nahIM hai| isa janma meM hajAroM vyaktiyoM ke sAtha prema kA sambandha jor3ane vAle ko bhI mRtyu kA duHkha akele hI sahana karanA par3atA hai| zreNika mahArAjA ne jaba anAthI muni ko kahA- "maiM tumhArA nAtha banane ke lie taiyAra huuN|" to anAthI muni ne kahA-"tuma svayaM anAtha ho ata: mere nAtha kaise banoge? yadi sAMsArika samRddhi se apane Apako nAtha mAnate ho, taba to aisA 'nAtha' maiM bhI thaa| parantu vaha nAthapanA saccA nahIM hai| karma ke udaya se Ane vAlI vedanA ko haTAne vAlA kauna ?" anta meM muni ne yahI kahA 'jinadharma binA naranAtha, nathI koI mukti no sAtha / ' jinezvara kA dharma hI AtmA kA saccA sAthI hai aura usI kI zaraNAgati se prAtmA bandhanamukta banatI hai| jainadarzana kA yaha sanAtana satya hai ki prAtmA hI apane karmoM kA kartA aura bhoktA hai| prAtmA jisa prakAra ke zubha athavA azubha karma kA baMdha karatI hai, usake anusAra hI vaha zubha athavA zAnta sudhArasa vivecana 136 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azubha phala ko prApta karatI hai| yadi gata janma meM pApakarma kiye haiM to usakI sajA bhI svayaM ko hI bhoganI par3atI hai| aneka satiyoM ke jIvana meM bhI jo bhayaMkara ApattiyA~ AI thIM, usakA bhI mukhya kAraNa unakA hI karma thaa| yahA~ taka ki tIrthaMkara bhagavAna para bhI jo bhayaMkara upasarga hote haiM, unameM bhI unake hI pUrvajanma kA karma kAraNa hai| tIrthaMkara bhI karma ke phala se baca nahIM sakate haiM to hama jaisoM kI kyA haisiyata hai| ataH 'jaisA boproge-vaisA kAToge' As you sow, so shall you reap. ke niyama ko samajhakara jIvana meM du:kha ke kAraNabhUta duSkarma kI pravRtti se dUra rahanA hI zreya kA mArga hai| para yasya yAvAn paraparigraha vividhamamatAvIvadhaH jaladhivinihitapotayuktyA , patati tAvadasAvadhaH // vinaya0 52 // artha-vivadha prakAra kI mamatAoM se bhArI bane prANI ko jitanA-jitanA anya vastuoM kA parigraha hotA hai, utanA hI vaha samudra meM rahe yAna kI taraha nIce jAtA hai / / 52 / / vivecana prAtmA mamatA se bhArI banatI hai Apako yadi Trena meM saphara karanA hai to Apa 36 kilogrAma taka vajana kA sAmAna apane sAtha le jA sakate haiN| isase zAnta sudhArasa vivecana-137 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhika vajana hone para Apako adhika cArja denA par3atA hai; kintu yadi Apa vAyuyAna se yAtrA karanA cAhate haiM to apane sAtha adhika sAmAna nahIM rakha sakate haiN| vAyuyAna va jalayAna meM vajana uThAne kI apanI eka kSamatA hotI hai| kSamatA se adhika vajana DAlane para jalayAna ke DUbane kI sambhAvanA rahatI hai| . mamatA se AtmA bhArabhUta banatI hai| jyoM-jyoM AtmA mamatA karatI hai, tyoM-tyoM usako U~ce uThane meM kaThinAI rahatI hai aura vaha nIce giratI jAtI hai| svarga va apavarga taka pahu~cane ke lie prAtmA ko nirmama bananA hogaa| AtmA yadi mamatva vAlo banegI to vaha adholoka meM jaaegii| naraka va nigoda kI duHkhabharI yAtrA use karanI par3ego / saMsAra meM mamatva ke aneka kSetra haiN| vyakti jyoM-jyoM sva ke nikaTa pahu~catA hai, tyoM-tyoM usakI mamatA bar3hatI jAtI hai / anya deza meM rahane vAle bhAratIya ko bhAratIya vyakti milate ho prema paidA ho jaaegaa| jitanA prema usa vyakti se anya deza meM hogA, utanA prema use svadeza meM nahIM hogaa| svadeza meM bhI rAjasthAnI ko jitanA prema rAjasthAnI se hogA, utanA prema gujarAtI se nahIM hogaa| rAjasthAnI ko bhI jitanA prema apane gA~va meM rahane vAle se hogA, utanA prema anya gA~va meM rahane vAle se nahIM hogaa| phira eka vyakti ko jitanA prema apane mohalle vAle se hogA, utanA prema anya mohalle vAle se nahIM hogaa| phira jitanA prema par3osI se hogA, utanA prema dUra rahane vAle se nahIM hogaa| zAnta sudhArasa vivecana-138 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ par3osI se bhI adhika prema svajana-kuTumba se hogaa| kuTumba meM bhI adhika prema putra Adi para hogA aura putra se adhika prema patnI para hogA aura patnI se adhika prema sva zarIra para hogaa| isa prakAra mamatA ke aneka kSetra haiN| pUjya upAdhyAyajI ma. pharamAte haiM ki isa prakAra nAnA prakAra kI mamatAoM ke vazIbhUta hokara AtmA bhArI hI banatI hai aura usa mamatA ke bhAra se AtmA kI durgati hI hotI hai| ataH mamatva tyAga ke lie prayatnazIla bananA caahiye| sva - svabhAvaM madyamudito, ' bhuvi vilupya viceSTate / dRzyatAM parabhAvaghaTanAt , patati viluThati jambhate // vinaya0 53 // artha-zarAba ke naze meM pAgala banA vyakti apane mUla svabhAva kA tyAga kara pRthvI para AloTane kI vyartha ceSTA karatA hai, isI prakAra para-bhAva ko ghaTanA se jIvAtmA nIce giratA hai, pAloTatA hai aura jambhAI letA hai / / 53 / / vivecana parabhAva ramaraNatA kI zarAba zarAbI kI dazA se Apa zAyada hI aparicita hoMge? zarAba ke naze meM vyakti apanA bhAna kho detA hai| vaha apanI gupta bAta bhI prakaTa kara detA hai| mA~ ke sAtha patnI jaisA aura zAnta sudhArasa vivecana-136 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patnI ke sAtha mA~ jaisA vyavahAra bhI kara sakatA hai| zarAbI vyakti naze meM vyartha hI bakavAsa karatA rahatA hai| kIcar3a va dhUla meM AloTatA hai| kuttA usake muMha meM pezAba kara detA hai, phira bhI usa pezAba ko vaha amRta mAnakara pI jAtA hai| mala-mUtra meM use kisI prakAra kI glAni nahIM hotI hai| yaha hAlata hai zarAbI kii| pUjya upAdhyAyajI ma. jo parabhAva meM lipta hai, usakI isa zarAbI ke sAtha tulanA kara rahe haiN| zarAbI ko jaise zarAba ke saMga meM Ananda AtA hai, usI prakAra se pudgalAnandI AtmA ko bhI pudgala ke saMga meM hI prAnanda prAtA hai, parantu usakA yaha prAnanda pAgalapana jaisA hI hai / sUpara viSTA va kocar3a ko hI apanA svarga samajhatA hai, use gandagI hI priya hai| basa! isI prakAra se bhavAbhinandI AtmAe~ bhI pudgala ke prAnanda meM hI masta rahatI haiM; parantu unakA yaha prAnanda kSaNa vinazvara hotA hai; anta meM, ve du:kha ke garta meM hI DUbatI haiN| pudgalarasika prAtmA paudgalika sukha ke lie tanator3a prayAsa karatI hai| anukUla viSaya kI prApti meM phUle nahIM samAtI hai| kSaNika sukha meM svarga kI kalpanA kara letI hai aura usI meM prAtmA kA mokSa samajhatI hai| Eat, drink and be marry. khAmo, pIro aura mauja karo; yahI unake jovana kA siddhAnta hotA hai| parantu ina AtmAoM kI dazA to usa zarAbI jaisI hI hotI hai| zAnta sudhArasa vivecana-140 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazya kAJcanamitarapudgala militamaJcati kAM dazAm / kevalasya tu tasya rUpaM , viditameva bhavAhazAm // vinaya0 54 // evamAtmani karmavazato, bhavati rUpamanekadhA / karmamalarahite tu bhagavati , bhAsate kAJcanavidhA // vinaya0 55 / / artha--anya padArtha ke sAtha milane para svarNa kI kyA hAlata hotI hai ? use dekho, aura jaba vaha svaccha hotA hai taba usakA rUpa kaisA hotA hai ? isa bAta ko to tuma jAnate hI ho na ? // 54 / / artha-isI prakAra AtmA bhI karma ke vazIbhUta hokara nAnA prakAra ke rUpa dhAraNa karatA hai aura jaba vaha karmamala se rahita hotA hai, taba zuddha kaMcana ke samAna dIptimAna hotA hai / / 55 / / vivecana AtmA kA svarUpa zuddha kaMcana jaisA hai zuddha va svaccha svarNa ko dekho, vaha bhagavAn kA mukuTa banakara, prabhu ke mastaka para zobha rahA hai athavA gale kA hAra banA huA hai| sabhI loga usakI kImata karate haiM, usakI surakSA karate haiM aura use pAne ke lie prayatna karate haiM aura zAnta sudhArasa vivecana-141 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahI suvarNa, jaba miTTo ke saMga meM rahatA hai, taba kitanA malina hotA hai ? vaha pairoM tale rauMdA jAtA hai| dhUla ke samAna hI usakI kImata hotI hai| azuddha aura zuddha svarNa kI dazA ke bIca jo antara hai, vaise hI azuddha aura zuddha AtmA ke bIca antara hai| AtmA jaba taka karmamala se saMyukta rahatI hai, tabhI taka isa saMsAracakra meM paribhramaNa karatI hai| jisa prakAra lepakRta tumbI pAnI ke tala meM par3I rahatI hai aura vahI jaba lepa se mukta ho jAtI hai, taba UrdhvagAmI banatI hai| isa niyamAnusAra prAtmA jaba taka karma ke saMyoga meM rahatI hai, taba taka isa saMsAra meM nAnA janma-maraNa karatI rahatI hai aura jaba AtmA karma se sarvathA rahita bana jAtI hai taba vaha apane mUla saccidAnanda svabhAva ko prApta kara letI hai aura eka hI samaya meM Urdhvagati kara caudaha rAjaloka ke agrabhAga taka pahu~ca jAtI hai| eka bAra karma-mukta ho jAne ke bAda punaH vaha zarIra dhAraNa nahIM karatI hai| muktAtmA ko na janma kI pIr3A hotI hai aura na hI maraNa kii| vaha apane nijasvarUpa meM masta rahatI hai| cAroM ora kArmaNa vargaNAe~ hote hue bhI rAgadveSa se mukta hone ke kAraNa siddhAtmA unheM grahaNa nahIM karatI hai| ... jJAnadarzana . caraNaparyava parivRtaH paramezvaraH / eka evAnubhava - sadane , ramatAmavinazvaraH // vinaya0 56 // zAnta sudhArasa vivecana-142 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-vaha AtmA (paramezvara) zAzvata hai aura sadA jJAna, darzana aura cAritra ke paryAyoM se ghirA huA hai aura eka hai| aise parama avinazvara paramAtmA mere anubhava mandira meM ramaNa kare / / 56 / / vivecana hRdaya meM paramAtmA kI sthApanA karo 'upayogo lakSaNam' yaha jIva kA lakSaNa hai| AtmA kabhI sAkAropayoga (jJAnopayoga) meM rahatI hai to kabhI nirAkAropayoga (darzanopayoga) meN| saMsArI avasthA meM, karmayukta avasthA meM AtmA kA upayoga azuddha rahatA hai| azuddha upayoga ke kAraNa saMsArI AtmA heya meM upAdeya buddhi aura upAdeya meM heya buddhi kara letI hai, phalasvarUpa vaha karma-bandhanoM se grasta banatI hai aura aneka yAtanAe~ bhogatI haiN| jJAnAvaraNIya karma AtmA ke jJAnaguNa para AvaraNa lA detA hai aura isa prAvaraNa ke kAraNa AtmA vastu ke yathAvasthita svarUpa ko jAna nahIM pAtI hai| parantu jaba AtmA rAga aura dvoSa se mukta banakara mohanIya karma kA sampUrNa kSaya kara vItarAga bana jAtI hai, taba tatkAla hI usa para se jJAnAvaraNIya karma kA prAvaraNa bhI sarvathA haTa jAtA hai aura isa prAvaraNa ke haTane ke sAtha hI AtmA ananta jJAnamaya bana jAtI hai| jJAnAvararaNoya karma kI pA~ca prakRtiyoM (mati jJAnAvaraNIya, zruta jJAnAvaraNIya, avadhi jJAnAvaraNIya, manaHparyava jJAnAvaraNIya aura kevalajJAnAvaraNIya) ke sAtha hI prAtmA darzanAvaraNIya kI cAra prakRtiyoM (cakSudarzanAvaraNIya, acakSudarzanAvaraNIya, avadhidarzanA zAnta sudhArasa vivecana-143 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varaNIya aura kevala darzanAvaraNIya) tathA antarAya karma kI pA~ca prakRtiyoM (dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya tathA vIryAntarAya) kA bhI kSaya kara anantajJAna, anantadarzana aura anantavIrya guNa ko bhI prApta karatI hai| isa prakAra cAra ghAtI karmoM kA kSaya ho jAne se prAtmA anantajJAna, anantadarzana, anantavIrya aura vItarAgatA prApta karatI hai| rAga aura dveSa ke nivAraNa se AtmA jisa parama sukha kA anubhava karatI hai, vaha sukha atulanIya hotA hai| aise paramAtmA kevalajJAna aura kevaladarzana ke bala se samasta carAcara jagata ke samasta bhUta, bhAvI aura vartamAna paryAyoM ko hastAmalakavat pratyakSa dekhate haiN| ve paramAtmA anantajJAna, anantadarzana, vItarAgatA arthAt akSaya cAritra kI paryAyoM meM lIna rahate haiN| aise vizuddha svarUpI jo paramAtmA haiM, unheM apane hRdayamandira meM sthApita karanA caahiye| apane anubhava mandira meM aise eka vItarAga paramezvara kI sthApanA kara unase vArtAlApa karo aura una paramAtmA ke sAtha apanI AtmA kI ekatA siddha kro| __ paramAtmA ne jisa vizuddha svarUpa ko prApta kiyA hai, usI vizuddha svarUpa kI svAminI apanI AtmA bhI hai| ataH una paramAtmA ko hRdaya meM sthApita kara aba hameM apanI AtmA ke paramAtma svarUpa ko pahacAna lenA hai| usa pahacAna ke bAda AtmA jisa parama Ananda kA anubhava karatI hai, vaha alaukika hI hai| ataH paramezvara paramAtmA ko apane hRdaya mandira meM sthApita karane ke lie taiyAra ho jaano| zAnta sudhArasa vivecana-144 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rucira - samatAmRtarasaM kSaraNa muditamAsvAdaya mudA / vinaya ! viSayAtIta-sukharasa , rati-rudaJcatu te tadA // vinaya0 57 // artha-jisa samatA ke amRtarasa kA svAda tujhameM acAnaka jAga uThA hai, usakA kSaNa bhara ke lie prAsvAdana kara / he vinaya ! viSaya se atIta sukha ke rasa meM tujhe sadA prema ho // 57 // vivecana prAtmA kA sukha-vAstavika sukha pUjya upAdhyAya zrI yazovijayajI ma. ne kahA hai deha mana vacana pudgala thakI, karma thI bhinna tuja rUpa re| akSaya akalaMka cha jIva nu, jJAna prAnanda svarUpa re|| AtmA ke zuddha svarUpa kA kitanA sundara citraNa prastuta kiyA gayA hai| prAtmA na dehasvarUpa hai, na manasvarUpa hai, na vacanasvarUpa hai aura na hI pudgalasvarUpa hai| AtmA to dehAtIta hai, vacanAtIta hai| jJAna aura prAnanda yahI AtmA kA zuddha svarUpa hai| pUjya upAdhyAya zrI vinayavijayajI ma. ekatva bhAvanA kA upasahAra karate hue apanI AtmA ko hI sambodhita karate hue kahate haiM ki he vinaya ! ekatva ke bhAvana se tujha meM jo prazama zAnta-10 zAnta sudhArasa vivecana-145 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasa rUpa amRtarasa paidA huA hai, usakA tU kSaNa bhara ke lie pAna kara le| vAha ! usa zamarasa kA svAda kitanA madhura hai / usake Age kAvya ke nau rasa aura bhojana ke SaDrasa bhI nIrasa pratIta hote haiN| eka ghaTanA yAda A jAtI hai-- * eka zreSThiputra ne apane ghara se zvasura-gRha kI ora gamana kiyaa| kucha jaMgalI rAstA thaa| mArga bhI bar3A vikaTa thA, kintu zreSThiputra ke sAtha koI nahIM thaa| zreSThiputra eka jaMgala meM A pahu~cA jahA~ tIna dizAoM meM pagaDaNDiyA~ jA rahI thiiN| zreSThiputra vicAra meM par3a gayA, 'maiM kisa ora jAU~ ?' tabhI use eka gvAlA dikhAI diyaa| usane gvAle se pUchA-'kyA tuma pRthvIpura nagara kA rAstA jAnate ho?' gvAle ne kahA-"hA~, Apako kahA~ jAnA hai ?" usane kahA-"apane zvasura ke gRh"| "to mujhe bhojana khilaaproge|" zreSThiputra ne khaa-"jruur| bar3hiyA se bar3hiyA bhojana khilaauuNgaa|" ____ "kyA mujhe gur3a kI rAba khilAyoge?" zreSThiputra ne hAmI bhara dii| vaha gvAlA zreSThiputra ke sAtha cala pdd'aa| vaha usa mArga se paricita thA, ataH zreSThiputra ko usake zvasura-gRha taka pahu~cAne meM use koI takalIpha nahIM huii| zvasura-gRha meM pahu~cate hI zvasura Adi ne apane jAmAtA kA svAgata kiyaa| bhojana kA samaya ho cukA thA, ataH tatkAla zvasura ne apane jAmAtA ke svAgata meM vividha pakavAna taiyAra krvaae| bhojana kA samaya hote hI jAmAtA bhojana ke lie baitthaa| usa gvAle ko bhI pakavAna parose ge| zreSThiputra kA sAlA jyoMhI bhojana kA thAla lekara andara pahuMcA, tyoMhI gvAle ne A~kheM zAnta sudhArasa vivecana-146 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAla kara apanI lAThI uThAI aura zreSThiputra se bolA- "mere sAtha mAyAcAra.... isameM gur3a kI rAba kahA~ hai ?" zreSThiputra ne socA - "aho ! isa thAla meM ghevara, gulAbajAmuna, mAve kI miThAI Adi komatI miSThAnna haiM aura yaha gur3a kI rAba yAda karatA hai / jarUra, isane kabhI ina miThAiyoM kA AsvAdana nahIM kiyA lagatA hai, isIlie yaha bAliza ceSTA kara rahA hai| tatkAla zreSThiputra ne avasara dekha eka gulAbajAmuna hAtha meM liyA aura usake mu~ha meM DAla diyA / gulAbajAmuna kA svAda Ate hI usane lAThI nIce rakha dI aura thAlI meM par3e sabhI gulAbajAmuna jhapATe se khA gayA / phira zreSThiputra ne usako pUchA - "kyA aba rAba lenI hai ? "" usane kahA - " basa karo / usakI bAta chor3o / " kahane kA tAtparya yaha hai ki vyakti tabhI taka saMsAra ke kSaNika sukhoM meM Ananda pAnA cAhatA hai, jaba taka use AtmA ke vAstavika sukha kI anubhUti nahIM hotI hai / anta meM, granthakAra maharSi apanI yahI manokAmanA karate haiM ki viSayasukha se pratIta AtmA ke sukha meM tujhe sadA prema rahe / indriyaviSaya sukha to kSaNika hai, kSaNabhaMgura hai, usameM zrAtmA ko vAstavika tRpti kA Ananda nahIM ho sakatA hai / viSayasukha se mukta jo prAtmA kA sukha hai, vahI vAstavika sukha hai / usa sukha ke AsvAdana meM jisa Ananda kI anubhUti hotI hai, usakA varNana zabdAtIta hai, vaha to anubhUti kA viSaya hai / he Atman ! he vinaya ! DUba jA / tU usa sukha ke rasAsvAdana meM O zAnta sudhArasa vivecana- 147 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyatva bhAvanA paraH praviSTaH kurute vinAzaM , lokoktireSA na mRSeti manye / nivizya karmANubhirasya kiM kiM ,. jJAnAtmano no samapAdi kaSTam // 58 // (upajAti) artha-'apane ghara meM anya kA praveza vinAza karatA hai,' maiM mAnatA hU~ ki yaha lokokti galata nahIM hai| jJAnasvarUpa AtmA meM karma ke paramANugoM kA praveza ho jAne se prAtmA ne kina-kina kaSToM ko prApta nahIM kiyA hai ? // 58 / / vivecana karma prAtmA ke luTere haiM Apake pAsa eka vizAla baMgalA hai| baMgale meM aneka kamare haiM-zayana-gRha, atithi-gRha, snAna-gRha, bhojana-gRha, pUjA-gRha Adi / baMgale meM sAja-sajjA kI aneka vastue~ dIvAroM para bhI TaMgI huI haiN| makAna meM tijorI bhI hai, jisameM lAkhoM kI sampatti hai| isa prakAra Adhunika sukha-sAdhanoM se susajjita zAnta sudhArasa vivecana-148 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apake ghara ke dvAra para eka ajJAta vyakti AtA hai| usa vyakti se Apa sarvathA aparicita haiM, ApakA koI nAtA-riztA bhI nahIM hai| kyA Apa usa vyakti ko apane ghara meM praveza de deMge? isakA javAba Apa 'nA' meM hI doge| eka ajJAta vyakti ko ghara meM praveza karAnA mahAn Apatti kA kAraNa bana sakatA hai| bambaI jaise zaharoM meM lagabhaga pratyeka ghara ke dvAra para No admission without permission. kA borDa lagA hamA rahatA hai| apanI surakSA ke lie vyakti ghara kA dvAra andara se banda hI rakhatA hai| ghaMTI bajane ke bAda paricita vyakti hone para hI dvAra kholA jAtA hai aura Agantuka vyakti ko praveza diyA jAtA hai| 'ajJAta vyakti ko ghara meM ghusA dene meM khatarA rahatA hai|' isa lokokti se sArI duniyA paricita hai aura duniyA bhI isI prakAra kA vyavahAra karatI hai| basa, yahI bAta hameM AdhyAtmika kSatra meM bhI ghaTita karanI hai| apanI AtmA jJAna Adi ananta guNaratnoM kI bhaNDAra hai| jahA~ komatI ratna Adi padArtha hote haiM, vahA~ coroM ke Agamana kI sambhAvanA adhika rahatI hai, ataH unakI surakSA ke sAdhana bhI majabUta caahiye| lekina aphasosa ! hamane apane prAtmadhana kI surakSA kI koI paravAha nahIM kI aura isakA pariNAma kyA huA ? Atmadhana kI surakSA ke sAdhanoM ke na hone se corasvarUpa kArmaNavargaNA ke paramANuoM ne prAtma-gRha meM praveza kara liyA aura praveza ho jAne ke bAda to unhoMne tUphAna macAnA cAlU kara diyaa| jJAnAvaraNIya karma jJAnadhana ko lUTatA hai, to zAnta sudhArasa vivecana-149 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAvaraNIya karma AtmA ko aMdha-badhira Adi avasthA meM DAla detA hai | vedanIya karma Akara AtmA ko marIja kI zayyA para sulA detA hai / mohanIya karma zrAkara AtmA ke kSamA, namratA tathA santoSa zrAdi ratnoM ko tahasa-nahasa kara detA hai / AyuSya karma Akara amara AtmA ko mRtyu- zayyA para sulA detA hai / nAmakarma Akara AtmA ko naraka - tiryaMca Adi ke AkAra pradAna karatA hai / gotra karma zrAtmA ko U~ca-nIca sthAna detA hai aura antarAya karma AtmA kI zakti ko hI dabA detA hai / ina karmaparamANutroM ne zrAtma- gRha meM ghusakara kaisI kharAbI kI hai ? sarvataMtra svataMtra AtmA parAdhInatA kI ber3iyoM se baMdhI huI hai / ajara-amara AtmA kSaraNa-kSaraNa mRtyu kI vedanAe~ bhoga rahI hai / kyA Apa apanI AtmA kI isa durdazA se ciMtita haiM ? to Aja hI ina karmazatrunoM ko apane ghara meM praveza karane se rokie / ina zatrutroM ko rokane ke lie dRr3ha saMkalpa karanA par3egA aura satata caukasI rakhanI par3egI / khidyase nanu kimanyakathArtaH sarvadeva cintayasyanupamAnkathamAtman nAtmano guNamaNInna kadApi // 56 // ( svAgatA ) , mamatA 1 - paratantraH / artha - mamatAdhIna banakara anya kI upAdhijanya kathAoM se tuma vyartha kheda kyoM pAte ho ? aura svayaM ke anupama guNaratnoM kA kabhI vicAra bhI nahIM karate ho / / 56 / zAnta sudhArasa vivecana- 150 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivecana mamatA kI parAdhInatA "are bhAI! tU itanA kheda kyoM pA rahA hai ?" "kyA kahU~, usane mere sau rupaye curA lie|" aura "rameza ! tU kyoM udAsIna hai ?" "aAja merI kAra kA eksIDeMTa ho gyaa| pUrI kAra cakanAcUra ho gii|" ___"oha sohana ! tU itanA cintita kyoM dikhAI de rahA hai ?" "kyA kareM, patnI naI sAr3I ke lie prAgraha kara rahI hai, kintu jeba meM paise kahA~ hai ?" isa prakAra dekheMge to sArI duniyA cintita, udAsa aura aprasanna najara aaegii| sabhI samasyAoM se parezAna haiM, unheM sulajhAne ke lie satata prayatnazIla bhI haiM, parantu Azcarya hai eka samasyA samApta hone ke pUrva hI naI samasyA khar3I ho jAtI hai aura isa prakAra samasyAoM kA kabhI anta nahIM hotA hai| isa prakAra cAroM ora samasyAoM se ghire hue vyakti ko pUjya upAdhyAyajI ma. salAha de rahe haiM ki tU vyartha hI sAMsArika padArthoM kI mamatA kara kheda pA rahA hai, jarA vicAra to kara, kyA ye padArtha tere haiM ? para kI cintA se tujhe kyA phAyadA hone vAlA hai ? una bAhya padArthoM kI prApti tathA saMrakSaNa kI cintA kara tU vyartha zAnta sudhArasa vivecana-151 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI apane Apako kamajora banA rahA hai| kSaNika va tuccha padArthoM ke vinAza se tU vyartha hI duHkhI ho rahA hai| kucha samaya ke lie jarA soca, tU una parAye padArthoM kI kyoM cintA karatA hai aura Azcarya hai ki apane khuda ke khajAne kI ora tU najara bhI nahIM DAla rahA hai ? oha ! kitane guNaratna terI AtmA meM bhare hue haiM ? itane kImatI ratnoM kA svAmI hone para bhI tU dIna-hIna bana rahA hai ? mujhe terI mUrkhatA para ha~sI A rahI hai| chor3a de, isa pAgalapana ko| dekha, apane Atma-khajAne ko| usakI tU cintA kara, use koI lUTa na le, ataH usakI dekha-rekha kara aura bAhya padArthoM kI cintA chor3a de| yasmai tvaM yatase bibheSi ca yato, yatrAnizaM modase , yadyacchocasi yadyadicchasi hradA, yatprApya peprIyase / snigdho yeSu nijasvabhAvamamalaM nirloThya lAlapyase , tatsarva parakIyameva bhagavannAtmanna kiJcittava // 60 // (zArdUlavikrIDitam) artha-jisake lie tU nirantara prayatna karatA hai, jisase tU nirantara DaratA hai, jahA~ nirantara khuza hotA hai, jina-jina ke lie zoka karatA hai, jina-jina ko hRdaya se cAhatA hai aura jise prApta kara tU bArambAra khuza hotA hai, apane nirmala Atma-svabhAva kI upekSA kara jina padArthoM meM sneha kara jaisA-taisA bolatA hai (yAda rakha) he bhAgyavAn AtmA ! vaha saba dUsaroM kA hai, usameM terA koI nahIM hai / 60 / / zAnta sudhArasa vivecana-152 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivecana terA kauna ? "are mohana ! yaha itanI daur3adhUpa kisalie kara rahe ho ? thor3A bhI ArAma nahIM ?" ___"tumheM patA nahIM hai, abhI to vyApAra kI sIjana cala rahI hai| abhI mehanata hogI to kucha hI dinoM meM maiM lakhapati bana jAUMgA", mohana ne rauba se javAba diyA / "are dineza ! tU itanA bhayabhIta kyoM hai ?" dineza ne uttara diyA-"merI jeba meM 50,000 rupaye haiM, prataH koI curA na le, isakA satata bhaya rahatA hai|" / "aoha sohana ! roja to sUkhI roTI khAte ho aura Aja isa hoTala meM nAztA-pAnI ?" "tujhe patA nahIM hai, mujhe do lAkha kI 'laoNTarI' khula gaI hai|" "are hari ! itane ro kyoM rahe ho?" "kyA kahU~ ? ekAkI putra ko yama ne uThA liyA hai|" "priya rAkeza ! Aja itane khuza kaise najara A rahe ho?" "aAja to putra kI zAdI hai, barAbara pA~ca lAkha kA mAla...! Aja khuza nahIM rahe to phira kaba raheMge ?" eka hI vyakti ke jIvana meM prAyaH ye saba ghaTanAe~ dekhane ko zAnta sudhArasa vivecana-153 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mila sakatI haiN| kabhI vyakti rotA hai, kabhI ha~satA hai, kabhI zoka karatA hai, to kabhI mastI meM pAgala sA bana jAtA hai| pUjya upAdhyAyajI ma. kahate haiM ki tU itanI mehanata karatA hai, kabhI khuza hotA hai, kabhI nArAja hotA hai, kabhI rotA hai, kabhI ha~satA hai; tU ina saba virodhI paristhitiyoM ko bhogatA hai, parantu jarA vicAra kara, terA yaha saba prayatna to para ke lie hai| isameM se tujhe apanA kucha bhI prApta hone vAlA nahIM hai| terI yaha saba mehanata niSphala jAne vAlI hai| prAtmA kA jo nirmala svabhAva hai, use pAne ke lie to terA kucha bhI prayAsa nahIM hai| usake lie tU prayAsa kara / duSTAH kaSTakadarthanAH kati na tAH soDhAstvayA saMsRtau, tiryaGnArakayoniSu pratihatazchinno vibhinno muhuH / sarva tatparakIyavilasitaM vismRtya teSveva hA, rajyanmuhyasi mUDha ! tAnupacarannAtmanna ki lajjase // 61 // (zArdUlavikrIDitap) artha-isa saMsAra meM mahAduSTa aura kaSTakArI kina-kina kadarthanAoM ko tUne sahana nahIM kiyA hai| tiryaMca aura narakayoni meM bArambAra mAra khAI hai, tujhe chedA gayA hai, bhedA gayA hai, yaha saba anya vastuoM kA durvilAsa hI hai| aho ! kheda hai ki use bhUlakara punaH anya vastuoM meM rAga karatA hai| he mUr3ha Atman ! isa prakAra kI ceSTA karate hue tujhe lajjA bhI nahIM AtI hai / / 61 // zAnta sudhArasa vivecana-154 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivecana para-bhAva meM ramaraNatA kA pariNAma cora ke saMga se sAhUkAra bhI cora kahalAtA hai aura use bhI corI kI sajA hotI hai / AtmA ne para-padArthoM kA saMga kiyA, unake sAtha dostI kI, isake phalasvarUpa use naraka meM jAnA par3A / paramAdyAmiyoM ne naraka meM isa jIvAtmA kA chedana kiyA, bhedana kiyA / tape hue tela meM ise talA / apanA hI mAMsa use khilAyA | tiryaMca yoni meM jIvAtmA ne kama yAtanAe~ sahana nahIM kI hai / gadhe kI yoni meM usa para maryAdA se adhika bhAra lAdA gyaa| ghor3e ko yoni meM usane cAbukoM kI mAra khAI / bakare kI yoni meM use churI se kATA gayA / cUhe kI yoni meM vaha billI kA zikAra banA / duniyA meM aisI koI yAtanA nahIM hai, jo isa jIvAtmA ne sahana nahIM kI ho| parantu prazna hotA hai ina saba yAtanAoM kA kAraNa kyA ? ananta sukha kI bhoktA zrAtmA kI saMsAra meM yaha durdazA ki vaha eka-eka dAne ke lie ghara-ghara bhaTake | isakA pratyuttara pUjya upAdhyAyajI ma. dete haiM ki ina saba yAtanAoM kA ekamAtra kAraNa parakIya vastu kA hI hai / vilAsa * saMbhUti muni sva-sAdhanA meM tallIna the / utkaTa tapa kI sAdhanA kara unhoMne AtmAnanda kI mastI prApta kI thI / parantu zAnta sudhArasa vivecana- 155 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aphasosa ! eka dina sanatkumAra cakravartI ko paTTa strIratna kI kezalatA kA unheM sparza ho gayA aura eka prAzcarya bana gyaa| yoga ke sAdhaka saMbhUti muni bhoga ke bhikhArI bana gaye aura socane lage-'aho! isa strIratna kI kezalatA kA sparza bhI itanA suhAvanA, sukomala aura sukhadAyI hai to isake aMgasparza meM kitanA Ananda hogA?' basa, usI samaya unhoMne usa strIratna kI prApti ke lie yoga kI sAdhanA ko beca dene kA nirNaya kara liyA aura yaha nidAna kara liyA ki 'merI isa tapa-sAdhanA kA koI phala ho to AgAmI bhava meM mujhe strIratna kI prApti ho|' tapa ke phalasvarUpa saMbhUti muni cakravartI bana bhI gae, parantu phira usakA pariNAma ? kaho-sAtavIM narakabhUmi / sAtavIM naraka kI bhayaMkara yAtanAoM meM bhI rAgAndha banA brahmadatta 'kurumatI' 'kurumatI' cillA rahA hai| __ saMbhUti muni eka strIratna ke para-bhAva meM lipta hue to unhe usakA pariNAma 7vIM narakabhUmi kA nivAsa milaa| ghana meM prAsakta banA mammaraNa setth| dhana prAtmA kI sampatti nahIM hai, vaha AtmA se para hai| usameM mammaNa prAsakta bana gyaa| usane apanI sArI zakti kA upayoga usa dhana ke saMrakSaNa meM kiyaa| marate dama taka usakA yahI prayAsa rahA, parantu kyA usa dhana ne use bacA liyA ? nhiiN| bacAnA to dUra rahA balki sAtavIM naraka bhUmi meM dhakela diyaa| zAnta sudhArasa vivecana-156 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para-pudgala kI Asakti se hI jIvAtmA kI isa saMsAra meM burI hAlata huI hai, parantu phira bhI Azcarya hai ki jIvAtmA puna:punaH usI pudgala kI ora bhAgatA hai| jaise sajA pAne ke bAvajUda bhI cora kI najara para-dhana kI ora hI hotI hai aura vyabhicArI ko najara parastrI kI ora hI hotI hai, isI prakAra para-bhAva ke saMga se prAtmA ne atyanta duHkha hI pAyA hai, phira bhI para-bhAva meM ramaNa kI usakI yaha Adata chUTa nahIM rahI hai| itanA du:kha pAne ke bAvajUda bhI para-bhAva meM ramaNa karate hue use tanika bhI lajjA nahIM AtI hai| jJAnadarzanacAritraketanAM cetanAM vinA / sarvamanyad vinizcitya yatasva svahitAptaye // 62 // (anuSTup) artha-jJAna, darzana aura cAritra ke cihna vAlI vastuoM ko chor3akara anya saba vastue~ para haiM, aisA nirNaya kara svahita kI prApti ke lie prayatna karo / / 62 / / vivecana para-bhAva se mukta banane ke lie sva aura para kI bhedarekhA jAnanA atyanta Avazyaka hai| svarNa-cAMdI-tAMbe Adi ke guNoM ko acchI taraha jAne binA vyakti svarNa kI satya-parIkSA nahIM kara sakatA hai| mAtra pIlApana dekhakara svarNa ko kharIdane vAlA svarNa ke badale pItala bhI kharIda sakatA hai| ataH vastu kI satya parIkSA ke lie usake donoM pahaluoM ko jAnanA Avazyaka hai / zAnta sudhArasa vivecana-157 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI AtmA ko parabhAva se mukta banAne ke lie pUjya upAdhyAyajI ma. aba AtmA kA lakSaNa batalAte haiM tathA sAdhaka ko kina-kina vastuoM meM pravRtti karanI cAhiye aura kina-kina se use nivRtta honA cAhiye, yaha bhI prastuta gAthA meM batalA rahe haiN| samyagjJAna, samyagdarzana aura samyakcAritra ke janaka jo sAdhana haiM, unake prati prazasta rAga rakhanA cAhiye aura unase jo anya haiM, unheM para samajhanA caahiye| isa prakAra sva aura para kA bheda samajhakara AtmasAdhaka pravRtti meM lIna banane aura AtmaghAtaka pravRtti se dUra rahane ke lie prayatnazIla bananA caahiye| 'anyatva bhAvanA' kA uddezya bhI yahI hai ki jo sva svarUpa se anya (para) hai, use jAnakara usakA tyAga karanA cAhiye / 'navatattva' meM batalAyA gayA hai kinANaM ca daMsaNaM ceva carittaM ca tavo thaa| vIriyaM uvarogo ya evaM jIvassa lakkharaNaM // jJAna, darzana, cAritra, tapa, vIrya aura upayoga yahI jIvAtmA kA lakSaNa hai, isake sivAya anya saba vastue~ para haiN| para-vastu kA saMga AtmA ke guNoM kA ghAtaka hai; AtmA ke lie ahitakara hai| ataH unake saMga kA tyAga kara sva svarUpa (sva guraNoM) kI sAdhanA ke lie prayatnazIla bananA caahiye| zAnta sudhArasa vivecana-158 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama bhAvanASTakam ( gItam ) nija - bhavanaM, vinaya nibhAlaya nija-bhavanaM / vinaya nibhAlaya tanu - dhana suta - sadana - svajanAdiSu, nijamiha ki kugatekhanam ? // vinaya0 63 // | artha - he vinaya ! tU apane ghara kI ( acchI taraha se ) dekhabhAla kara le | tere zarIra, dhana, putra, makAna tathA svajana Adi meM se koI bhI tujhe durgati meM jAne se bacAne vAlA nahIM hai / / 63 / / vivecana durgati se kauna bacAegA ? 'anyatva bhAvanA' arthAt 'maiM' zarIra, putra, parivAra Adi se bhinna (anya ) hU~ / 'maiM' AtmA hU~, 'maiM' akelA hU~ aura 'merA koI nahIM hai' ityAdi cintana karanA / pratidina sone ke pUrva 'saMthArA - porisi' ke mAdhyama se isa bhAvanA kA bhAvana karanA cAhiye / egoshaM natthi me koi, nAhamannassa kassai / zAnta sudhArasa vivecana- 156 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt maiM akelA hU~, merA koI nahIM hai aura na maiM kisI kA huuN| prAtmA aura pudgala dravya sarvathA bhinna haiN| jJAna, darzana aura cAritra yaha prAtmA kA lakSaNa hai tathA zabda, rUpa, rasa, gaMdha aura sparza Adi pudgala ke lakSaNa haiN| isa prakAra donoM tattva sarvathA bhinna hone para bhI mohanIya karma ke tIvra udaya se jIvAtmA deha Adi meM hI Atmabuddhi kara letI hai, arthAt deha ko hI vaha prAtmA samajhatI hai| yaha ajJAnI AtmA kI bahirAtmadazA hai| isa avasthA meM prAtmA deha, putra, parivAra Adi para tIvra Asakti vAlI hotI hai| AtmA ke isa ananta paribhramaNa kA ekamAtra kAraNa 'bahirAtmadazA' hI hai| caramAvarta meM praveza ke bAda jIvAtmA meM dharma-prApti kI kucha yogyatA AtI hai| sadguru ke samAgama se 'AtmA deha se bhinna hai' isa prakAra kA use jJAna hotA hai aura dhore-dhIre AtmasvarUpa kI pahicAna se bahirAtma dazA kA tyAga kara AtmA 'antarAtmadazA' prApta karatI hai| antarAtmadazA kI prApti ke bAda bhI tIvra rAga Adi ke udaya se prAtmA punaH bahirAtmadazA meM bhI A sakatI hai, athavA punaH patana ke abhimukha bhI jA sakatI hai| kisI kavi ne ThIka hI kahA hai dhvaMsa bahuta AsAna hai, magara nirmANa kaThina hai| patana bahuta prAsAna hai, magara utthAna kaThina hai / samyaktva Adi utthAna kA mArga hai, ata: car3hanA atyanta zAnta sudhArasa vivecana-160 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThina hai aura car3hakara punaH sthira rahanA aura bhI pratyanta kaThina hai| barphIlI caTTAna para car3hanA kaThina hai, eka-eka kadama Age bar3hAnA bhI atyanta kaThina hai aura Age bar3hane ke bAda usa kadama para sthira rahanA bhI sarala kAma nahIM hai / vahA~ patana kI satata sambhAvanA rahatI hai, isI prakAra samyaktva kI caTTAna para ArohaNa karane meM bhI aneka samasyAe~ AtI haiM / yaha car3hAva atyanta hI kaThina hai | samyaktva kI caTTAna para car3hane ke lie aura usa para sthira rahane ke lie pratidina anyatva Adi bhAvanAoM se AtmA ko bhAvita karanA cAhiye / pUjya upAdhyAyajI ma. ne mumukSu prAtmAnoM ke lie hI ina bhAvanAoM ko racanA kI hai / aba calo, anyatva bhAvanA ke geyASTaka ke gIta meM layalIna banakara usakA rasAsvAdana bhI kara leM pUjya upAdhyAyajI ma. sarvaprathama deha, ghana, putra, makAna Adi kI mUrcchAtyAga ke lie unake vAstavika svarUpa kA nirUpaNa karate hue zrAtmasambodhanapUrvaka kahate haiM ki he vinaya ! tU deha, dhana, makAna Adi meM itanA mUcchita kyoM ho rahA hai ? tU kahatA hai - 'yaha deha merA hai / ' isa prakAra deha meM mamatvabuddhi kara usake pIche pAgala bana gayA hai / usakI puSTi ke lie aneka prakAra kI hiMsaka rAsAyanika davAe~ letA hai / thor3I sI bImArI meM 'hAya-hAya' prArambha kara detA hai | sakhta vedanA meM 'maiM mara gayA' 'maiM mara zAnta sudhArasa vivecana- 161 zAnta - 11 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA', isa prakAra ke andana karatA hai| isa deha kI zobhA ke lie aneka prakAra ke saundarya-prasAdhaka hiMsaka sAdhanoM kA upayoga karatA hai| - kintu jarA soca ! kyA yaha deha anta meM terA sAtha dene vAlA hai ? kyA yaha deha paraloka meM sAtha jAegA? kyA yaha deha dugati meM jAne se roka degA? kadApi nhiiN| yaha deha to anta meM dhokhA hI dene vAlA hai| yaha deha caubIsa ghaMTe tumhArI sevA letA hai aura tumhAre lie (prAtmA ke lie) kucha bhI karane ke lie taiyAra nahIM hai / ataH isa deha kI mamatA ko chor3a do| jisa dhana kI prApti aura usake saMrakSaNa ke lie itanI mehanata kara rahe ho, kintu dhyAna rakho, tumhArI yaha saba mehanata vyartha jAne vAlI hai| tumane dhana ke lie khUna kA pasInA kiyA, kintu vaha dhana tumhAre pIche prAsU kI do bUdeM bhI girAne vAlA nahIM hai| isa dhana kA vizvAsa chor3a do| putra kI bhI itanI mamatA kyoM karate ho? isa dharatI para jisa putra ko caubIsa ghaMTe sAtha meM lekara ghUmate ho athavA vaha tumhAre sAtha rahatA hai, kintu paraloka kI mahAyAtrA ke prayANa ke samaya vaha tumhAre sAtha Ane vAlA nahIM hai, vahA~ to tumheM akelA hI jAnA pdd'egaa| ataH putrAdi santAna kI mUrchA kA tyAga kara do, ve tumheM durgati meM jAne se rokane meM samartha nahIM haiN| zAnta sudhArasa vivecana-162 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane vizAla baMgale kI bhI tU vyartha hI mamatA karatA hai| terA yaha baMgalA to eka dina khaNDahara ho jAegA athavA tujhe use chor3akara jAnA pdd'egaa| vaha bhI tujhe durgati meM jAne se roka nahIM sakatA hai| sva jana Adi kI bhI tU vyartha hI mamatA karatA hai| unameM se koI bhI terA nahIM hai aura na hI ve tujhe durgati meM jAne se bacA sakate haiN| prataH he Atman ! tU apane svarUpa kA vicAra kr| paraloka-prayAraNa samaya ye sAMsArika sAmagriyA~ terA kucha bhI saMrakSaNa karane meM samartha nahIM haiN| bhojana, dhana, putra, patnI tathA deha para sAmAnyataH jIvAtmA ko kramazaH adhika-adhika prema hotA hai| parantu jJAniyoM kA vacana hai ki una vastuoM ko apanA mAna lene para bhI unameM se eka bhI vastu aisI nahIM hai, jo jIvAtmA ko durgati meM jAne se roka ske| he prAtman ! yaha jIvana to alpa samaya ke lie hai, kucha samaya bAda to tujhe yahA~ se jAnA hI par3egA aura paralokaprayANa ke sAtha hI tere ye sambandha TUTa jaaeNge| phira tU vyartha unake mamatva kA poSaNa kyoM kara rahA hai ? sAvadhAna bana jaa| jIvana alpa hai| yena sahAzrayase'tivimohA didamahamityavibhedam / tadapi zarIraM niyatamadhIraM, tyajati bhavantaM dhRtakhedam // vinaya0 64 // zAnta sudhArasa vivecana-163 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-'yaha maiM hI hU~' isa prakAra isa zarIra ke sAtha ekatA kara jisakA tUne Azraya liyA hai, vaha zarIra to atyanta adhIra hai aura kamajora ho jAne para vaha tujhe chor3a detA hai / / 64 / / vivecana deha kI mamatA tor3o he vinaya ! tU apanI deha kA nirIkSaNa kr| oha ! jo zarIra terA nahIM hai, usake sAtha tUne ekatA siddha kara lI hai| yAda rakha, vaha tujhe anta meM dhokhA die binA nahIM rhegaa| yaha deha to AtmA ko zatru hai| duniyA meM zatru ko mitra mAnakara calane vAlA hamezA dhokhA hI khAtA hai / isa deha kI gulAma banI AtmAe~ patana ke garta meM hI girI haiN| duniyA meM adhikAMza hiMsA, jhUTha Adi jo pApa haiM, ve saba isa deha ke mamatva ke kAraNa hI haiM / mahApuruSoM ne ThIka hI kahA hai-"deha ke poSaNa meM AtmA kA zoSaNa hai|" "dazavakAlika" kI yaha nimnalikhita paMkti hameM sundara bodha detI hai-'dehadukkhaM mahAphalaM' / samatApUrvaka deha ko diyA gayA kaSTa mahAphala kA kAraNa hai| rAjA ne muni kI camar3I utArane kA Adeza diyA aura jallAda tatkAla muni ke pAsa pahuMca ge| jallAdoM ne muni ko rAjA kI AjJA sunAI, taba muni atyanta prasannacitta hokara bole zAnta sudhArasa vivecana-164 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'e to valI sakhAi malIgro, bhAI thakI bhalero re|' jallAda khandhaka muni kI camar3I utArane ke lie Ae hue haiM aura muni socate haiM- "aho ! yaha to mere lie karma khapAne kA svariNama avasara A gyaa| yaha rAjA to mere bhAI se bhI bar3hakara hai, jo merI camar3I utArane ke bahAne merI AtmA ke bandhana hI tor3a degaa| yaha merI praudArika deha ke nAza ke bahAne merI AtmA ke bandhana rUpa kArmaraNa zarIra kA nAza kara rahA hai| oha ! yaha rAjA merA kitanA upakArI hai|" muni una jallAdoM ko bhI kahate haiM rAya sevaka ne tava kahe munivara , kaTharaNa pharasa muja kAyA re| bAdhA rakhe tuma hAthe thAye , kaho tima rahIye bhAyA re|| muni kahate haiM : "tapa ke kAraNa merI kAyA kRza banI huI hai, merI camar3I atyanta kaThora ho gaI hai, ataH bhAI ! tU kahe vaise maiM khar3A rhuuN|" __ kitano nirmamatA rahI hogI munirAja kI sva deha para? tabhI to unheM antarmuhUrta meM kevalajJAna kI prApti ho gaI aura ve AtmA ke zAzvata sukha ke bhoktA bana ge| - prataH he pAtman ! yadi tU parama Ananda kA AsvAdana karanA cAhatA hai to isa deha meM Atmabuddhi kA tyAga kara de / deha kA gulAma banane ke bajAya isakA mAlika bana jA aura ise prAtma-sAdhanA kA sAdhana banA le| zAnta sudhArasa vivecana-165 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janmani janmani vividha - parigraha mupacinuSe ca kuTumbam / teSu bhavantaM parabhavagamane , nAnusarati kRzamapi sumbam // vinaya0 65 // artha-janma-janma meM tUne vividha parigraha aura kuTumba kA saMgraha kiyA hai| para-bhavagamana ke samaya usameM se choTe se choTA ruI kA Tukar3A bhI tere sAtha gamana nahIM karatA hai / / 65 / / vivecana paraloka meM kucha bhI sAtha nahIM calatA hai apanI AtmA ke bhUtakAla kI ora jarA dRSTipAta kreN| usameM kyA dikhAI de rahA hai ? aho! hara janma meM maiMne jisa-jisa zarIra ko dhAraNa kiyA hai, unheM ikaTThA kiyA jAya to saikar3oM meruparvata ke Dhera ho jaayeN| aho! hara janma meM jo mAtA-pitA kie haiM, unheM ikaTThA kiyA jAya to kevalajJAnI bhI unakI ginatI nahIM kara pAege, Akhira ve bhI ananta hI kaheMge / janma-janmAntaroM meM mUrchA se jisa dhana kA saMgraha kiyA thA, usakA hisAba lagAyA jAya to eka lAkha yojana kI U~cAI vAlA svarNa kA meruparvata bhI mindA ho jAya / isa jIvAtmA ne pratyeka jIvana meM jina makAnoM kA nirmANa zAnta sudhArasa vivecana-166 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyA hai, unheM eka-dUsare ke Upara car3hAyA jAya to vaha bhavana eka rAjaloka se bhI U~cA ho jAya / Aja taka yaha jIvAtmA jitanI santAnoM kA bApa banA hai, usakA to varNana hI azakya hai / kSudhA-tRpti ke lie Aja taka jo bhojana kiyA hai, usako samAne ke lie rAjaloka bhI choTA par3atA hai| eka cUhe ko bhI dhana ke prati kitanI mUrchA hotI hai, isakA jvalanta udAharaNa kumArapAla kI vanayAtrA hai * kumArapAla ne dekhA-'eka cUhA apane bila meM se sonA mohara nikAla kara bAhara lA rahA hai| barAbara bIsa sonA mohara thii| cUhA jyoMhI bila meM gayA, kumArapAla ne kucha sonA mohareM uThA liiN| cUhe ne Akara anumAna kiyA-'sonA mohara kama kaise ?' cUhA sonA mohara ke lie tar3apane lagA aura usane apane prAraNa kho die| .. isa prakAra hara bhava meM hamane mUrchA se dhana kA saMgraha kiyaa| kisI bhava meM dhana to sAtha AyA nahIM, kintu usakI mUrchA sadA sAtha rahI aura usa mUrchA ke pariNAmasvarUpa sarvataMtra-svataMtra AtmA ko ananta bAra garbhAvAsa kA kaidI bananA pdd'aa| Aja taka hama ananta dhana chor3akara pAe haiM, ananta parivAra hameM chor3ane par3e haiM, parantu unameM se koI bhI mahAprayANa ke samaya sAtha meM nahIM calA hai| dhana kA Dhera to dUra rahA kintu eka zAnta sudhArasa vivecana-167 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRNa bhI sAtha meM nahIM calA hai, to phira nirarthaka nissAra dhana kI itanI adhika mamatA kyoM ? tyaja mamatA-paritApa-nidAnaM , para - paricaya - pariNAmam / bhaja niHsaGgatayA vizadIkRta manubhavasukha - rasamabhirAmam // vinaya0 66 // artha-mamatA aura santApa ke kAraNabhUta para-paricaya ke pariNAma (adhyavasAya) kA tU tyAga kara de aura nissaMga banakara atyanta nirmala anubhava sukha kA prAsvAdana kara / / 66 / / vivecana nissaGgatA kA prAnanda pUjya upAdhyAyajI ma. jIvAtmA ke paritApa aura santApa kA kAraNa evaM usake nidAna ko batalAte hue pharamAte haiM ki saMsAra kI isa ananta yAtrA meM jIvAtmA ne jo yAtanAe~ sahana kI haiM....jo duHkha sahana kiyA hai....jo paritApa sahana kiyA hai.... usakA ekamAtra kAraNa para-padArtha kA paricaya aura usakI mamatA hai| jina AtmAoM ne para-bhAva kI ramaNatA kA tyAga kiyA, unako chaha khaNDa kA Adhipatya bhI bA~dha nahIM skaa| bharata mahArAjA chaha khaNDa ke adhipati the, hajAroM rAniyoM ke svAmI the kintu unake hRdaya meM mamatva bhAva nahIM thA, ataH zAnta sudhArasa vivecana-168 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para-bhAva ramaraNatA ke tyAgasvarUpa Atma-pariNati ke kAraNa unheM Adarza bhavana ( kA~ca ke bhavana) meM hI kevalajJAna ho gayA aura jo mamatA se grasta rahe, unake pAsa phUTI kaur3I na hone para bhI ve sAtaveM naraka meM cale gae / AtmA ke saMsAra aura mokSa kA ekamAtra AdhAra usakI mamatA aura nirmamatA hI hai / vAstava meM, mamatva hI bandhana hai / mamatva ke baMdhana ke kAraNa hI AtmA saMsAra meM bhaTakI hai aura usase mukta hone para sarvathA mukta banI hai / ataH he Atman ! tU bAhya padArthoM kI isa mamatA kA tyAga kara de / tU nissaMga bana jA / tU nirgrantha bana jA / tU virakta bana jA aura isake sAtha hI pratyanta nirmala aura manohara anubhava sukha kA rasAsvAdana kara / paramAtmA ne AtmA ke Ananda svarUpa kA jo varNana kiyA hai, usake zravaraNa meM bhI prAnanda kA anubhava hotA hai, usake varNana meM Ananda hai / jaba usakA varNana bhI Ananda dene vAlA hai to usake svAnubhava meM kitanA Ananda hogA ? yaha to anubhavI vyakti hI jAna sakate haiM / bAhya bhAva se pralipta banakara jaba AtmA ke zuddha svarUpa kA cintana kiyA jAtA hai, taba AtmA meM se Ananda ke srota kA bahanA prArambha ho jAtA hai / usake rasAsvAdana ke bAda sAMsArika Ananda tRraNa samAna pratIta hone lagate haiM / pathi pathi vividhapathaiH pathikaiH saha, kurute kaH pratibandham ? svajanaiH saha, kiM kuruSe mamatAbandham ? || vinaya0 67 // zAnta sudhArasa vivecana- 169 nija- nijakarmavazaH Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-alaga-alaga vibhinna mArgoM meM aneka pathika milate haiM, parantu unake sAtha maitrI kauna karatA hai ? pratyeka svajana apaneapane karma ke parAdhIna hai, ataH unake sAtha tU vyartha hI mamatA kyoM karatA hai ? // 67 / / vivecana parivAra paMkhImelA hai Apane basa meM yAtrA kI hogI....rela meM yAtrA kI hogI.... dUra-sudUra ke pradezoM meM pApa gaye hoMge....zAyada paidala-vihAra bhI kiyA hogaa| ina yAtrAoM ke bIca Aja taka hajAroM logoM ko dekhA hogA....aneka se eka-do minaTa kI bAta bhI kI hogI, parantu unakA sneha-sambandha kaba taka rahatA hai ? alpa samaya ke lie hI to| ___ rela meM saikar3oM logoM se milate haiM, pA~ca-paccIsa se bAtacIta bhI karate haiM, parantu unakA premasambandha kaba taka? jaba taka ApakA yA unakA sTezana nahIM AtA hai tabhI taka to| jyoMhI ApakA sTezana AyA, Apa nIce utara jAte haiM aura ghara pahu~cate-pahu~cate to una sahayAtriyoM ko bhUla bhI jAte haiN| unase koI nAtA nahIM, koI riztA nahIM, koI yAda nahIM, koI phariyAda nhiiN| Apa unheM bhUla jAte haiM aura ve Apako bhUla jAte haiM / phira kyA patA, isa jIvana meM punarmilana hogA bhI yA nhiiN| basa, apanI AtmA kI isa ananta-yAtrA meM hameM bhI aneka pathika mile haiM aura mila rahe haiN| koI bhAI ke rUpa meM hai to koI bahina ke rUpa meM, koI mAtA ke rUpa meM hai to koI pitA ke rUpa meN| parantu Akhira to saba pathika haiN| zAnta sudhArasa vivecana-170 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaise mArga meM kisI pathika kA ceharA hI dekhate haiM to kisI se do minaTa bAta bhI karate haiM aura kisI ke sAtha nAztA bhI kara lete haiN| basa, isa saMsAra meM bhI aneka kA hama mAtra ceharA hI dekha pAte haiM aura aneka ke sAtha cAra dina-bIsa dina rahate bhI haiM, parantu Akhira to hama pathika haiN| vizrAmagRha meM kaba taka Thahara sakate haiN| kucha samaya bAda to use chor3anA hI par3atA hai| basa, isI prakAra se yaha jIvana bhI vizrAmagRha kI bhA~ti hai / yahA~ svajana kUTamba Adi kA jo melA hai, ve saba alaga-alaga mArga ke pathika haiN| ataH alpa samaya ke lie hI sabakA milana hotA hai, phira to saba apanI-apanI dizA meM Age bar3heMge hii| sva-sva karma ke anusAra svajana-kuTumba kA yaha paMkhImelA hai| yaha paMkhomelA to prAtaHkAla hote hI bikhara jAne vAlA hai| ataH he prAtman ! tU vyartha hI svajana-kuTumba meM rAga kyoM kara rahA hai ? unake rAga se tujhe kucha bhI phAyadA hone vAlA nahIM hai| vyartha meM tU rAga kara apanI AtmA ko hI bandhanagrasta banA rahA hai| mamatA ke isa bandhana ko tU chor3a de aura mukta paMkhI kI bhA~ti svataMtra bana jaa| praNayavihIne dadhadabhiSvaGga, sahate bahusantApam / tvayi niHpraNaye pudagalanicaye , vahasi mudhA mamatAtApam // vinaya0 68 // zAnta sudhArasa vivecana-171 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-jise apane prati prema nahIM hai, usase prema karane meM aneka santApa sahana karane par3ate haiN| ina pudgaloM ke samUha ko tere prati koI prema nahIM hai| tU vyartha hI mamatA kI garmI vahana kara rahA hai / / 68 // vivecana maitrI samAna se hotI hai pataMgA agni se prema karanA cAhatA hai, usakA AliMgana karanA cAhatA hai, usake hRdaya meM agni ke prati apAra sneha hai, parantu vaha prema ekAMgI hai, agni ke hRdaya meM usake prati koI prema nahIM hai| ataH agni aura pataMge kA prema kaise Tika sakatA hai ? pataMgA jyoMhI agni kA saMga karatA hai, tyoMhI agni use jalAkara bhasmIbhUta kara detI hai / jaise donoM hAthoM se tAlI bajatI hai, usI prakAra prema bhI tabhI TikatA hai, jaba vaha donoM ora se hotA hai| ekAMgI prema alpajIvI aura asthira hotA hai / isI prakAra tU paudgalika padArtha se prema karatA hai| tU dhana se prema karatA hai, makAna se prema karatA hai, moTara se prema karatA hai| parantu kyA tUne kabhI yaha socA hai ki terI yaha prIti ekapakSIya hai ataH yaha prema Tikane vAlA hI nahIM hai| tU dhana se prema karatA hai kintu dhana tujhase prema nahIM karatA hai, tU baMgale ko cAhatA hai kintu baMgalA tujhe nahIM cAhatA hai| ataH ekapakSIya prIti kaise Tika sakatI hai ! prema vahI dRr3ha banatA hai, jahA~ donoM kI prakRti eka ho| zAnta sudhArasa vivecana-172 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parantu jarA vicAra kara, tU to AtmA hai, jJAna-darzana aura cAritra terA svabhAva hai aura tU bhinna svabhAva vAle pudgala se prema karatA hai| pudgala kA svabhAva to sar3ana-galana kA hai| tU avinazvara hai, vaha nazvara hai| tU zAzvata hai, vaha kSaNika hai| tU sukha kA mahAsAgara hai aura use sukha se lenA-denA nahIM hai| tU cetana hai aura vaha acetana hai / ataH jo terA nahIM hai aura tujhase sarvathA bhinna hai, usake (pudgala ke) sAtha vyartha hI mamatA kara apane Apako parezAna karatA hai| tyaja saMyogaM niyata - viyogaM , kuru nirmala - mavadhAnam / nahi vidadhAnaH kathamapi tRpyasi , mRgatRSNAghanarasapAnam // vinaya0 66 // artha-jinakA anta meM avazya viyoga hone vAlA hai una saMyogoM kA tuma tyAga kara do aura nirmala bhAva kro| mRga-tRSNA ke jala kA kitanA hI pAna kiyA jAya, usase kabhI tRpti hone vAlI nahIM hai / / 66 / / vivecana saMyoga meM rAga duHkha kA kAraNa hai mahApuruSoM ke isa kathana ko yAda karo'saMjogamUlA jIveNa, pattA duHkhprmpraa|' zAnta sudhArasa vivecana-173 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra meM jIvAtmA ne saMyoga ( sambandha ) ke kAraNa hI duHkha kI paramparA prApta kI hai / paMcasUtra meM kahA hai 'saMjogo viyogakAraNam / ' saMyoga viyoga kA kAraNa hai / parantu jIvAtmA ne isa satya ko svIkAra nahIM kiyA, balki isa saMsAra meM jo-jo saMyoga mile, unheM zAzvata mAnakara usake rAga meM Asakta bana gayA / dhana kA saMyoga huA, usase rAga kiyA, usameM Asakta bana gayA / putra-parivAra zrAdi mile, usameM Asakta banA / isake sAtha hI Azcarya to yaha hai ki jIvAtmA dhana ke prabhAva ko sahana kara legA, kintu usakI prApti ke bAda usake viyoga ko sahana karane meM samartha nahIM hotA hai / dhana ke abhAva meM kaThinAI se bhI jIvana nirvAha calA legA kintu karor3apati banane ke bAda roDapati ( bhikhArI) bananA use svIkAra nahIM hai / isa prakAra pratyeka saMyoga ko Asakti ke kAraNa jIvAtmA ne bhayaMkara pApakarmoM kA hI sarjana kiyA hai / ataH he zrAtman ! jinakA avazya hI viyoga hone vAlA hai, unakA pahale se hI tyAga kara de aura apane AtmasvarUpa ke sAtha ekAgratA dhAraNa kara le / mRgatRSNA ke jala kA kitanA hI pAna kiyA jAya, usase tRpti hone vAlI nahIM hai / grISma Rtu meM jaba havA garma ho jAtI hai taba registAna meM dUra se aisA pratIta hotA hai mAnoM pAnI kA pravAha baha rahA ho / zAnta sudhArasa vivecana- 174 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parantu vaha to mRgamarIcikA hI hai| vaha ekamAtra bhrama hI hai / vahA~ jAne se jala kI eka bUda bhI milane vAlI nahIM hai| becArA mRga ! usa mRgatRSNA meM jala kI kalpanA kara bhAgatA hai, daur3atA hai; parantu anta meM use nirAza hI honA par3atA hai / yadi tU nirAzA nahIM cAhatA hai to saMyoga-sambandha kI mamatA kA tyAga kara nirmamatva bhAva ko dhAraNa kara / bhaja jinapatimasahAya - sahAyaM , zivagati - sugamopAyam / piba gadazamanaM parihRtavamanaM , zAntasudhArasamanapAyam ||viny0 70 // artha-asahAya kI sahAyatA karane vAle jinezvaradeva ko tuma bhajo, yahI mukti-prApti kA sarala upAya hai| zAntasudhArasa kA tU pAna kara, jo roga kA zAmaka hai, vamana ko dUra karane vAlA hai aura avinAzI hai / / 70 / / vivecana zivagati kA upAya parameSThi-bhagavantoM kI zaraNAgati kA svIkAra mukti-prApti kA sugama upAya hai| jinezvara paramAtmA karuNA ke mahAsAgara haiN| ve satata karuNA kI varSA kara rahe haiN| jo bhavyAtmA jinezvara paramAtmA kI zaraNAgati svIkAra kara letI hai, vaha sanAtha bana jAtI hai aura jinhoMne jinezvaradeva kI zaraNAgati svIkAra nahIM kI hai, vaha chaha khaNDa kI adhipati cakravartI hote hue bhI anAtha hI hai| anAtha meM se sanAtha banane kA ekamAtra upAya hai-parameSThibhagavantoM kI zaraNAgati kA svIkAra / zAnta sudhArasa vivecana-175 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parameSThi-zaraNAgati ke bAda AtmA nirbhaya bana jAtI hai / parameSThi-zaraNAgati ke sAtha-sAtha tU zAntasudhArasa kA amIpAna kr| isa zAntasudhArasa (amRta rasa) ke tIna guNa haiM-(1) isase samasta vyAdhiyoM kA upazamana ho jAtA hai| roga ke upazamana se prAtmA zAnta banatI hai aura Arogya kA anubhava karatI hai| (2) yaha amRtarasa vamana ko dUra karane vAlA hai| indriyoM ke vikAra vamanasvarUpa haiM, zAnta amRtarasa ke pAna se indriyoM ke vikAra dUra ho jAte haiM / (3) yaha zAMtarasa pIDArahita hai| isake pAna meM kisI prakAra kI takalIpha nahIM rahatI hai| isa sudhArasa ke pAna ke bAda AtmA amara bana jAtI hai, vinAza ke bhaya se vaha sarvathA mukta bana jAtI hai| yaha zAntasudhArasa to amRtarasa kA pAna hai / bhojana karane para kSudhA kI tRpti hotI hai| pAnI pIne para tRSA zAnta hotI hai, auSadhi kA sevana karane para roga naSTa hotA hai, isI prakAra jo AtmA isa zAntasudhArasa kA pAna karatI hai, vaha amRtasvarUpa bana jAtI hai| janma-maraNa ke bandhanoM se mukta banakara parama pada prApta kara letI hai| paramapada kI prApti ke bAda prAtmA amara bana jAtI hai, phira use na janma kI pIr3A rahatI hai aura na hI maraNa kii| AtmA zAzvatakAla taka paramAnanda kA anubhava karatI hai| zAnta sudhArasa vivecana-176 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuci bhAvanA sacchidro madirAghaTaH parigalattallezasaMgAzuciH, zucyAmRdya mRdA bahiH sa bahuzo, dhauto'pi gaGgodakaH / nAdhatte zucitAM yathA tanubhRtAM kAyo nikAyo mahAbIbhatsAsthipurISamUtrarajasAM nAyaM tathA zuddhayati // 71 // (zArdUlavikrIDitam) artha-choTe-choTe chidroM se yukta zarAba ke ghar3e meM se dhIredhIre zarAba kI bUdeM bAhara nikala kara ghar3e ke bAhya bhAga ko bhI apavitra kara detI haiN| usa bAhya bhAga meM sundara miTTI kA mardana kiyA jAya athavA gaMgA ke pavitra jala se use bArambAra dhoyA jAya, phira bhI vaha pavitra nahIM banatA hai, usI prakAra ati bIbhatsa haDDI, mala-mUtra tathA rakta ke Dhera samAna yaha mAnava deha bhI mAtra snAnAdi se pavitra nahIM banatA hai / / 71 / / vivecana azuci se bharA zarIra duniyA meM eka zaucavAdI dharma hai jo mAtra zarIra-zuddhi para zAnta-12 zAnta sudhArasa vivecana-177 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atyadhika bhAra detA hai| vaha zarIra kI zuddhi se hI mukti pAnA cAhatA hai| parantu isa prakAra ke zaucavAda se kabhI karma-mukti sambhava nahIM hai| ___'prazamarati' grantha meM eka zaucavAdI brAhmaNa kI bAta AtI hai, jo isa prakAra hai* kisI nagara meM eka brAhmaNa rahatA thA, jo atyanta hI zaucavAdI thaa| thor3I sI bhI azuddhi hone para vaha snAna kara zarIra kI zuddhi karatA thaa| eka bAra vaha apane ghara se niklaa| mArga meM eka harijana jhADU nikAla rahA thaa| jhADU se ur3I kucha dhUla usa brAhmaNa para A gii| jhijhakakara vaha brAhmaNa bolA-'terI isa dhUla ne mujhe apavitra banA diyaa|' harijana ne kahA-"vAha ! isa dhUla se Apa apavitra ho gae? taba to isa mArga para bahuta se apavitra loga bhI calate haiM, ataH una sabase sparza pAI huI dhUla para Apake calane se Apa bhI apavitra ho jAnoge?" zaucavAdI brAhmaNa ne socA"bAta to isakI satya hai, isa prakAra yahA~ rahane se to maiM apavitra ho jAUMgA, ataH mujhe aise sthAna para cale jAnA cAhiye, jahA~ koI manuSya hI nahIM rahatA ho|" usane apane parivArajanoM se bAta khii| sabhI ne kahA"isa prakAra kI pavitratA kA Agraha mata rakho, aisI pavitratA kahIM bhI sambhava nahIM hai|" lekina haThAgrahI usa brAhmaNa ne kisI kI bAta nahIM sunI zAnta sudhArasa vivecana-178 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura usane eka dina nAvika ko kahA--'kyA tuma aise TApU se paricita ho, jahA~ koI manuSya nahIM rahatA ho ?' usane kahA-"hA~, eka TApU mere khyAla meM hai / vaha brAhmaNa nAva meM baiTha gayA aura ekAnta TApU para jA phucaa| usa TApU para anya koI manuSya nahIM thA, vahA~ ekamAtra ganne kI phasala thii| TApU ke pAsa kI kisI nadI meM vaha snAna kara letA aura apane pApako pavitra maantaa| bhUkha ke samaya vaha gannA cUsakara khA letaa| dhIre-dhIre samaya bItane lgaa| mAtra ganne ke rasa ke kAraNa dhIre-dhIre use kaMTAlA Ane lgaa| eka dina apanI nAva ke TUTa jAne se eka yAtrI usa TApU para A phuNcaa| vaha anya kisI yAna kI intajArI meM thaa| TApU para anya phala na hone se vaha bhI gannA hI cuustaa| ganne ke rasa kA pAcana na hone se use dasta lagane lgii| vaha alagaalaga sthAnoM meM jAkara mala karane lgaa| zaucavAdI brAhmaraNa ganne ke svAda se kaMTAla gayA thA, vaha kisI anya phala kI talAza meM thaa| Akhira vaha dUsare yAtrI ke mala-visarjana ke sthAna para A gayA aura usakI dasta ke zuSka mala ko hI anya phala samajhakara khAne laga gyaa| kucha dina bIte / eka dina acAnaka usa yAtrI se usakI bheMTa ho gii| zaucavAdI brAhmaNa ne pUchA-"tuma kyA khAte ho?" usane kahA-"mAtra ganne kA rasa / " zAta sudhArasa vivecana-179 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "kyA ganne ke phala nahIM khAte ho?" 'nhiiN| ganne ke phala kahA~ hote haiM ?' usa yAtrI ne khaa| zaucavAdI brAhmaNa ne kahA-'calo, maiM dikhAtA huuN|' aura vaha use zuSka dasta dikhAne lgaa| yaha dekhate hI usa yAtrI ko ha~sI A gii| usane kahA-"pAgala ho kyA ? ye koI ganne ke phala haiM ? yaha to merA mala hai|" . sunate hI zaucavAdI brAhmaNa ke behAla ho gaye-"aho ! apavitratA se bacane ke lie to ghara chor3akara yahA~ AyA aura yahA~ Akara yaha pAzavika ceSTA kara dii|" vaha brAhmaNa apane Apako dhikkArane lgaa| jainazAsana meM bhI zaucadharma batalAyA gayA hai, parantu usameM abhyantara-zauca kI pradhAnatA hai, bAhya zauca gauNa hai| mAtra yadi bAhya zauca-zArIrika zuddhi se hI mukti ho jAtI to sadA jala meM vAsa karane vAle matsya kabhI ke mukta bana jAte / parantu mAtra deha-zuddhi se kabhI mukti nahIM hotI hai, mukti ke lie to manaHzuddhi kI AvazyakatA rahatI hai| kisI kavi ne ThIka hI kahA hai haMsa kA raMga dekho to 'vhAiTa' hai / bagule kA raMga bhI to 'vhAiTa' hai| parantu donoM meM antara dekho, to 'De' eNDa 'nAiTa' hai| zAnta sudhArasa vivecana-180 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo manaHzuddhi ko gauNa kara tana-zuddhi para hI bala dete haiM, unake lie kisI kavi ne ThIka hI kahA hai mana mailA tana UjalA, bagulA jaisA rNg| isase to kaumA bhalA, tana mana eka hI raMga // zarIra to azuci kA ghara hai, usakI zuddhi kabhI sambhava nahIM hai| pUjya upAdhyAyajI mahArAja eka rUpaka ke dvArA hameM yaha bAta samajhAte haiN| . eka adhapakA miTTI kA ghar3A hai aura usameM zarAba bharI huI hai| dhIre-dhIre vaha zarAba usa ghar3e meM se galane lagatI hai| cAroM ora usa zarAba kI durgandha phailatI hai| usa zarAba kI durgandha ko rokane ke lie koI vyakti pavitra nadI gaMgA kI miTTI se usakA lepa kara de athavA pavitra gaMgAjala se use bArambAra dho de, to bhI vaha ghar3A durgandha ko roka nahIM sakatA hai / basa, yahI hAlata isa zarIra kI hai| isako kitanI hI bAra nahalAyA jAya, parantu yaha apanI durgandha kA tyAga nahIM karatA hai| asthi, majjA, mAMsa tathA rakta Adi durgandhita padArthoM se yaha zarIra bharA huA hai, ataH jala-snAna se ise pavitra karane kI bAta hAsyAspada hI hai| snAyaM snAyaM punarapi punaH snAnti zuddhAbhirabhi riM vAraM bata mala - tanu candanairarcayante / mUDhAtmAno vayamapamalAH prItimityAzrayante , no zuddhayante kathamavakaraH zakyate zoddhamevam // 72 // (mandAkrAntA) zAnta sudhArasa vivecana-181 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha - mUr3ha prAraNI bArambAra snAna karake mala se yukta isa zarIra ko zuddha jala se sApha karatA hai, usake bAda usa para candana kA lepa karatA hai aura usake bAda 'hama mala se mukta bana gae' isa prakAra prIti kA zrAzraya karatA hai / kintu vaha kabhI zuddha nahIM hotA hai, kyA kacare ke Dhera ko kisI prakAra se zuddha kiyA jA sakatA hai ? / / 72 / / vivecana zarIra mala kA ghara hai isa zarIra kI zuddhi ke lie vyakti kitane prayatna karatA hai ? pahale vividha teloM se mAliza karatA-karavAtA hai, phira garma jala se snAna karatA hai, phira sugandhita sAbuna lagAtA hai, punaH ThaNDe - garma jala se snAna karatA hai / snAna ke bAda zarIra ko poMchakara usa para candana ke tela kA vilepana karatA hai, zarIra para itra Adi lagAtA hai| sira para sugandhita tela lagAtA hai / nayI-nayI DijAina ke kImatI vastra pahanatA hai aura isa prakAra taiyAra hokara darpaNa meM apanA mu~ha dekhakara khuza hotA hai aura mana meM ahaMkAra karatA hai - " vAha ! maiM kitanA sundara hU~, merA ceharA kitanA camaka rahA hai / " parantu upAdhyAyajI ma. kahate haiM ki zarIra ko saundaryaprasAdhanoM se camaka-damaka vAlA karane meM koI phAyadA nahIM hai / ve to kahate haiM ki 'kyA ukarar3e ko kabhI sApha kiyA jA sakatA hai ?' pratyeka gA~va meM, gA~va ke bAhara ukarar3A hotA hai, jahA~ sabhI kacarA DAlate haiM / zAnta sudhArasa vivecana- 182 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA usa ukarar3e ko sApha kiyA jA sakatA hai ? nhiiN| use Upara-2 se jyoM-jyoM sApha karate haiM, tyoM-tyoM usakI dabI huI gandagI hI bAhara nikalatI hai| usa ukarar3e para sugandhita padArtha DAlanA, kevala mUrkhatA hI hai / basa, yaha zarIra bhI ukarar3e kI bhA~ti hI hai, ise sApha karane kI ceSTA karanA kevala mUrkhatA hI hai / karpUrAdibhiracito'pi lazuno no gAhate saurabhaM , nAjanmo'pakRto'pi hanta pizunaH saujanyamAlambate / deho'pyeSa tathA jahAti na na raNAM svAbhAvikI vitratA, nAbhyakto'pi vibhUSito'pi bahudhA puSTo'pi vizvasyate // 73 // (zArdUlavikrIDitam) artha-karpUra prAdi sugandhita padArthoM se vAsita karane para bhI lahasuna kabhI sugaMdha ko grahaNa nahIM karatA hai| jIvana paryanta nIca vyakti para kitanA hI upakAra kiyA jAya to bhI usameM sajjanatA nahIM AtI hai, isI prakAra manuSya kA deha bhI apanI svAbhAvika durgandha ko nahIM chor3atA hai| isa deha kI kitanI hI sevA kI jAya, isa deha ko kitane hI AbhUSaNoM se vibhUSita kiyA jAya, isa deha ko kitanA hI puSTa kiyA jAya, phira bhI isa para vizvAsa nahIM rakhA jA sakatA hai / / 73 // vivecana zarIra apanA svabhAva chor3ane vAlA nahIM hai lahasuna ko karpUra Adi sugandhita padArthoM ke bIca rakhA jAya zAnta sudhArasa vivecana-183 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to bhI usako durgandha sugandha meM badalatI nahIM hai aura usakI durgandha pragaTa hue binA rahegI nhiiN| jisa prakAra lahasuna apanI durgandha kA tyAga nahIM karatA hai, usI prakAra durjana vyakti bhI kabhI apanI duSTa prakRti kA tyAga nahIM karatA hai| eka mahAtmA nadI kinAre jA rahe the| acAnaka unhoMne jala meM gire hue eka bicchU ko dekhaa| mahAtmA ko dayA pA gaI, unhoMne usa biccha ko apanI hathelI meM uThA liyaa| kintu usa bicchU ne tatkAla hI mahAtmA ko hathelI meM DaMka mArA, jisase hathelI hilI aura vaha uchalakara punaH jala meM jA giraa| mahAtmA ko dayA AI, 'becArA! jala meM mara jaayegaa|' ataH punaH use jala se bAhara nikaalaa| kintu bicchU ne apanI duSTatA nahIM chor3I, dUsarI bAra bhI usane mahAtmA ke hAtha meM DaMka mAra diyaa| hathelI ke hilane se vaha punaH jala meM jA giraa| paropakAraparAyaNa mahAtmA jaba punaH use bacAne kI koziza karane lage taba pAsa meM khar3e eka vyakti ne kahA"mahAtmAjI! Apa vyartha hI bAliza ceSTA kyoM kara rahe haiM ? Apa to ise bacA rahe haiM aura yh........|" mahAtmA ne kahA- "bhAI ! yadi yaha apane svabhAva ko nahIM chor3atA hai, to maiM apane svabhAva kA tyAga kyoM karU ?" kahane kA sAra yaha hai ki sajjana vyakti kitanA hI zAnta sudhArasa vivecana-184 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paropakAra kare, kintu duSTa vyakti apanI duSTatA kA pradarzana kie binA nahIM rhegaa| duSTa mitra jaisI hI isa zarIra kI hAlata hai| ise kitanA bhI nahalAyA jAya, isakI kitanI hI sevA kI jAya, to bhI anta meM to yaha dhokhA hI dene vAlA hai| bAta yAda A jAtI hai eka zreSThiputra kii| usa zreSThiputra ke tIna mitra the| eka mitra hamezA sAtha rahatA thaa| usake sAtha vaha aneka bAra bhojana karatA thaa| aneka prakAra kI bAteM karatA thaa| dUsare mitra se kabhI-kabhI milanA hotA thA, bahuta kama bAra usake sAtha khAne kA kAma par3atA thaa| tIsare mitra ke sAtha kvacit hI milane kA kAma par3atA thA aura usake milane para mAtra 'namaskAra' Adi kI praupacArika kriyAe~ hotI thiiN| eka dina usa zreSThiputra ne una tInoM mitroM kI parIkSA karanI cAhI ki inameM se saccA mitra kaunasA hai ? zreSThiputra ne rAjA ke atipriya popaTa ko pakar3akara apane ghara meM chipA diyA aura vaha bhAgA, apane rojIMdA mitra ke ghara / mitra ko jAkara bolA- "maiM rAjA kA aparAdhI huuN| maiMne rAjA ke priya popaTa ko mAra DAlA hai, ataH rAjA mujhe pakar3a legA, tuma mujhe apane ghara meM saMrakSaNa do|" zAnta sudhArasa vivecana-185 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mitra ne socA- "aho! isane to rAjA kA aparAdha kiyA hai, rAjya ke aparAdhI ko Azraya denA to pApa hai, isase to maiM bhI phaMsa jAU~gA" ityAdi socakara bolA--"aho! tUne rAjA kA aparAdha kiyA hai, ataH tU to DUbegA hI aura mujhe bhI DubonA cAhatA hai ataH tU yahA~ se jaldI calA jaa....|" mitra kI yaha bAta sunakara zreSThiputra bhaucakkA raha gyaa| phira vaha bhAgA apane usa mitra ke ghara, jisase vaha mAha meM 1-2 bAra hI milatA thA aura sAtha khAtA-pItA thaa| usa mitra ke pAsa jAkara usane saba bAta khii| mitra ne nAztA Adi karAyA aura phira use kahA-" yahA~ rahane meM Apatti hai, ata: yahA~ se dUra bhAga jaao|" yaha bAta sunakara zreSThiputra nirAza ho gayA, vaha gayA apane tIsare mitra ke ghara / zreSThiputra ke pAte hI usa tIsare mitra ne svAgata kiyA, satkAra kiyA aura usake bAda Agamana kI bAta puuchii| zreSThiputra ne rAja-aparAdha kI bAta khii| taba usa mitra ne kahA-"cintA mata karo, Apako yahIM chipakara rahanA hai| mere hote hue ApakA koI bAla bhI bAMkA nahIM kara sakatA hai| Apa bephikra rhie|" ____ isa mitra kA isa prakAra kA AzvAsana sunate hI zreSThiputra ke Ananda kA pAra na rahA, usane nirNaya kiyA- "vAstava meM, yahI saccA mitra hai|" isa kathAnaka ke anusAra prAtmA zreSThiputra hai| deha zAnta sudhArasa vivecana-186 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caubIsa ghaMTe sAtha rahane vAlA rojIMdA mitra hai| svajana-parivAra kadAcit ke mitra haiM aura dharma kvacit milane vAlA mitra hai| ina mitroM kI parIkSA kareMge to patA calegA ki hamezA sAtha rahane vAlA deha AtmA ko dhokhA hI dene vAlA hai| AtmA ke pApa kI sajA bhogane ke samaya yaha deha dhokhA de detA hai| kabhI-kabhI sAtha meM rahane vAle svajana-parivAra Adi bhI prApatti ke samaya AtmA ko rakSaNa dene vAle nahIM haiN| AtmA ko rakSaNa dene vAlA ekamAtra dharma hI hai| dharma hI AtmA ko muktiparyanta sahayoga detA hai| granthakAra maharSi yahI pharamAte haiM ki isa deha kI kitanI hI mAliza karo, isakI vibhUSA karo, ise puSTa karo parantu isase AtmA ko kucha bhI lAbha hone vAlA nahIM hai, balki yaha deha vizvAsa kA bhI pAtra nahIM hai| isakA vizvAsa karane jaisA nahIM hai, isake bharose rahane vAlA bhI hamezA nukasAna hI uThAtA hai| yadIya saMsargamavApya sadyo bhavecchucInAma shucitvmuccaiH| amedhyayonepuSo'sya zauca-saMkalpamoho'yamaho mhiiyaan||74|| (upendravajrA) artha-jisake saMsarga ko prApta karake pavitra vastu bhI zIghra hI atyanta apavitra ho jAtI hai tathA jo zarIra apavitra vastuoM kI utpatti kA kendra hai, aise zarIra kI pavitratA kI kalpanA karanA mahAprajJAna hI hai // 74 // zAnta sudhArasa vivecana-187 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivecana zarIra kI prakRti isa deha kI bInA hI kucha aura hai / hama isa deha ko vizuddha karane ke lie prayatna karate haiM, parantu isa deha kA svabhAva hI bar3A vicitra hai, jo bhI isake samparka meM AtA hai use yaha bigAr3a detA hai, atyanta durgandhamaya banA detA hai| duniyA meM to jitane kArakhAne haiM, ve kacce mAla ko pakkA mAla banAte haiN| kapar3e kI mila dekhie--ruI ke moTe dhAgoM ko vaha kitane AkarSaka kapar3e ke rUpa meM badala detI hai ? parantu yaha zarIra to viparIta svabhAva vAlA kArakhAnA hai, yaha to pakke mAla ko gaMdagI ke rUpa meM badala detA hai| sugandhita itra isake samparka meM pAyA to use yaha pasIne kI gandagI meM badala detA hai| svAdiSTa pAma va miSThAnna isake samparka meM Ae to use vaha viSTA ke rUpa meM badala detA hai| sundara va kImatI rezamI vastroM se isa zarIra ko AcchAdita kiyA, kintu unheM bhI kucha hI dinoM meM bigAr3a detA hai / halavAI kI dukAna para atyanta AkarSaka lagane vAle miSThAnna kI isa zarIra ke samparka meM Ane ke bAda kyA hAlata hotI hai ? isase koI aparicita nahIM hai| zAnta sudhArasa vivecana-188 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdiSTa gulAbajAmuna muMha meM DAle aura tatkSaraNa ulTI ho gii| kyA hAlata hogI, una gulAbajAmunoM kI? kyA anya koI usa ora dekhane kI bhI ceSTA karegA? nahIM, kadApi nhiiN| mallikumArI kA rUpa atyanta sundara thaa| aneka rAjakumAra usase vivAha karanA cAhate the| ve usake rUpa meM mohita bane hue the| Atma-svarUpa kI jJAtA mallikumArI ne socA, ina rAjakumAroM ko isa deha kI vAstavikatA kA jJAna karAnA cAhiye / yaha socakara usane svavarNa samAna sone kI eka putalI banavAI, jo andara se khokhalI thii| usa putalI ke sira para Dhakkana thA, pratidina mallikumArI usa putalI meM bhojana kA eka-eka kavala DAlane lgii| kucha mahInoM ke bAda jaba ve chaha rAjakumAra mallikumArI ke bhavana meM Ae, taba mallikumArI ne apanI vaha pratimA bhI pAsa meM maMgA lI aura usakA Dhakkana khola diyaa| Dhakkana haTAte hI usameM se bhayaMkara badabU Ane lgii| rAjakumAroM kA dama ghuTane lagA, ve rumAla se apanA nAka dabAne lge| ___ mallikumArI ne kahA- 'rAjakumAro ! tuma mere deha meM AkarSita bane ho, parantu mere deha kI vAstavikatA ko tumane pahacAnA hai ?, dekho, pAsa meM yaha merI pratimA, jisameM maiMne prati dina bhojana kA eka hI kavala DAlA hai, phira bhI usakI yaha durgandha / to isa zarIra meM to maiM aneka bAra bhojana DAlatI huuN| phira yaha sugandhita kaise raha sakatA hai ? mallikumArI kI isa bodhajanaka bAta ko sunakara sabhI rAjakumAra prabhAvita ho gae aura unhoMne apanI Asakti kA tyAga kara diyaa| zAnta sudhArasa vivecana-186 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo svayaM azuci svarUpa hai, usakI zuddhi kaise ho sakatI hai ? ataH bAhya zaucadharma kI bAta karanA kevala mUrkhatA hI hogI / ityavetya zucivAdamatathyaM, pathyameva jagadekapavitraM / zodhanaM sakaladoSamalAnAM dharmameva hRdaye nidadhIthAH // 75 // ( svAgatA) artha - isa prakAra 'zucivAda' ko pratathya samajhakara sakala doSoM kI zuddhi karane vAle jagat meM ekamAtra pavitra dharma ko hRdaya meM dhAraNa karo / / 75 / / vivecana zuddha dharma kA sevana hI zreyaskara hai isa prakAra isa deha kI zaucavAda kI avAstavikatA ko samajhakara ekamAtra dharma kA Azraya karanA hI zreyaskara hai / zrAtmA ke doSa svarUpa maila ko dUra karane ke lie dharma sAbuna ke samAna hai / sampUrNa jagat meM isa dharma ke samAna koI pavitra vastu nahIM hai / yahI pathya hai aura yahI tathya hai / roga ke nivAraNa ke lie pathya kA sevana aura apathya kA tyAga anivArya hai / donoM kI upekSA se roga kA nivAraNa zakya nahIM hai / apathya kA tyAga kiyA jAya aura pathya kA sevana na kiyA jAya athavA pathya kA tyAga kiyA jAya aura apathya kA tyAga na kiyA jAya to roga kA nivAraNa zakya nahIM hai / zAnta sudhArasa vivecana- 160 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtmA para bhI karma kA roga lagA huA hai| usa karma roga ke nivAraNa ke lie apathyabhUta adharma kA tyAga aura pathyabhUta dharma kA sevana anivArya hai| yaha dharma mokSamArga ke lie pathyabhUta hai, ataH isakA sevana atyanta hI anivArya hai| AtmA ke zAzvata sukha kI prApti ke lie yaha dharma hI tathya svarUpa hai| granthakAra maharSi pharamAte haiM ki mAtra bAhya zaucasvarUpa jo 'zucivAda' hai, usakA tyAga kara prAtmA kI abhyantara zuddhi lAne vAle zuddha dharma kA Asevana hI vAstavika kalyANa kA mArga hai| ataH usI kA sevana karanA caahiye| mmmmmmmmmmmmm From anger arises infatuation, from infatuation, confusion of memory, from confusion of memory, loss of reason, and from loss of reason one goes to complete ruin. mammammmmmm zAnta sudhArasa vivecana-191 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThabhAvanASTakam-gItam bhAvaya re vapuridamatimalinaM , vinaya vibodhaya mAnasanalinam , pAvanamanucintaya vibhumekaM , parama mahodayamuditavivekam ||bhaavy re0 // 76 // artha-he vinaya ! tU isa prakAra kI bhAvanA kara ki yaha zarIra atyanta malina hai| apane manomaya kamala ko vikasita kara jahA~ eka prakAzavAn, vivekavAn aura mahApavitra AtmA hai, usakA bArambAra cintana kara / / 76 / / vivecana malina deha meM pAvana AtmA jIvAtmA jaba taka isa saMsAra meM bhaTakatI hai, taba taka use pratyeka janma meM deha dhAraNa karanA par3atA hai| taijasa aura kArmaraNa zarIra to anAdi kAla se jIvAtmA se lage hue hI haiN| parantu bhava-dhAraNa ke lie jIvAtmA ko audArika yA vaikriyika zarIra bhI dhAraNa karanA par3atA hai| deva aura nAraka ke bhava meM prAtmA taijasa-kArmaraNa ke sAtha vaikriya zarIra dhAraNa karatI hai aura manuSyatiyaMca ke bhava meM taijasa kArmaNa ke sAtha audArika zarIra dhAraNa karatI hai| zAnta sudhArasa vivecana-192 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra hara janma meM kisI-na-kisI deha ke sAtha jIvAtmA kA sambandha rahatA hI hai| deha ke binA jIvana azakya hai / jJAniyoM ne mAnava-deha ko mukti kA sAdhana batalAyA hai / anuttaravAsI devoM ko bhI mukti pAne ke lie mAnava-garbha meM AnA hI par3atA hai aura garbhAvAsa Adi kI pIr3A bhI bhoganI par3atI hai| parantu aphasosa ! mokSa ke sAdhanabhUta mAnava-deha kI prApti ke bAda bhI mohAdhIna AtmA usa deha ke rAga meM atyanta Asakta bana jAtI hai aura mokSa ke sAdhanabhUta deha ko hI apanA sAdhya banA detI hai| phira caubIsa ghaMTe usI kI sevA""usI kI shushruussaa| deha meM Asakta bhavyAtmAoM kI suSupta antazcetanA kI jAgRti ke lie pUjya upAdhyAyajI ma. prAtma-sambodhanapUrvaka preraNA dete hue pharamAte haiM ki yaha zarIra mala se vyApta hai| mala se hI isa zarIra kA sarjana huA hai| mala se hI isa zarIra kI vRddhi huI hai| jaise tAlAba meM cAroM ora kIcar3a hotA hai, kintu usake bIca bhI khile hue kamala hote haiM, jo kIcar3a se sarvathA alipta hote haiN| isI prakAra isa deha rUpa tAlAba meM mala rUpa kIcar3a ke bIca atyanta tejasvI prakAza ke puja svarUpa cetana dravya hai / tAlAba ke pAsa jAkara koI kIcar3a kI mAMga nahIM karatA hai, balki khile hue kamala hI dekhatA aura grahaNa karatA hai / zAnta-13 zAnta sudhArasa vivecana-193 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI prakAra isa deha meM bhI hameM kamala svarUpa caitanya kI ora hI dRSTi DAlane kI hai, usI ke svarUpa kI hameM bhAvanA karanI hai| dampatiretorudhiravivarte , kiM zubhamiha malakazmalagarte / bhRzamapi pihitaM sravati virUpaM, ko bahu manute'vaskarakUpam ||bhaavy re0 // 77 // artha-dampatti ke vIrya aura rakta ke kacare ke Dhera se jo banA huA hai, usa deha meM acchA kyA ho sakatA hai ? usako bArambAra Dhaka dene para bhI usameM se bIbhatsa padArtha bahate rahate haiN| isa kacare ke kUpa kI kauna prazaMsA kare? // 77 / / vivecana zarIra gandagI kA kUpa hai kaI gAMvoM meM kacarA DAlane ke lie bar3e-bar3e gaDDhe athavA kue hote haiN| zaharoM meM bhI sar3aka ke kinAre kacarA peTI dekhane ko milatI hai| usa kacarA peTI meM kyA hotA hai ? ekamAtra kacarA hI na ? basa, yaha zarIra bhI kacare kA hI Dhera hai| isakI utpatti bhI raja, vIrya aura rakta jaise durgandhita padArthoM se hI huI hai| garbhAvAsa arthAt mala kI koTharI meM hI isakA sarjana huA hai| vahA~ na koI sugandhita padArtha the aura na koI sukh-suvidhaa| zAnta sudhArasa vivecana-194 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mala se sajita yaha deha bhI mala se hI bharA huA hai| isa deha meM mala hai, mUtra hai, hAr3a hai, mAMsa hai, zleSmA hai, kapha hai, vAta hai, pitta hai, ityAdi mala se hI yaha zarIra bharA huA hai / kitane hI sundara va kImatI vastroM se isa zarIra ko DhakA jAya, ise kitane hI kImatI AbhUSaNoM se sajAyA jAya, phira bhI isa zarIra meM se gandagI kA bahanA banda nahIM hotA hai| isa zarIra meM se samaya-samaya para bIbhatsa padArthoM kA nirgamana cAlU hI rahatA hai| jarA soceM ! isa prakAra mala se prAvRta isa zarIra ke sAtha kauna buddhimAn puruSa prIti dhAraNa karegA? bhajati sacandraM zucitAmbUlaM , kartuM mukhamArutamanukUlam / tiSThati surabhi kiyantaM kAlaM, mukhamasugandhi jugupsitalAlam ||bhaavy re.."||7|| artha-mukha meM se anukUla pavana nikAlane ke lie manuSya karpUrAdi sugandhita padArthoM se yukta pAna (tAMbUla) khAtA hai / kintu mukha svayaM hI ghRriNata lAra se bharA huA hai, usakI yaha sugandha kaba taka rahatI hai ? // 78 / / vivecana zarIra meM sugandha raha nahIM pAtI hai| gandagI se bharapUra isa zarIra ko sugandhita va AkarSaka banAne ke lie manuSya kitanI mehanata karatA hai ? zAnta sudhArasa vivecana-165 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukha meM se sugandhita pavana nikale, isake lie vyakti ilAyacI Adi se mizrita pAna khAtA hai| ilAyacI, loMga, supArI Adi bArambAra cabAtA rahatA hai / pAna khAkara vaha kahIM thUkatA hai, parantu jisa zarIra meM hI gandagI bharI huI hai, to muMha se sugandhita vAyu kI AzA karanA vyartha hI hai| muMha ke nIce to tuccha lAra rahI huI hai / usa lAra meM atyanta durgandha hotI hai| vaha thUka athavA lAra kisI para gira jAya to tatkAla jhagar3A hone kI sambhAvanA rahatI hai| zarIra kI yahI vAstavika sthiti hai, to phira isase prema va rAga karanA mUrkhatA hI hai| dekho to sahI, zarIra kA saundarya bho kaba taka? isa para lagAe padArthoM kI camaka-damaka kitane samaya taka rahatI hai ? mAtra thor3e samaya ke lie| to phira prazna hotA hai aise zarIra meM Asakti kyoM ? asurabhigandhavaho'ntaracArI , AvarituM zakyo na vikArI / vapurupajighrasi vAraM - vAraM, hasati budhastava zaucAcAram ||bhaavy re0."||79|| artha-zarIra meM vyApta durgandhita aura vikArI pavana ko rokA nahIM jA sakatA hai, aise zarIra ko tU bArambAra sUghatA hai| vidvajjana tere isa 'zaucAcAra' para hAsya karate haiM // 76 / / zAnta sudhArasa vivecana-196 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivecana zarIra kabhI svaccha nahIM ho sakatA isa zarIra meM jo bhI pavana jAtA hai, vaha isa zarIra ke samparka meM Ate hI durgandhita bana jAtA hai / candana - vana ke parvatoM se Ane vAlA pavana bhI isa sAtha durgandha meM parivartita ho jAtA hai / malayAcala ke deha meM praveza ke nAka phUla kI khuzabU graharaNa karatA hai, kintu usa khuzabU ko grahaNa karane ke bAda bhI isa nAka meM se kaisA pavana bAhara nikalatA hai ? duniyA ke samasta sugandhita padArthoM ko durgandhita banAne vAlA yaha zarIra hai / zahara meM jitanI bhI gandagI hai, una sabakA janaka yaha mAnava zarIra hai / oha ! phira bhI Azcarya, ki aise gande deha ko AkarSaka banAne ke lie manuSya nAnA saundarya-prasAdhanoM kA upayoga karatA rahatA hai aura phira isa deha ko bArambAra sUMghatA hai, cATatA hai / kyA isa malina deha ko pAsa meM rakhakara zaucadharma kA pAlana ho sakatA hai ? tU jala se bhale hI bAhara kI gandagI ko sApha kara de, parantu andara kI gandagI thor3e hI sApha hone vAlI hai / zAnta sudhArasa vivecana - 197 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdaza-nava randhrANi nikAmaM , galadazucIni na yAnti virAmam / yatra vapuSi tatkalaryAsa pUtaM , manye tava nUtanamAkUtam ||bhaavy re0""||8|| artha-strI-zarIra ke bAraha aura puruSa - zarIra ke nau dvAroM meM se satata apavitratA baha rahI hai, jo kabhI rukatI nahIM hai, aise zarIra meM tU pavitratA kI kalpanA karatA hai, yaha terA kaisA navIna tarka hai ? // 80 // vivecana bIbhatsa deha isa dehadhArI puruSa ke nau aMgoM meM se satata bIbhatsa padArtha bAhara nikalate rahate haiN| donoM kAnoM meM se maila, donoM A~khoM meM se pAnI va maila, donoM nAsikA-chidroM meM se zleSmA, muMha meM se lAra tathA mala-mUtra ke visarjanadvAroM meM se mala-mUtra / isa prakAra isa zarIra ke sabhI dvAroM se satata gandagI hI bahatI rahatI hai| kucha samaya ke lie kadAcit gandagI kA bahanA ruka sakatA hai, kintu pUrNa virAma to sambhava nahIM hai / strI-zarIra ke bAraha dvAroM meM se satata gandagI bahatI hai / zAnta sudhArasa vivecana-198 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra gandagI se bharapUra isa zarIra meM pavitratA kI kalpanA ekamAtra kutarka hI hai / azitamupaskara-saMskRtamanna jagati jugupsAM janayati hannam / puMsavanaM dhenavamapi lIDhaM , bhavati vihitamati janamIDham ||bhaavy re...||1|| artha-deha masAle Adi se saMskArita anna ko khAkara , duniyA meM kevala ghRNA paidA karatA hai| gAya kA madhura dUdha bhI mUtra rUpa meM badalakara nindA kA pAtra banatA hai / / 81 // - vivecana zarIra-saMsarga se bhojana kI durdazA isa zarIra kI puSTatA ke lie vyakti nAnA prakAra ke bhojana karatA hai| rasanA kI tRpti ke lie vyakti aneka prakAra kI bhojana-sAmagriyA~ banAtA hai| aneka prakAra ke miSTAnna, aneka prakAra ke namakIna, aneka prakAra kI sAga-sabjiyA~ prAdi se bharapUra bhojana karatA hai| kintu gale se nIce utArane ke bAda usa bhojana kI kyA hAlata hotI hai ? vaha sugandhita bhojana durgandha meM badala jAtA hai| kucha hI ghaMToM ke bAda tAjA bhojana viSTA meM badala jAtA hai| 'kokAkolA' Adi svAdiSTa peya bhI kucha samaya bAda mUtra meM badala jAte haiM aura cAroM ora gandagI hI phailAte haiN| isa prakAra yaha mAnava-deha hI vizva kI samasta gandagI kA sarjaka hai / zAnta sudhArasa vivecana-196 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalamalamaya - pudgalanicaye , azucIkRta-zuci-bhojanasicaye / vapuSi vicintaya paramiha sAraM , zivasAdhana - sAmarthyamudAram ||bhaavy re0."||2|| artha-yaha to kevala mala ke paramANuoM kA Dhera hai, pavitra bhojana aura vastroM ko bhI apavitra karane vAlA hai, phira bhI isameM mokSa-prApti kA sAmarthya hai, yahI isakA sAra hai / / 82 // vivecana deha meM pratiSThita AtmA isa sampUrNa caudaha rAjaloka meM pudgala dravya vyApta hai / pudgala dravya ke cAra bheda haiM-skandha, deza, pradeza aura paramANu / paramANu pudgala kA eka avibhAjya aMza hai, jisake punaH do Tukar3e nahIM kie jA sakate haiM / isa caudaha rAjaloka meM svataMtra eka-eka pudgala paramANu bhI ananta kI saMkhyA meM haiM / jaba eka se do pudgala paraspara mila jAte haiM, to vaha do paramANu kI eka vargaNA kahalAtI hai / isa prakAra isa caudaha rAjaloka meM do-do paramANuoM ke saMyoga vAlI vargaNAe~ bhI ananta pudgala samUhoM kI bhinna-bhinna vargaNAe~ haiM / ye pudgala parivartanazIla haiN| inake rUpa-rasa-gandha Adi bhI badalate rahate haiN| ina pudgala samudAyoM kI mukhya ATha vargaNAe~ haiM (1) audArika (2) vaikriya (3) AhAraka (4) taijasa (5) bhASA (6) zvAsocchavAsa (7) mana aura (8) kaarmnn| zAnta sudhArasa vivecana-200 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zradArika zarIra kI racanA ke lie praudArika vargaraNA ke pudgala graharaNa kie jAte haiM / vaikriya zarIra kI racanA ke lie vaikriya vargaraNA ke pudgala graharaNa kie jAte haiM / pudgala kA artha hai - pud = ikaTThA honA aura gala arthAt bikhara jAnA / apanA zarIra praudArika vargaraNA ke pudgaloM kA banA huA hai / apane zarIra meM se pratisamaya asaMkhya, ananta pudgala bAhara nikalate haiM aura anya asaMkhya pudgala praveza karate haiM / isa prakAra yaha zarIra paramANuoMoM kA puMja mAtra hI hai / yaha paramANupu 'ja kabhI bhI bikhara sakatA hai / yaha zarIra apane samparka meM Ane vAle vastra, pAtra tathA bhojana Adi ko bhI apavitra karane vAlA hai / pUjya upAdhyAyajI ma. isa bIbhatsa zarIra meM bhI eka AzA kI kiraNa dekha rahe haiM, ve kahate haiM ki isa praudArika zarIra meM to AtmA ko zAzvata ziva-sukha pradAna karane kA sAmarthya bhI hai / Aja taka jitanI bhI ananta AtmAe~ mokSa meM gaI haiM, ve isI deha ko prApta kara gaI haiM, ataH hameM bhI isa deha kI prApti huI hai, jo hamAre lie svarNa avasara samAna hai, ataH isa mAnava-deha ke dvArA mukti kI sAdhanA kara lene kI hai aura isake lie pratidina yaha socanA cAhiye ki 'isa deha ke dvArA zrAja maiMne kaunasA sukRta kiyA hai ? isa deha se maiMne kitanA paropakAra kiyA hai ? para hita meM isa deha kA kitanA upayoga kiyA hai ?' zAnta sudhArasa vivecana - 201 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra socakara nirantara Atma-kalyANa ke patha para Age bar3hane ke lie prayatna karanA cAhiye / yena virAjitamidamati - puNyaM , taccintaya cetana naipuNyam / vizadAgamamadhigamya nipAnaM , viracaya zAntasudhArasapAnam ||bhaavy re0||3|| artha-he cetana ! tU aisI nipuNatA kA cintana kara, jisase ise mahAn puNya ke rUpa meM birAjamAna kiyA jA ske| vistRta Agama rUpa jalAzaya ko jAnakara zAnta sudhArasa kA pAna kara // 83 // vivecana prAgama kA amRtapAna karo ati bIbhatsa aise mAnava-deha ko ati puNyazAlI bhI banAyA jA sakatA hai / yadi isa deha ke dvArA sampUrNa ahiMsA kA pAlana kiyA jAya, isa deha ke dvArA saMyama aura tapa kA AcaraNa kiyA jAya, to yaha deha bhI tIrtha svarUpa bana jAtI hai aura devoM ke lie bhI vandanIya-pUjanIya bana jAtI hai / trilokapUjya tIrthakara paramAtmA bhI isI mAnava-deha ke dvArA tIrthaMkara pada prApta karate haiN| cAroM nikAya ke sabhI deva unakI pUjA-arcanA Adi karate haiN| tIrthaMkara paramAtmA ke janmasamaya koTi devatAoM kA Agamana hotA hai aura unake nirvANa mahotsava ke lie bhI karor3oM devatA pAte haiM, yaha saba prabhAva unake zAnta sudhArasa vivecana-202 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakaratva (pAhatya) kA hI hai aura usa tIrthakaratva kI prApti bhI mAnava-zarIra se hI hotI hai| ataH he pAtman ! mAnava-deha atyanta bIbhatsa hote hue bhI mukti kA sAdhana hone se atyanta hI durlabha hai| isa mAnavadeha se devoM ko durlabha aise viratidharma kI sAdhanA ho sakatI hai aura isa virati dharma kI sAdhanA se mAnava apane samasta bandhanoM se mukta bana sakatA hai| ___ ataH he Atman ! mahApavitra Agama rUpa jo jalAzaya hai, usa jalAzaya meM se zAMta sudhArasa kA tU pAna kr| isa zAnta sudhArasa kA pAna karane se anAdi se atRpta terI tRSA zAnta ho jaaegii| jisa nAva se samudra tarA jAya, vahI vAstava meM nAva hai / samudra meM hI Dubo de, vaha vAstava meM nAva hI nahIM hai / isI prakAra usI kA mAnava-jIvana (mAnava-deha kI prApti) sArthaka hai, jo isa deha ko prApta kara ise mokSasAdhaka dharma kA sAdhana banA detA hai / yadi isa mAnava-deha se mokSa kI sAdhanA na kI jAya, to yaha mAnava-deha, AtmA kA bhayaMkara adha:patana karA sakatA hai| jo apane deha ko mokSa kA sAdhaka banA detA hai, usakA vaha deha bhI pavitra bana jAtA hai| ataH he cetana ! aisA nipuNa cintana kara ki jisake dvArA tU apanI AtmA ko unnati ke zikhara para pahu~cA sake / he prAtman ! jarA vicAra kara, jinezvara kA Agama to amRta-rasa kA jalAzaya hai, usa jalAzaya meM zAnta rasa kA pAna kara apanI AtmA ko tRpta kara / zAnta sudhArasa vivecana-203 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Asrava bhAvanA yathA sarvato nirbharairApatabhiH prapUryata sadyaH payobhistaTAkaH / tathaivAsravaiH karmabhiH sambhRto'GgI, bhaveda vyAkulazcaJcalaH paGkilazca // 84 // (bhujaMgaprayAtam) atha--jisa prakAra cAroM ora se Ate hue jharanoM ke jala se tAlAba zIghra hI bhara jAtA hai, usI prakAra yaha prANI bhI prAsravadvAroM se Ane vAle karmoM se bhara jAtA hai aura phira AkulavyAkula, caMcala aura malina banatA hai / / 84 / / vivecana prAsravadvAroM se AtmA meM karma kA Agamana isa vistRta caudaha rAjaloka rUpa saMsAra meM sarvatra kArmaraNa vargaNAe~ upalabdha haiM / ye kAmaNa vargaNAe~ pudgala svarUpa haiN| jaba AtmA rAga aura dveSa ke adhIna hokara karma-pudgaloM ko AmantraNa detI hai, taba ye karma-vargaNAe~ AtmA ke pAsa pahu~ca jAtI haiM aura kSIra-nIra kI bhA~ti AtmA ke sAtha ghula-mila jAtI haiM aura AtmA karma ke adhIna bana jAtI hai / zAnta sudhArasa vivecana-204 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA meM karma ke Agamana ke dvAroM ko prAsrava kahate haiN| ise aneka rUpakoM ke dvArA samajha sakate haiM / (1) eka vizAla tAlAba hai| usakI cAroM dizAoM meM jala ke Agamana ke mArga bane hue haiM aura sabhI dvAra khule haiM / acAnaka joroM kI varSA hotI hai aura pAnI apane svabhAva ke anusAra nimna bhAga kI ora Age bar3hatA hai, ataH thor3e hI samaya meM cAroM ora se usa tAlAba meM pAnI Ane lagatA hai aura kucha hI ghaMToM meM vaha tAlAba bhara jAtA hai / basa, isI prakAra se jIvAtmA bhI eka tAlAba hai| isameM karma-paramANuoM ke Agamana ke lie prAsrava ke dvAra bane hue haiM, ataH jaba jIvAtmA rAga-dveSa ke adhIna banatA hai, taba cAroM ora se prAtmA meM karma-paramANuoM kA prAgamana prArambha ho jAtA hai aura AtmA karma se yukta ho jAtI hai| (2) yaha saMsAra sAgara tulya hai, isameM jIvAtmA rUpI nAva hai| jaba nAva meM chidra par3a jAte haiM taba cAroM ora se pAnI Ane lagatA hai, isI prakAra jaba jIvAtmA rAga-dveSa ke pariNAma dvArA Asrava ke dvAra khola detA hai taba usameM cAroM ora se karmaparamANutroM kA Agamana prArambha ho jAtA hai| rAga aura dveSa ke pariNAma dvArA jaba jIvAtmA apane zatrubhUta karmoM ko svagRha meM praveza karA detA hai, taba usake phalasvarUpa use nAnA prakAra kI yAtanAe~ sahana karanI par3atI haiN| AtmA ke saMsAra-paribhramaNa kA mUla karma hai aura karma kA mUla prAsravadvAra haiN| zAnta sudhArasa vivecana-205 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAsrava ke kula 42 bheda haiM / inameM se kisI eka bhI pravRtti kA prAzraya karate hI jIvAtmA meM karmoM kA prAgamana prArambha ho jAtA hai / phira jyoMhI ye karma udaya meM Ate haiM taba AtmA AkulavyAkula bana jAtI hai aura karma ke udaya ke phalasvarUpa hI AtmA ko janma kI pIr3Ae~, mRtyu kI pIr3Ae~, roga-zoka-bhaya Adi ke duHkha bhogane par3ate haiN| yAvat kiJcidivAnubhUya tarasA kaha nirjIryate , tAvaccAsravazatravo'nusamayaM siJcanti bhUyo'pi tat / hA kaSTaM kathamAsravapratibhaTAH zakyA nirorbu mayA , saMsArAdatibhISaNAnmama hahA muktiH kathaM bhAvinI // 8 // (zArdUlavikrIDitam) artha-jaba taka kucha karmoM ko bhogakara jaldI hI unakI nirjarA kara dete haiM, taba taka to Asrava rUpa zatru prati-samaya anya karmoM ko lAkara punaH siMcana kara detA hai| hA! kheda hai maiM una Asrava zatruoM kA nirodha kaise karU~ ? isa bhISaNa saMsAra se maiM kaise mukta banU ? / / 85 / / . vivecana prAstravoM ke nirodha meM kaThinAI apanI AtmA prati-samaya pAThoM karmoM kI kucha aMza meM nirjarA karatI hai / ajJAna Adi ke dvArA prAtmA udayAvalikA meM pAe hue jJAnAvaraNIya karmoM kA kSaya karatI hai| aMdhatva Adi ke dvArA darzanAvaraNIya karma kA kucha aMza meM kSaya karatI hai / sukha zAnta sudhArasa vivecana-206 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duHkha ke saMvedana dvArA zAtA-azAtA vedanIya karma kA kSaya karatI hai| isa prakAra prAtmA prati-samaya karmoM kA kSaya karatI hai| isake sAtha hI yaha bAta bhI dhyAna meM rakhane yogya hai ki AtmA apanI zubhAzubha pravRtti ke dvArA prati-samaya sAta yA mATha karmoM kA bandha bhI karatI rahatI hai| prati-samaya karma kA kSaya ati alpa hotA hai, jabaki karma ke Agamana aura usake bandha kA parimAraNa atyadhika hai| eka makAna meM se Apa kacarA sApha karanA cAhate haiM aura bAhara atyanta tUphAna cala rahA hai| Apane daravAje-khir3akiyA~ Adi khulI hI rakhI haiM, to kyA Apa makAna ko sApha kara sakoge ? nhiiN| kadApi nahIM / Apa thor3A sA kacarA sApha karoge taba taka to Dhera sA kacarA andara A jaaegaa| zatruoM kA prAgamana adhika saMkhyA meM ho aura unameM se bahuta thor3e hI parAsta ho rahe hoM, to sthiti bhayajanaka ho jAtI hai| prAsravadvAroM ke khule hone se satata karmoM kA Agamana cAlU rahatA hai aura unakA prabala pratikAra nahIM ho pAtA hai| ataH samasyA hai ki AtravoM ke pratikAra binA isa bhISaNa saMsAra se mAtmA kI mukti kaise hogI ? mithyAtvAvirati-kaSAyayoga saMjJA zcatvAraH sukRtibhirAsravAH pradiSTAH / karmANi pratisamayaM sphuTaramIbhibaMdhnanto bhramavazato bhramanti jIvAH // 86 // (praharSaraNI) zAnta sudhArasa vivecana-207 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-mahApuruSoM ne mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga ko cAra prAsrava kahA hai / ina prAsravoM ke dvArA prati samaya karmoM ko bAMdhate hue jIva bhramavaza saMsAra meM bhaTakate haiM / / 86 / / vivecana karma-baMdha ke cAra hetu prastuta gAthA meM karmabaMdha ke mukhya cAra hetu batAe jA rahe haiM--(1) mithyAtva (2) avirati (3) kaSAya aura (4) yoga / ina cAroM ke sevana se AtmA pratisamaya karma kA baMdha karatI hai / apanI AtmA ke asaMkhya prAtmapradeza haiM aura pratyeka prAtmapradeza para ananta-ananta kArmaNa-vargaNAe~ lagI huI haiM aura pratyeka karma meM prAtmA ko bhayakara sajA dene kI tAkata rahI huI hai| (1) mithyAtva-mithyAtva arthAt viparIta zraddhA athavA dRSTi / tattva meM atattva-buddhi aura pratattva meM tattva-buddhi mithyAtva kA rUpa hai / vItarAga ko deva na mAnanA aura rAgAdi se kaluSita AtmAoM ko deva maannaa| ___jo nigraMtha guru haiM, unheM guru nahIM mAnanA aura jo unmArga ke upadezaka haiM, unheM guru ke rUpa meM svIkAra krnaa| jinezvara deva ke dvArA kathita dayAmaya dharma ko asvIkAra karanA aura ajJAnI dvArA nirdiSTa hiMsAmaya pravRtti ko dharma mAnanA / zAnta sudhArasa vivecana-208 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArAMza rUpa meM jinezvara dvArA kathita vacana meM sandeha krnaa| isa mithyAtva ke 5 bheda haiM (1) prAbhigrahika mithyAtva-mithyA dharma para durAgraha karanA, prAtmA ko ekAnta nitya athavA anityAdi svIkAra karanA, ityaadi| (2) anabhigrAhika mithyAtva-sabhI dharmoM ko samAna samajhanA / tattva-atattva ke sandarbha meM viveka kA abhAva honaa| (3) abhinivezika mithyAtva-sarvajJa ke bahuta se vacanoM para vizvAsa karanA, kintu 1-2 bAta para vizvAsa nahIM karanA aura apanI bAta kA durAgraha krnaa| (4) sAMzayika mithyAtva-sarvajJa ke vacana meM zaMkAzIla bananA arthAt jinezvara ne jisa vastu kA nirUpaNa kiyA hai, usameM zaMkAe~ paidA krnaa| (5) anAbhogika mithyAtva-tattva-atattva ke adhyavasAya kA sarvathA abhAva / ekendriya se asaMjJI paMcendriya jIvoM meM mana ke abhAva ke kAraNa 'tattva kyA hai ?' isa prakAra kA vicAra hI nahIM hotA hai| mithyAtva kI upasthiti meM pUrva kA jJAna bhI ajJAna aura cAritra bhI kAyakaSTa kahalAtA hai| mithyAdRSTi prAtmA karor3oM varSoM ke tapa Adi se jitane karmoM kI nirjarA karatI hai, usase bhI adhika karmoM kI nirjarA samyagdRSTi AtmA eka navakArasI ke paccakkhAraNa se kara letI hai| zAnta-14 zAnta sudhArasa vivecana-206 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAtva sarva pApoM kA saradAra hai| ataH jaba taka isakI upasthiti hai, taba taka prAtmA meM karmoM kA Asrava atyadhika parimANa meM hotA hai| (2) avirati-avirati arthAt pApa ke tyAga kI pratijJA kA abhAva / jaba taka icchApUrvaka ruci ke sAtha pApa-tyAga kI pratijJA nahIM kI jAtI hai, taba taka pApa na karate hue bhI pApa kA baMdha hotA hai| 1. jaise kisI se Apane makAna bhAr3e para le liyA, aba usa makAna kA Apa upayoga kareM yA na kareM, to bhI usakA bhAr3A Apako cukAnA par3atA hai| 2. kisI se rupaye udhAra liye| aba una rupayoM kA Apa upayoga kareM yA na kareM, samaya hote hI Apako byAja denA par3atA hai| 3. bijalIghara se Apane apane ghara meM bijalI lI hai / ataH Apako pratimAsa nyUnatama cArja denA hI par3atA hai| yadi Apa nahIM denA cAhate haiM to Apako kanekzana kaTavAnA cAhiye / isI prakAra yadi pApa karmoM kA baMdhana nahIM cAhate haiM to pApatyAga kI pratijJA ke dvArA pApoM se sambandha tor3a denA cAhiye, anyathA unakA Agamana satata jArI rahatA hai| ekendriya Adi avasthAoM meM avirati kA tIvra udaya hone se karmoM kA Asrava cAlU hI rahatA hai| avirati ke tyAga kI pratijJA kA bahuta bar3A phala hai / zAnta sudhArasa vivecana-210 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvavirati ke svIkAra se eka bhikhArI bhI triloka-pUjya bana jAtA hai| pUrva bhava meM eka dina kI dIkSA ke pAlana se bhikhArI kA jIva saMprati mahArAjA bana gayA thaa| (3) kaSAya-kaSa arthAt saMsAra / prAya arthAt vRddhi / jisake sevana se AtmA ke saMsAra kI abhivRddhi ho, use kaSAya kahate haiN| kaSAya ke sevana se prAtmA meM karmoM kA Agamana hotA hai| alpakAlIna kaSAya kA bhI pariNAma atyanta bhayaMkara hotA hai| krodha kaSAya ke prAveza ke kAraNa kaMDarika ko 7vIM narakabhUmi meM jAnA pdd'aa| lobha ke vaza par3akara mammaraNa seTha marakara 7vIM naraka bhUmi meM gyaa| kaSAya ke mukhya cAra bheda haiM- krodha, mAna, mAyA aura lobh| inake sevana se AtmA karmoM kA baMdha karatI hai| (4) yoga-- mana, vacana aura kAyA ko yoga kahate haiN| mana, vacana aura kAyA kI pravRtti se prAtmA karma kA baMdha karatI hai / zubha pravRtti se zubha karma (puNya) kA baMdha aura azubha pravRtti se azubha karma (pApa) kA baMdha hotA hai / isa prakAra mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga kI pravRtti se prAtmA meM karmoM kA Agamana hotA hai aura AtmA isa bhISaNa saMsAra meM bhaTakatI hai| zAnta sudhArasa vivecana-211 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyAvrata-kaSAya - yogajAH , paJca-paJca-caturanvitAstrayaH / paJcaviMzatirasakriyA iti , netra - veda - parisaMkhyayApyamI // 7 // (rathoddhatA) artha-indriya, avata, kaSAya aura yoga meM se inakI utpatti hotI hai aura inakI saMkhyA kramazaH pA~ca,pA~ca, cAra aura tIna haiM tathA paccIsa asat kriyAoM ke sAtha inakI (prAsravoM kI) bayAlIsa saMkhyA hotI hai / / 87 // vivecana prAstrava ke 42 bheda Asrava ke kula 42 bheda haiM -- 5 indriyoM kI asat pravRtti , 5 avata, 4 kaSAya , 3 yoga , 25 asat kriyaaeN| pA~ca indriyoM kI asat pravRtti manuSya-yoni meM jIvAtmA ko pA~coM indriyoM kI prApti hotI hai / vivekavAn AtmA ina pA~coM indriyoM ko dharma meM jor3atI hai aura apanI AtmA kA kalyANa karatI hai / vaha AtmA kAnoM se zAnta sudhArasa vivecana-212 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinezvara kI vANI kA zravaNa karatI hai; A~khoM se zAstroM kA vAcana, deva-guru ke darzana aura jIva-dayA kA pAlana karatI hai| jinezvara kI bhakti meM upayogI sugandhita padArthoM kI parIkSA meM apane nAka kA upayoga karatI hai| jIbha ke dvArA vaha prabhu kI stuti karatI hai aura zarIra kA upayoga anya kI sevA zuzrUSA meM karatI hai, jabaki inhIM pA~coM indriyoM ko prApta kara mohAdhIna AtmA pA~coM indriyoM ke anukUla viSayoM ko pAne ke lie daur3a-dhUpa karatI hai, anukUla viSaya milane para rAga karatI hai aura pratikUla viSaya milane para dvaSa karatI hai| vaha kAnoM se reDiyo ke gIta Adi kA zravaNa karatI hai / A~khoM se rUpavatI striyoM ke rUpa ko dekhatI hai / isa prakAra pA~coM indriyoM ko vaha bhautika zabda, rUpa, rasa, gaMdha aura sparza meM jor3atI hai aura isake phalasvarUpa usa AtmA meM Asrava kA dvAra khulA hI rahatA hai aura ananta kArmaNa-vargaNAe~ Akara usa AtmA para coTa lagAtI haiN| pA~coM indriyoM ke kula 23 viSaya haiM / una viSayoM kI prAptiaprApti meM rAga-dveSa karane se AtmA meM karma kA Asrava hotA hai| (5) avata--1. hiMsA ke tyAga kI pratijJA na honA tathA mana, vacana aura kAyA se hiMsA meM pravRtta honA 'prAraNAtipAta' nAmaka avrata hai| 2. jhUTha ke tyAga kI pratijJA na honA tathA mana, vacana aura kAyA se jhUTha meM pravRtta honA 'mRSAvAda' nAmaka avrata hai / ___3. corI ke tyAga kI pratijJA na honA tathA mana, vacana aura kAyA se corI meM pravRtta honA 'adattAdAna' nAmaka avrata hai| zAnta sudhArasa vivecana-213 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. maithuna ke tyAga kI pratijJA na honA tathA mana, vacana aura kAyA se maithuna kI pravRtti meM saMlagna honA 'abrahma' nAmaka avrata hai / 5. parigraha ke tyAga kI pratijJA na honA tathA mana, vacana aura kAyA se parigraha meM pravRtta honA 'parigraha' nAmaka avrata hai| ___ ina avratoM ke sevana se bhI AtmA meM Asrava ke dvAra khule rahate haiM aura AtmA karma kA baMdha karatI hai| cAra kaSAya-- 1. krodha--krodha arthAt gussA karanA, Aveza meM A jAnA / kisI galata bAta ko sahana na kara burA-bhalA khnaa| 2. mAna--prApta athavA aprApta vastu kA abhimAna karanA, garva karanA, jhUThI bar3AI hA~kanA, kisI ko nIcA dikhAnA, ityAdi / 3. mAyA-dhana Adi ke lobha meM Akara kisI ke sAtha mAyA-kapaTa-prapaMca Adi karanA, mUla bAta ko chipAkara anya bAta kahanA, ityAdi / 4. lobha-arthAt prApta sAmagrI meM asntoss| adhikAdhika pAne kI lAlasA aura usake lie tIvra prayAsa / ___ ina cAroM kaSAyoM ke sevana se AtmA navIna-navIna karmoM kA upArjana karatI hai| tIna yoga 1. mana yoga-mana meM kisI kA azubha cintana karanA / zAnta sudhArasa vivecana-214 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisI ke vinAza Adi kA vicAra karanA / mana meM azubha vicAra karane se azubha karmoM kA Asrava hotA hai aura mana ko maitrI Adi bhAvoM se bhAvita karane para zubha karmoM kA Asrava hotA hai / 2. vacana yoga - vANI se kisI ko burA-bhalA kahanA, kisI ko apazabda kahanA / vacana ko zubhAzubha pravRtti se zubhAzubha karmoM kA prasrava hotA hai / 3. kAya yoga -- kAyA se kisI ko kaSTa denA / kisI kA ahita karane se azubha karmoM kA prasrava hotA hai / 25 prasat kriyAe~- - 1 kAyikI kriyA -- kAmavAsanA Adi duSTa bhAvoM ke lie kAyA se pravRtti karanA, kAyikI kriyA kahalAtI hai| isake do bheda haiM kAyA se (i) sAvadya anuparAMta kriyA -- mithyAdRSTi tathA praviratasamyagadRSTi jIvoM kI kAyA se hone vAlI ceSTAoM ko sAvadya anuparata kriyA kahate haiM / . (ii) duSprayukta kAyikI kriyA -- prazubhayoga vAle jIvoM kI iSTa vastu meM rAga va aniSTa vastu meM dveSa kI kriyA duSprayukta kAyikI kriyA kahalAtI hai / 2. prAdhikaraNakI kriyA --hiMsA ke sAdhanabhUta talavAra, baMdUka Adi ko taiyAra karanA, karavAnA athavA upayoga karanA, ityAdi kriyA / 3. prAdveSikI -- krodhAdi se utpanna dveSa - pUrvaka kI gaI zAnta sudhArasa vivecana- 215 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyA athavA jisa kriyA meM krodha ko bahulatA ho, vaha prAdeSikI kriyA kahalAtI hai| 4. pAritApanikI kriyA-tAr3anA-tarjanA Adi dvArA kisI ko hairAna-parezAna karane kI kriyA ko pAritApanikI kriyA kahate haiN| 5. prAraNAtipAtikI kriyA- kisI bhI jIva ke prANoM kA nAza karane vAlI kriyA prAraNAtipAtikI kriyA hai| 6. prArambhikI kriyA- chaha kAya ke jIvoM ke vadhasvarUpa prArambha-samArambha kI kriyA ko prArambhikI kriyA kahate haiN| 7. pArigrahikI kriyA--- dhana-dhAnya Adi kA parigraha karanA, una para mUrchA karanA, ityAdi pArigrahikI kriyA hai| 8. mAyA-pratyayikI kriyA- chala-kapaTa Adi dvArA kisI ko Thagane kI pravRtti ko mAyA-pratya yikI kriyA kahate haiN| 6. mithyAdarzana pratyayikI kriyA- mithyAdarzana dvArA prarUpita pravRtti krnaa| sarvajJakathita heya padArtha ko upAdeya va upAdeya ko heya mAnanA-ityAdi mithyAdarzana pratyAyakI kriyA hai / 10. apratyAkhyAnikI kriyA-pravirati ke tIvra udaya se kisI prakAra ke pApa-tyAga kI pratijJA na karanA, apratyAkhyAnikI kriyA hai| 11. draSTikI kriyA-jIva-ajIva padArtha ke kisI paryAyavizeSa ko rAga dRSTi se dekhanA, draSTikI kriyA hai| 12. spRSTikI kriyA-rAgapUrvaka strI, putra Adi ke zarIra kA sparza karanA, spRSTikI kriyA kahalAtI hai / zAnta sudhArasa vivecana-216 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. prAtityakI kriyA-jIva-ajIva ke nimitta se jo rAgadveSa ke pariNAma paidA hote haiM, use prAtityakI kriyA kahate haiN| 14. sAmaMtopanipAtikI kriyA-cAroM ora se Ane vAle logoM ko rAga-dveSa utpanna karane vAlI vastu batAkara svayaM ko rAga-dveSa honA / jaise--bAjAra meM becane ke lie sajIva-gAya Adi athavA nirjIva-moTara prAdi lAkara rakhanA, jise dekha koI prazaMsAdi se rAgAdi kare aura koI kSati nikAla kara dveSa kare aura una logoM ke rAga-dveSa se svayaM ko rAga-dveSa ho, use sAmaMtopanipAtikI kriyA kahate haiN|| 15. naisaSTi kI kriyA-nisarjana krnaa-pheNknaa| kue meM se jala nikAlanA, dhanuSya meM se bANa nikAlanA ityAdi naisRSTikI kriyA kahalAtI hai| 16. svahastikI kriyA-apane hAthoM se jIvoM kA ghAta karanA, sva-hastikI kriyA hai / 17. AjJApanikI kriyA-jIvoM ko (prabhu AjJA viruddha) hukma karane ko prAjJApanikI kriyA kahalAtI hai| 18. vidAraNikI kriyA-jIvoM kA vidAraNa karanA, vidAraNikI kriyA kahalAtI hai| 16. anAbhogikI kriyA-citta ke upayoga rahita vastu ko lene-rakhane se anAbhogikI kriyA hotI hai / 20. anavakAMkSApratyayikI kriyA-sva - para hita kI AkAMkSA se rahita kriyA krnaa| jaise--para strI gamana, ityAdi paraloka viruddha AcaraNa krnaa| zAnta sudhArasa vivecana-217 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21. prAyogikI kriyA-mana, vacana aura kAyA ke yogoM se azubha vyApAra karanA, use prAyogikI kriyA kahate haiN| 22. sAmudAnikI kriyA-jisa kriyA se samudAya rUpa meM AThoM karmoM kA bandha ho, athavA samudAya meM jisa karma kA bandha ho, use sAmudAnikI kriyA kahate haiM / 23. premikI kriyA--jIva-ajIva padArthoM meM prema karane se tathA anya jIvoM ko prema paidA ho, aise vacana bolane ko premikI kriyA kahate haiN| 24. dveSikI kriyA-doSa ko paidA karane vAlI kriyA ko dveSikI kriyA kahate haiN| 25. aiyapithikI kriyA-gamanAgamana karane se hone vAlI kriyA aiyapithikI kriyA kahalAtI hai / isa prakAra prAsrava ke ye kula 42 bheda haiM / ityAsravANAmadhigamya tattvaM , nizcitya sattvaM zrutisannidhAnAt / eSAM nirodhe vigaladvirodhe , sarvAtmanA drAg yatitavyamAtman // 88 // (indravajrA) artha--isa prakAra prAsravoM ke tattva ko jAnakara tathA Agama abhyAsa se tattva kA nirNaya kara he Atman ! inake virodha rahita nirodha ke lie tujhe zIghra hI prayatna karanA cAhiye / / 88 / / vivecana prAsravadvAroM ko banda karo prastuta gAthA meM pUjya upAdhyAyajI ma. jAgRti kA sandeza zAnta sudhArasa vivecana-218 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dete hue pharamA rahe haiM ki he Atman ! tU jAgRta bana, pramAda ko tyaag| tUne aba apane zatruoM ko pahacAna liyA hai| bhaya tabhI taka hai, jaba taka zatru-mitra kA bheda khyAla meM nahIM pAtA hai| zatru-mitra ke bheda ko samajha lene ke bAda to unake sAtha kaise vyavahAra karanA, yaha apane hAtha meM hai| zatru kI pahicAna ke bAda to usase saMrakSaNa pAne kI vyavasthA kI jA sakatI hai| ataH he prAtman ! zAstra ke zravaNa dvArA tujhe zatru rUpa Asrava tattva kA bodha ho gayA hai| he mAnava ! terA choTA sA jIvana hai, jisameM alpa terA yauvana hai| ga~vA mata de yauvana ko, mauja aura zauka meM, phira, pazcAtApa se A~sU bahAegA, jaba duHkha ke bAdala tere sira para A pdd'eNge| ceta jA, samaya thor3A hai| bhara de jIvana ko, tyAga aura vairAgya se| jisase, prApta hogI tujhako samatA aura zAnti / / zAnta sudhArasa vivecana-219 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamabhAvanASTakam pariharaNIyA re, sukRtibhirAlavA , hRdi samatAmavadhAya / prabhavantyete re, bhRzamucchRGkhalA , vibhu guNa-vibhava-vadhAya // 86 // artha-hRdaya meM samatA ko dhAraNa kara sajjana puruSoM ko Asrava kA tyAga kara denA caahiye| atyanta ucchakhala bane hue ye (Asrava) AtmA ke guNa-vaibhava kA ghAta karane meM samartha haiM // 86 / / vivecana prAstravoM kA tyAga karo jo prAtmA sva-para kA hita kare, vaha AtmA sajjana kahalAtI hai aura jo prAtmA sva-para kA ahita kare, vaha durjana kahalAtI hai| durjana AtmA sadA dUsare kA nukasAna ho, aisI hI pravRtti karatI hai| ataH durjana ko upadeza denA, sarpa ko dUdha pilAne ke samAna hai| dUdha pauSTika aura lAbhakArI padArtha hai, kintu sarpa ko dUdha pilAnA to usakI viSavRddhi ke lie hI zAnta sudhArasa vivecana-220 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA hai| isI prakAra durjana vyakti ko dharma kA upadeza denA, usake kopAdi ke lie hI hotA hai| bacapana meM eka kathA par3hI thI-eka bAra bhayaMkara sardI meM per3a para eka bandara kA~pa rahA thaa| use isa prakAra kA~pate hue dekhakara eka 'sugarI' nAmaka pakSI ne kahA-"tU isa prakAra kyoM kA~pa rahA hai ? apane nivAsa ke lie tumane ghoMsalA kyoM nahIM banAyA ? abhI bhI tU sardI-garmI se rakSaNa cAhatA hai to apane rahane ke lie ghoMsalA banA le|" yaha sunate hI bandara gusse vAlA ho gyaa| 'are! yaha eka choTA sA pakSI, mujhe upadeza de rahA hai|' aisA socakara usane usa pakSI ke ghoMsale ko hI bikherdiyaa| isa prakAra 'sugarI' pakSI kI hita-salAha usI ke vinAza ke lie kAraNa bana gii| jisa prakAra kacce ghar3e meM bharA gayA pAnI, ghar3e kA nAza karatA hai, usI prakAra apAtra-ayogya vyakti ko diyA gayA upadeza usakA bhI vinAza karatA hai| - isI kAraNa tIrthaMkara paramAtmA bhI muktigAmI bhavyAtmAoM ko sambodhita karake hI dharma kA upadeza karate haiM, kyoMki abhavya aura durbhavya AtmAoM ko upadeza denA anartha ke lie hI hotA hai| prastuta granthakAra maharSi ne bhI bhavyAtmAtroM ke lie hI isa grantha kI racanA kI hai, ataH ve sajjana puruSoM ko salAha dete hue kahate haiM ki he sajjana puruSo ! hRdaya meM samatA bhAva ko dhAraNa kara ina duSTa prAsravoM kI saMgati kA tyAga kara do| ye prAsrava zAnta sudhArasa vivecana-221 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atyanta hI ucchRMkhala vRtti vAle haiM / inako Azraya dene ke sAtha hI AtmA ke guNa - vaibhava para lUTa calAne vAle haiM / ye prAsrava to vAstava meM luTere haiM, jo zrAtmA ke guraNa- vaibhava ko lUTate haiM / inako prazraya denA atyanta hI khataranAka hai / svAti nakSatra ke jala kI bUMda, jo sIpa ke saMga se motI bana sakatI thI, becArI ! sarpa kI saMgati meM Akara viSa ke rUpa meM badala jAtI hai / basa, isI prakAra jo AtmA ina AsravoM ke saMga meM pha~sa jAtI hai, usakI bhI bhayaMkara durdazA hotI hai / usakA Atmaghana lUTa liyA jAtA hai aura vaha daridra kaMgAla bana jAtI hai / zrataH sajjanoM kA yaha karttavya hai ki ve ina zatrubhUta prAsravoM ko tanika bhI Azraya na deM / kuguru niyuktA re, kumati - pariplutAH, zivapurapathamapahAya prayatante'mI re, kriyayA duSTayA, pratyuta ziva - virahAya // 60 // artha - kuguru se prerita athavA kumati se bhare hue prANI mokSamArga kA tyAga kara duSTa kriyA ke dvArA ulTe mokSa ke viraha ke lie hI prayatnazIla hote haiM / / 60 / vivecana kuguru kA saMga hitakara hai isa duniyA meM samyagdRSTi AtmAe~ atyalpa saMkhyA meM haiM zrIra zAnta sudhArasa vivecana- 222 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAdRSTi AtmAe~ sarvAdhika saMkhyA meM haiN| isa prakAra cAroM ora mithyAdaSTi prAtmAoM kA sAmrAjya hai / sarvatra kuguru kA sAmrAjya chAyA huA hai / kuguru sadaiva dharma ke nAma para adharma kA hI poSaNa karate haiM / mokSa ke nAma para apanA hI svArtha siddha karate haiN| aise kuguruSoM ke saMga se samyagdarzana guNa bhI dUSita ho jAtA hai aura AtmA meM mithyAtva doSa puSTa banatA hai| sadguruSoM ke saMga se dUra rahakara tathA zAstramati kA tyAga kara jo AtmAe~ svamati kI kalpanAnusAra hI ArAdhanA karanA cAhatI haiM, ve AtmAe~ pArAdhanA ke nAma para virAdhanA hI karatI haiM / 'muNDe-muNDe matibhinnA' ke niyamAnusAra duniyA meM svaicchika mati ke anusAra calane vAle bahuta haiN| adRSTa padArthoM ke viSaya meM zAstramati ko tyAga kara jo AtmAe~ svamati se naI-naI kalpanAe~ kara letI haiM, ve AtmAe~ sanmArga se cyuta hokara unmArga kI ora hI Age bar3hatI haiM / sadguru ke Azraya meM hI samyagdarzana Adi guNoM kA rakSaNa sambhava hai / sadguru kA tyAga karane se samyagdarzana guNa Tika nahIM pAtA hai| jamAlI ne jyoMhI bhagavAna mahAvIra ke Azraya kA tyAga kiyA aura svamati kalpanA kA Azraya liyA, tyoMhI mithyAtva se ve grasita bana ge| __ zrIgupta prAcArya ke ziSya rohagupta muni ne svamati kalpanA se vivAda kiyA, ataH ve samyagdarzana se cyuta ho ge| zAnta sudhArasa vivecana-223 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzana ratna samAna hai / usakI surakSA sadguru rUpa peTI aura zAstramati rUpa cAbI se hI ho sakatI hai| eka-eka naya kA Azraya karane vAle aura anya nayoM kI upekSA karane vAle anya sabhI darzanakAra mithyAdRSTi hI kahalAte haiM / unake Azraya va saMga se bhI samyagdarzana guNa malina banatA hai / sAra yahI hai ki jo prAtmAe~ sadguru kA tyAga kara kuguru kA Azraya karatI haiM, ve mokSa-mArga se dUra ho jAtI haiM aura mokSa ke nAma para kI jAne vAlI kriyAoM se bhI ve mokSa se dUra hI jAtI haiN| kamAnya aviratacittA re, viSaya-vazIkRtA , viSahante vitatAni / iha paraloke re, karma-vipAkajAnya virala - duHkha - zatAni // 11 // artha-virati se rahita citta vAle, viSaya ke vazIbhUta bane hue prANI karma ke vipAka se janya ati bhayaMkara saikar3oM du:khoM ko isa loka aura paraloka meM nirantara sahana karate haiM / / 61 // vivecana avirati prAtmA ko bhaTakAtI hai jaina zAsana meM 'virati' dharma kA atyadhika mahattva hai| pApa nahIM karate hue bhI jaba taka pApa-tyAga kI pratijJA nahIM kI jAtI hai, taba taka pApa kA bandha satata cAlU rahatA hai / zAnta sudhArasa vivecana-224 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ icchApUrvaka eka choTe se pApa ke tyAga kI bhI bahuta bar3I mahimA hai| eka bhayaMkara zarAbI thaa| zarAba ke binA usakA jInA duSkara thaa| dina-rAta zarAba ke naze meM rahatA thaa| use pratidina hara tIna ghaMTe bAda zarAba pIne ko cAhiye / eka dina use eka mahAtmA kA saMga ho gyaa| mahAtmA ne dharmopadeza diyA aura use kucha niyama lene ke lie khaa| ___zarAbI ne kahA---'gurudeva ! ApakI bAta bilkula satya hai / kintu zarAba ke binA merA jInA duSkara hai, ataH zarAba to mujhe pInI hI par3atI hai / maiM kyA niyama le sakatA hU~ ?' gurudeva ne use DhAr3hasa baMdhAte hue kahA-'mahAnubhAva,' ! zarAba ke binA terA jInA duSkara hai, kintu phira bhI eka niyama to avazya le sakate ho|' usane kahA-'gurudeva ! vaha kauna sA niyama ?' gurudeva ne kahA-'vaha hai-gaMThasI kA niyama / jaba taka kapar3e meM gAMTha lagI ho, taba taka kucha khAnA-pInA nhiiN| (niyama kI spaSTatA karate hue use samajhAyA gayA ki khA-pI lene ke bAda kapar3e meM eka gA~Tha lagA lenA aura jaba punaH khAnA-pInA par3e to gA~Tha khola lenA arthAt jaba taka kapar3e meM gA~Tha lagI rahe taba taka na pInA aura na hI kucha khAnA / ) ___ zarAbI ne yaha niyama svIkAra kara liyA aura usa niyama kA barAbara pAlana karane lgaa| zAnta-15 zAnta sudhArasa vivecana-225 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka dina usa niyama meM parIkSA kI ghar3I A gii| zarAbI usa dina rezamI vastra pahane hue thaa| zarAba pIkara usane rezamI vastra meM eka choTI so gA~Tha lagA lii| do-tIna ghaMTe ke bAda zarAba pIne kI icchA huI, vaha gA~Tha kholane lagA.. kintu gA~Tha khulI nahIM.."bahuta prayatna kiyA "sabhI prayatna bekAra gye| kintu vaha apanI pratijJA para aDiga thaa| zarAba na pIne ke kAraNa usakI hAlata kharAba ho rahI thI.. parantu usake cehare para niyama-pAlana kI dRr3hatA dikhAI de rahI thii| kisI ne zarAba pIne kA Agraha bhI kiyA, kintu binA gA~Tha khule, usane zarAba pIne se inkAra kara diyaa| kucha samaya ke bAda usakI mRtyu ho gaI aura vaha marakara vyantara deva bana gyaa| * vaMkacUla ne apane jIvana meM mAtra cAra ho niyama lie the, kintu una cAra niyamoM ke phalasvarUpa vaha vaMkacUla bArahaveM devaloka kA deva bana gyaa| virati dharma kI bahuta mahimA hai| avirati ke kAraNa isa jIvAtmA kI bhayaMkara durdazA huI hai| avirati ke kAraNa AtmA pratikSaNa ananta karma paramANuoM kA bandha karatI hai, jisake phalasvarUpa vaha naraka aura tiryaMca gati ke aneka prakAra ke bhayaMkara kaSToM ko sahana karatI hai| kari-jhaSa-madhupA re, zalabha-mRgAdayo , viSaya - vinoda - rasena / hanta labhante re, vividhA vedanA , bata pariNati-virasena // 12 // zAnta sudhArasa vivecana-226 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-hAthI, machalI, bhramara, pataMgA tathA hiraNa Adi viSayavilAsa ke prema ke kAraNa ahA ! kheda hai, becAre ! vividha vedanAoM ko prApta karate haiN| vAstava meM, viSaya kI pariNati virasa (duHkhadAyI) hai / / 62 / / . vivecana viSaya kI parigati nIrasa hai kyA Apa jAnate haiM ? sparzanendriya ke vazIbhUta bane hAthI kI kyA dazA hotI hai ? rasanendriya kI gulAma banI machalI kaise behAla hotI hai ? ghrANendriya ke gulAma bhramara kI kaisI bhayaMkara hAlata hotI hai ? cakSurindriya ke gulAma bane pataMge kI kyA hAlata hotI hai ? aura zrotrendriya ke gulAma hiraNa kI kaisI durdazA hotI hai ? becArA hAthI! jIvana paryanta kA kaidI bana jAtA hai| becArI machalI! mRtyu ke mukha meM calI jAtI hai| becArA bhramara ! kamala kI kaida meM hI samApta ho jAtA hai| pataMgA to tatkAla mRtyu kI bheMTa ho jAtA hai aura hiraNa bhI mRtyu kA zikAra bana jAtA hai| eka-eka indriya ke eka-eka viSaya kI parAdhInatA kA bhI yaha bhayaMkara pariNAma hai, to jo manuSya apanI pA~coM indriyoM kA gulAma banegA, usakI kyA hAlata hogI ? ___ sparza ke sukha meM Asakta bane saMbhUtimuni cakravartI to bana gae, kintu usake pariNAmasvarUpa 7vIM naraka-bhUmi kI bhayaMkara yAtanAe~ unheM bhoganI pdd'ii| zAnta sudhArasa vivecana-227 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasanA ke gulAma bane kaMDarIka muni kI kyA hAlata huI ? unheM bhI 7vIM naraka bhUmi kA TikiTa mila gyaa| sItA ke rUpa ke bhramara bane rAvaNa kI hAlata se kauna aparicita hai ? becArA! cauthI naraka-bhUmi kA pathika bana gyaa| sAvadhAna ! indriyoM ke viSaya dekhane meM jitane sundara haiM, utane hI unake pariNAma atibhayaMkara haiN| indriyoM kA AkarSaNa bar3A suhAvanA hai, kintu unake caMgula meM pha~sa jAne ke bAda bhayaMkara sajA ho bhoganI par3atI hai| indriyA~ to Thaga haiM, jo bolane meM madhura haiM, dikhane meM sundara haiM, kintu unake AkarSaNa meM pha~sane ke bAda unake jAla meM se baca nikalanA atyanta duSkara hai| ThIka hI kahA haiApAta-mAtra-madhurai viSayaviSasannibhaiH / AtmA mUcchita evA''ste, svahitAya na cetati // viSaya kSaNamAtra hI sukha ko dene vAle haiN| unakI manoharatA va unakA saundarya kSaNajIvI hI hai| ye viSa ke samAna haiN| ina viSayoM meM mUcchita AtmA svahita ke viveka ko kho detI hai| udita-kaSAyA re, viSaya-vazIkRtA , ____ yAnti mahAnarakeSu / parivartante re, niyatamanantazo , janma - jarA - maraNeSu // 63 // zAnta sudhArasa vivecana-228 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-kaSAyoM ke udaya vAle aura viSaya ke vazIbhUta bane prANI bhayaMkara naraka meM jAte haiM aura nirantara janma, jarA aura maraNa ke cakra meM ananta bAra cakkara lagAte rahate haiM / / 63 / / vivecana viSaya-kaSAya se hI bhava-bhramaraNa mahApuruSoM ne kahA hai ki kaSAyoM kA udaya ati bhayaMkara hotA hai| krodha ke Aveza meM AtmA vivekabhraSTa ho jAtI hai| usake socane-samajhane ko zakti samApta ho jAtI hai| Aveza meM vaha nahIM bolane kI bAta bola jAtI hai| Aveza meM bole gae zabda tora se bhI atyanta tIkhe hote haiN| tIra kA ghAva to auSadhopacAra se dUra ho jAtA hai kintu vacana kA ghAva jIvana paryanta banA rahatA hai| ___'prazamarati' meM vAcaka umAsvAtijI ma. ne kahA hai ki "krodha se prIti kA nAza hotA hai, mAna se vinaya kA nAza hotA hai, mAyA se vizvAsa kA ghAta hotA hai tathA lobha se sarvaguNoM kA nAza hotA hai|" viSaya aura kaSAya-rAga aura dveSa svarUpa haiN| ve prAtmA ko bhayaMkara naraka meM le jAte haiN| _ viSaya ke anurAga aura kaSAya ke prAveza se AtmA isa bhISaNa saMsAra meM ananta bAra janma, jarA aura maraNa kI vedanA sahana karatI hai| naraka kI bhayaMkara yAtanAoM kA kAraNa bhI viSaya-kaSAya kI parAdhInatA-paravazatA hI hai| ajJAnI/ mohAdhIna AtmA indriyoM ke sAnukUla viSayoM ko pAkara turanta zAnta sudhArasa vivecana-229 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mohita ho jAtI hai, parantu usake pariNAma kA vicAra nahIM kara pAtI hai, jisake phalasvarUpa prAtmA ko ananta bAra janma-maraNa karanA par3atA hai| AtmA ke bhava-bhramaNa kA koI mUla kAraNa hai to viSaya aura kaSAya hI hai| mUla ke binA vRkSa kA astitva Tika nahIM sakatA, usI prakAra viSaya-kaSAya ke binA AtmA kA saMsAra bhI Tika nahIM sakatA hai| mUla ke kamajora hote hI vRkSa dharAzAyI bana jAtA hai, usI prakAra viSaya-kaSAya kI vRtti-pravRtti kSINa hote hI AtmA ke bhava-bhramaNa kA anta pA jAtA hai| isa amUlya mAnava-jIvana ke pratyeka pala kA upayoga viSaya-kaSAya ke jAla ko tor3ane ke lie hI honA caahiye| manasA vAcA re, vapuSA caJcalA , durjaya - durita - bhareNa / upalipyante re, tata prAsravajaye , yatatAM kRtamapareNa // 14 // artha-mana, vacana aura kAyA kI caMcalatA se prANI durjaya aise pApa ke bhAra se lipta ho jAtA hai, ata: prAsrava-jaya ke lie prayatna kro| anya saba prayatna bekAra haiM / / 64 / / vivecana Asrava jaya ke lie prayatna karo mAnava-jIvana meM atyanta hI durlabhatA se sacetana (jAgRta) mana kI prApti huI hai| caturgati rUpa saMsAra meM deva kA vaikriya deha zAnta sudhArasa vivecana-230 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhika mahattvapUrNa aura durlabha nahIM hai, kintu mAnava ke audArika deha kI prApti atyanta durlabha hai; kyoMki mukti kI sAdhanA kA ekamAtra sAmarthya mAnava-deha meM hI hai| zukladhyAna, kSapakazreNI, kevalajJAna ityAdi kA ekamAtra ekAdhikAra mAnava ko hI hai| deva ke pAsa tejasvI rUpa hai, balavatI kAyA hai, dIrgha AyuSya hai, vizAla vaibhava-sukha hai| bAhya bhautika vaibhava se devatA samRddha hote hue bhI unameM mokSa kI sAdhanA kA vaha sAmarthya nahIM hai, jo mAnava ke pAsa meM hai| mAnava kA deha bhale hI gandagI kA Dhera hai, phira bhI mokSa kI sAdhanA kA sAmarthya mAnava meM hI hai| mokSa kI sAdhanA tabhI ho sakatI hai, jaba mana-vacana aura kAyA para aMkuza rakhA jAya, kintu yadi ina para kisI prakAra kA aMkuza na rakhA jAya to ye ho mana-vacana Adi mAnava ko 7vIM naraka-bhUmi kI atala gaharAI meM DAla dete haiN| sarpa, siMha apane jIvana meM bhayaMkara hiMsA karane ke bAvajUda bhI tIsare-cauthe naraka taka ho jAte haiM, kintu mAnava bAhya hiMsA na karate hue bhI mana meM raudradhyAna Adi kare to vaha marakara 7vIM naraka-bhUmi meM bhI jA sakatA hai| mAnava yadi mana para aMkuza na rakhe to yaha caMcala mana mAnava ko adhogati meM le jA sakatA hai| mana ko vaza meM karanA atyanta hI kaThina kAma hai| yogiyoM ko bhI mana kA vazIkaraNa atyanta kaThina hai| tabhI to pUjya prAnandaghanajI ma. ne prabhu se prArthanA karate hue kahA hai zAnta sudhArasa vivecana-231 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manaDu kima hI na bAje ho kuMthu jina, manaDu kima hI na bAje / jima-jima jatana karI ne rAkhu, tima-tima zralago bhAje ho / kuthu jina. -- Age jAkara unhoMne yahI kahA hai'mana sAdhyu teraNe saghalu sAdhyu, eha trAta navi khoTI / isa prakAra mana ke vazIkaraNa kI sAdhanA atyanta hI kaThina hai / ataH durlabhatA se prApta mAnava jIvana kA puruSArtha mana-vacana aura kAyA ke yogoM ke vazIkaraNa ke lie hI honA cAhiye / pUjya upAdhyAyajI ma. pharamAte haiM ki mana, vacana aura kAyA kI caMcalatA se AtmA meM prAsrava ke dvAra khula jAte haiM aura AtmA karma ke kIcar3a meM pha~sa jAtI hai / ataH prayatna karake Asravajaya ke lie puruSArtha karanA cAhiye / zuddhA yogA re, yadapi yatAtmanAM sravante zubhakarmANi / kAJcana- nigaDAMstAnyapi jAnIyAt, hata nirvRti- zarmANi // 65 // artha - yadyapi saMyamI AtmAe~ zuddha yogoM ke dvArA zubhakarmoM kA prasrava karatI haiM, unako bhI svarNa kI ber3iyA~ samajho, kyoMki ve bhI mokSasukha meM pratibandhaka haiM / / 65 / / zAnta sudhArasa vivecana- 232 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivecana zubha karma se zubha mAnava mana-vacana aura kAyA kI zubha pravRtti se zubha karma kA prAsrava hotA hai / mukti kI abhilASI AtmA to karma se mukta bananA cAhatI hai, ataH karma-mukti ke lie karmoM kI nirjarA Avazyaka hai nirjarA se karmoM kA kSaya hotA hai aura karma-kSaya se prAtmA mukta banatI hai| __zubha karma ke udaya se AtmA ko zubha phala kI prApti hotI hai| karma ke bandha ke bAda usakA phala unheM bhoganA hI par3atA hai| ber3I to Akhira ber3I hai, bhale hI lohe ke badale sone kI ho| isI prakAra zubha karma bhI Akhira to karma haiM aura karma hone ke nAte AtmA ke lie bandhana rUpa hI haiM / isIlie to sAdhu bhagavantoM ke lie nirjarA kI pradhAnatA hai, ataH unake lie dravyadAna, dravya-pUjA Adi kA niSedha hai| aSTaka prakaraNa meM prAcArya zrI haribhadra sUrijI ma. ne kahA hai ki dayA bhUteSu vairAgyaM, vidhivad gurupUjanam / vizuddhA zolavRttizca, puNyaM puNyAnubandhyadaH // duHkhI prANiyoM para anukampA, vairAgya, vidhipUrvaka deva guru kA pUjana, vizuddhazIlavRtti Adi puNyAnubandhI puNya ko dene vAle haiN| saMyamI sAdhu bhagavantoM ke lie ekAnta-gocarI (bhojana) zAnta sudhArasa vivecana-233 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA jo vidhAna hai, usake pIche bhI yahI uddezya hai| unhoMne kahA hai ki puNyAdiparihArAya, mataM pracchanna-bhojanam / arthAt puNya ke parihAra ke lie hI saMyamI ke lie ekAnta bhojana kA niyama hai| ataH zubha Asrava tattva ke bodha ke sAtha-sAtha zubha Asrava tattva ke svarUpa ko bhI jAna lenA cAhiye, tAki apanI-apanI bhUmikAnusAra inakA sevana athavA tyAga kiyA jA ske| 0 modasvavaM re, sAsrava - pApmanAM , rodhe dhiyamAdhAya / zAnta - sudhArasa * pAnamanArataM , vinaya vidhAya vidhAya // 66 // artha-he vinaya ! prAsrava sahita pApAtmA ke virodha meM apanI buddhi ko lagA aura zAnta sudhArasa kA pAna karake prAnanda prApta kara / / 66 / / vivecana zAntarasa kA pAna karo ___ antima gAthA meM pUjya upAdhyAyajI ma. apanI AtmA ko hI sambodhita karate hue kahate haiM ki he vinaya ! he Atman ! Asrava tattva ke svarUpa ko samajhakara usake nirodha meM prayatnazIla bana / zAnta sudhArasa vivecana-234 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka choTA sA bAlaka Aga meM hAtha DAlane kI ceSTA tabhI taka karatA hai, jaba taka use yaha patA nahIM calatA ki yaha prAga mujhe jalAne vAlI hai| Aga kI bhayaMkaratA kA anubhava ho jAne ke bAda athavA use jAna lene ke bAda vaha bAlaka bhI punaH prAga meM hAtha DAlane kI ceSTA nahIM karatA hai / parantu hama to samajhadAra haiM, vivekI haiM, apane hitAhita ko socane kA hama meM sAmarthya hai; phira bhI moha ke vazIbhUta hokara yaha AtmA zatrubhUta Asrava ke saMga meM DUba jAto hai| ajJAnI hai yaha aatmaa| nAdAna hai| isIlie bar3e hI prema se sambodhita karate hue upAdhyAyajI ma. kahate haiM ki prAsrava ke kar3ave phaloM kA tumane bahuta bAra anubhava kara liyA hai| ataH aba sAvadhAna bana jAo aura unake nirodha ke lie prayatnazIla bano / __zatru se saMrakSaNa kara lene ke bAda manuSya kitanA sukhI banatA hai| basa, ina prAsravoM kA tyAga kara tU bArambAra zAnta-amRtarasa kA pAna kara, pAna kr| isa amRtarasa ke prAsvAdana se tujhe parama Ananda kI anubhUti hogii| prAsrava se mukta hone ke bAda prAtmA svabhAva dazA meM prA jAtI hai| sAgara jaba apanI svabhAvika dazA meM hotA hai, taba kitanA zAnta aura gambhIra hotA hai, kisI prakAra kA kolAhala nhiiN| AtmA kI svabhAva dazA meM bhI parama Ananda kA anubhava hotA hai| pUjya vinaya vijayajI ma. yahI zubhecchA aura zubhakAmanA vyakta karate haiM ki he Atman ! tU bArabAra isa zAnta rasa kA amIpAna kr| yahI paramAnanda-mukti kA bIja hai| zAnta sudhArasa vivecana-235 / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvara bhAvanA yena yena ya ihAlavarodhaH , sambhaveniyatamaupayikena / Adriyasva vinayodyatacetAstattadAntarahazA paribhAvya // 17 // (svAgatA) artha-he vinaya ! jina-jina niyata upAyoM ke dvArA AsravoM kA rodha ho sakatA ho, antaI STi se unakA vicAra kara, udyata citta vAlA banakara unakA Adara kara (unakA upayoga kara) / / 67 / / vivecana saMvara kA svarUpa vAcakavarya pUjya umAsvAtijI ma. ne 'tattvArtha sUtra' meM kahA hai-'prAsravanirodhaH saMvaraH' prAsrava kA nirodha karanA saMvara kahalAtA hai| prAsrava arthAt prAtmA meM karma ke Agamana ke dvaar| una dvAroM ko jisase rokA jAtA hai, unheM saMvara kahate haiN| nAva meM chidra par3a gaye hoM aura unameM se nAva meM jala praveza zAnta sudhArasa vivecana-236 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatA ho to nAva ko bacAne ke lie sarvaprathama chidroM ko baMda karanA anivArya hai| isI prakAra jIvAtmA meM bhI jina-jina mArgoM se karmoM kA Agamana hotA ho, una mArgoM ko rokanA atyanta anivArya hai| 'navatattva' meM saMvara tattva ke 57 bheda batAye gae haiN| unake svarUpa ko bhI samajha lenA anivArya hai 5 samiti, 3 gupti , 10 yatidharma, 12 bhAvanA, 22 parISaha aura 5 cAritra / (1) pA~ca samiti samiti arthAt samyag va upayogapUrvaka pravRtti / isake 5 bheda haiM 1. IryA samiti-sAr3he tIna hAtha bhUmi para dRSTi DAlate hue yatanApUrvaka calanA aura kisI prakAra ke jIva kI hiMsA na ho jAya, isako sAvadhAnI rakhanA, ise IryA samiti kahate haiN| 2. bhASA samiti-hita, mita, satya, priya vacana upayoga (sAvadhAnI) pUrvaka bolane ko bhASA samiti kahate haiN| 3. aiSaNA samiti-zAstra meM nirdiSTa vidhi ke anusAra gocarI ke 42 doSoM ke tyAgapUrvaka AhAra grahaNa karane ko aiSaNA samiti kahate haiN| zAnta sudhArasa vivecana-237 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. prAdAnabhaMDamattanikSeparaNA samiti-kisI bhI vastu ko uThAte yA rakhate samaya upayoga rakhanA ki kisI jIva kI hiMsA na ho jAya, use AdAnabhaMDamattanikSepaNA samiti kahate haiM / 5. pAriSThApanikA samiti-mala-mUtra Adi kA nirjIva bhUmi meM upayogapUrvaka visarjana karane ko pAriSThApanikA samiti kahate haiN| (2) tIna guptiyA~ . 1. manogupti-mana kI azubha pravRtti kA nirodha karanA aura zubha meM pravRtti karanA manogupti hai| samiti meM samyag AcaraNa kI mukhyatA hai aura gupti meM aprazasta ke nirodha kI mukhyatA hai| manogupti ke tIna prakAra haiM (a) akuzala nivRtti-pAta aura raudradhyAna ke vicAroM kA tyAga karanA 'akuzala nivRtti' manogupti hai / (prA) kuzala pravRtti-dharmadhyAna aura zukladhyAna meM mana kA pravartana karanA kuzala pravRtti manogupti hai| (i) yoganirodha-mana kI kuzala-akuzala sarva pravRtti kA nirodha karanA yoganirodha manogupti hai, jo caudahaveM guNasthAnaka meM hotI hai| 2. vacana gupti-sAvadha vacana kA tyAga kara, anivArya paristhiti meM hI hitakArI va niravadya vacana bolanA vacanagupti kahalAtI hai| zAnta sudhArasa vivecana-238 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isake bhI do prakAra haiM (a) maunAvalaMbinI vacanagupti-zirakampana, hastacAlana tathA saMketa Adi kA tyAga karanA maunAvalaMbinI vacanagupti hai| (prA) vAganiyaminI vacanagupti-vAcanA Adi ke vizeSa prasaMga para yatanApUrvaka bolanA vAniyaminI vacanagupti kahalAtI hai| 3. kAyagupti--kAyA dvArA azubha pravRtti kA tyAga aura zubha meM pravRtti kAyagupti hai| isake do bheda haiM (a) ceSTA nivRtti rUpa kAyagupti-upasarga Adi ke prasaMga meM bhI kAyA ko calita na karanA, ceSTA nivRtti rUpa kAyagupti kahalAtI hai| (mA) sUtra ceSTA niyaminI kAyagupti-zAstra meM vihita mArgAnusAra gamanAgamana Adi kI pravRtti krnaa| (3) bAvIsa parISaha 1. kSudhA parISaha-bayAlIsa doSa se rahita bhikSA na milane para bhUkha ko sahana karane ko kSudhA parISaha kahate haiM / 2. tRSA parISaha-joradAra pyAsa lagane para bhI doSayukta pAnI nahIM pInA aura tRSA ko sahana karanA use tRSA parISaha kahate haiN| 3. zIta parISaha-atyadhika sardI par3ane para bhI use icchApUrvaka sahana karanA, kintu agni Adi kI icchA na krnaa| zAnta sudhArasa vivecana-236 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. uSNa parISaha - bhayaMkara garmI par3ane para bhI use sahana karanA, kintu usase bacane ke lie doSita zItopacAra kA sevana nahIM karanA 5. daMza parISaha - macchara, makkhI Adi ke daMza ko icchApUrvaka sahana karanA, daMza parISaha kahalAtA hai / 6. acelaka paroSaha - jIrNa-zIrNa vastra hone para bhI acche vastroM ko icchA na karanA aura halke aura phaTe purAne vastroM meM dInatA na karanA / 7. arati paroSaha - saMyama mArga meM vicaraNa karate hue pratikUla saMyoga milane para bhI kisI prakAra kI prarati- aruci nahIM rakhanA zrarati- parISaha hai / 8. strI parISaha - viSayasevana kI prArthanA karane para bhI kisI strI ke adhIna na bananA strI - paroSaha kahalAtA hai / 6. caryA parISaha - rAgAdi se Asakta banakara kisI eka sthAna para nahIM rahanA aura nirantara vihAra Adi ke kaSToM ko sahana karanA caryA paroSaha hai / 10. naiSidhiko paroSaha - zmazAna Adi ekAnta sthAna meM sthira AsanapUrvaka kAyotsarga meM rahanA / 11. zayyA parISaha - sone kI zayyA pratikUla ho, U~cInIcI ho, phira bhI mana meM kisI prakAra kA roSa na karanA aura kaSTa ko sahana karanA ' zayyA parISaha' hai / 12. zrAkroza parISaha - koI gussA kare to bhI gussA na karanA aura use sahana karanA 'Akroza parISaha' hai / zAnta sudhArasa vivecana- 240 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. vadha parISaha-koI mArapITa kare to bhI use sahana karanA vadha parISaha hai| 14. yAcanA parISaha-bhikSA ke lie gRhastha ke ghara yAcanA karate samaya mana meM kisI prakAra kA kSobha nahIM honA, yAcanA parISaha hai| 15. alAbha parISaha-gocarI Adi ke lie bhramaNa karate hue bhI yadi iSTa vastu na mile to bhI use sahana krnaa| kintu gRhastha para roSa nahIM karanA / 16. roga parISaha-saMyamagrahaNa ke bAda zarIra meM kisI prakAra kI bImArI A jAya to bhI kisI prakAra kI hAya-hAya kiye binA use samatApUrvaka sahana karanA roga parISaha hai| 17. tRNasparza parISaha-zayyA athavA Asana para ghAsa Adi ke tinake hoM to unase hone vAlI vedanA ko sahana karanA tRNasparza parISaha kahalAtA hai / 18. mala parISaha-zarIra para maila bar3ha gayA ho, phira bhI snAna kI icchA na kara use sahana karanA mala parISaha hai| 16. satkAra parISaha-nagarajanoM kI ora se bhavya svAgata kiyA jAya, phira bhI usameM rAga na krnaa| 20. prajJA parISaha-asAdhAraNa buddhi kI prApti hone para bhI usakA abhimAna na karanA, jJAna kA ajIrNa-abhimAna na hone denaa| 21. prajJAna parISaha-jJAnAvaraNIya karma ke udaya se jJAna na car3he to bhI kheda nahIM karanA aura jJAna-prApti ke lie yathAzakya prayatna krnaa| zAnta-16 zAnta sudhArasa vivecana-241 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22. samyaktva parISaha-samyaktva se calita karane ke lie koI kitanA hI upasarga kare, phira bhI samyaktva se calita nahIM honaa| (4) dasa yati dharma 1. kSamA-krodha ke prasaMga meM bhI krodha nahIM karanA; citta ko zAnta aura sthira rkhnaa| isa kSamA ke 5 bheda haiM (ka) upakAra kSamA-kisI ne apane para upakAra kiyA ho, vaha vyakti apane para gussA kare aura hama yaha socakara ki 'yadi maiM gussA karUgA to yaha vyakti mujha para upakAra nahIM karegA' usake gusse ko sahana karanA upakAra kSamA kahalAtI hai| (kha) apakAra kSamA-kisI ne apane para gussA kiyA ho aura yaha socakara usa gusse ko sahana kara le ki 'yadi maiM gussA karUgA to mujhe mArapITa Adi sahana karanI par3egI ataH mauna rahanA hI ucita hai'-apakAra kSamA hai / (ga) vipAka kSamA-'yadi maiM gussA karUMgA to isase mujhe karmabaMdha ho jAegA....mujhe bure pariNAma bhogane par3eMge', aisA socakara dUsare ke gusse ko sahana karanA vipAka kSamA kahalAtI hai| (gha) vacana kSamA-'bhagavAna ne gussA karane kA niSedha kiyA hai' isa prakAra bhagavad vacana ko yAda kara kSamA dhAraNa karanA vacana kSamA hai| (Ga) dharma kSamA-'kSamA to merI AtmA kA dharma hai' isa zAnta sudhArasa vivecana-242 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra kSamA ko AtmasvabhAva mAnakara dUsare ke gusse ko sahana karanA dharma kSamA hai| ina pA~ca prakAra kI kSamA meM cauthI kSamA zreSTha tathA pA~cavIM sarvazreSTha hai| 2. Arjava-mana meM kisI prakAra kI mAyA dhAraNa nahIM karanA aura saralatA rkhnaa| 3. mArdava-kisI prakAra kA abhimAna nahIM karanA aura namra banane kA prayatna krnaa| puNya ke udaya se sukula-uttama jAti Adi kI prApti huI ho, phira bhI leza bhI ahaMkAra nahIM krnaa| 4. mukti-mukti arthAt lobhjy| prApta vastuoM meM santoSa dhAraNa krnaa| anukUla va aprApta padArthoM ko pAne kI lAlasA nahIM rkhnaa| 5. tapa-tapa arthAt icchAoM kA nirodha karanA / AhAra kI lAlasA, indriyoM ke bhoga tathA kaSAya-jaya ke lie yathAzakya bAhya va abhyantara tapa kA AcaraNa karanA / 6. saMyama-Atma-guNoM ke vikAsa ke lie cAritra dharma kI ArAdhanA karanA saMyama kahalAtA hai| isake satraha bheda haiM pA~ca mahAvratoM kA pAlana (1) sarvathA prAraNAtipAta viramaNa mahAvata-mana, vacana, kAyA se hiMsA karanI nahIM, dUsaroM se hiMsA karavAnI nahIM aura hiMsA karate hue kI anumodanA karanI nhiiN| zAnta sudhArasa vivecana-243 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) sarvathA mRSAvAda viramaNa mahAvrata-mana, vacana aura kAyA se jhUTha bolanA nahIM, dUsare se bulavAnA nahIM aura jhUTha bolate hue kI anumodanA karanI nhiiN| (3) sarvathA adattAdAna viramaNa mahAvrata-mana, vacana aura kAyA se corI karanA nahIM, dUsare se karavAnA nahIM aura corI karane vAle kI anumodanA nahIM krnii| (4) sarvathA maithuna viramaraNa mahAvrata--mana, vacana aura kAyA se maithuna kA sevana karanA nahIM, dUsare se karavAnA nahIM aura karate hue kI anumodanA bhI nahIM krnaa| (5) sarvathA parigraha viramaNa mahAvrata-mana, vacana aura kAyA se parigraha dhAraNa karanA nahIM, karavAnA nahIM aura parigraha dhAraNa karane vAle kI anumodanA bhI nahIM karanA / pA~ca indriya nigraha (6) zrotrendriya nigraha-kAna se nindA, azlIla gIta Adi ke zravaNa kA tyAga karanA / (7) cakSurindriya nigraha-A~kha se strI ke aMgopAMga darzana, sinemA, nATaka Adi dekhane kA tyAga krnaa| __(8) ghrANendriya nigraha-sugandhita padArtha, bagIce meM bhramaNa Adi kA tyAga karanA / (9) rasanendriya nigraha-svAdiSTa bhojana Adi kI Asakti kA tyAga krnaa| zAnta sudhArasa vivecana-244 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) sparzanendriya nigraha-mulAyama va komala gadde tathA strI ke sparza Adi kA tyAga karanA / cAra kaSAya-jaya (11) krodha jaya-krodha ke prasaMga meM krodha na karanA / (12) mAna jaya-kisI vastu kA abhimAna nahIM krnaa| (13) mAyA jaya-kisI ke sAtha mAyAcAra nahIM karanA / (14) lobha jaya-prApta vastu meM santoSa dhAraNa karanA / tIna yoga (15) mana yoga--mana se azubha cintana kA tyAga karanA aura zubha cintana krnaa| (16) vacana yoga-vANI se asatya, apriya tathA ahitakara vacana-pravRtti kA tyAga karanA aura priya va pathya vacana bolanA / (17) kAya yoga-kAyA kI azubha ceSTAoM kA tyAga karanA aura zubha meM pravRtti krnaa| 7. satya-priya, pathya, satya aura hitakara vacana bolanA / 8. zauca dharma-mana ko pavitra va zuddha rkhnaa| mAnasika adhyavasAyoM kI pariNati ko zubha va zuddha rakhanA / 6. AkiMcanya-kisI prakAra kA parigraha nahIM rkhnaa| 10. brahmacarya-maithuna kA tyAga kara AtmabhAva meM ramaNa karanA brahmacarya dharma hai / zAnta sudhArasa vivecana-245 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) bAraha bhAvanAe~ 1. anitya bhAvanA-saMsAra kI anityatA kA vicAra krnaa| 2. azaraNa bhAvanA--'saMsAra meM merA koI zaraNya nahIM hai|' isa prakAra kI bhAvanA se prAtmA ko bhAvita karanA / 3. saMsAra bhAvanA-saMsAra meM AtmA ke bhavabhramaNa kA vicAra krnaa| 4. ekatva bhAvanA-AtmA ke 'ekatva' bhAva kA vicAra krnaa| 5. anyatva bhAvanA-dehAdi se prAtmA kI bhinnatA kA vicAra krnaa| 6. azucibhAvanA-zarIra kI apavitratA tathA malinatA kA vicAra krnaa| 7. prAsrava bhAvanA-aAtmA meM karmoM ke prAgamana-dvAroM kA vicAra krnaa| 8. saMvara bhAvanA-AtmA meM karma ke Agamana ko rokane kA cintana krnaa| 6. nirjarA bhAvanA-karma-kSaya ke upAyoM kA cintana krnaa| 10. lokasvarUpa bhAvanA-sacarAcara jagat ke svarUpa kA vicAra krnaa| zAnta sudhArasa vivecana-246 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. dharma bhAvanA-dharma ke svarUpa kA vicAra karanA / 12. bodhidurlabha bhAvanA-isa bhavasAgara meM samyaktva kI durlabhatA kA vicAra krnaa| (6) pA~ca cAritra 1. sAmAyika cAritra-jisa cAritra se AtmA meM jJAna, darzana aura cAritra guraNa pragaTa hoM, AtmA meM samatA-zAnti paidA ho, use sAmAyika cAritra kahate haiN| yaha cAritra sAvadyapravRtti ke tyAgasvarUpa hai| isake do bheda haiM-- (a) itvara kathita sAmAyika-jo sAmAyika alpa samaya ke lie ho| jaise-48 minaTa kI sAmAyika / (prA) yAvatkathita sAmAyika-jisa sAmAyika kI pratijJA jIvana paryanta ho use yAvatkathita sAmAyika kahate haiM / 2. chedopasthApanIya-pUrva cAritra kA cheda kara punaH mahAvratoM ke prAropaNa ko chedopasthApanIya cAritra kahate haiN| 3. parihAravizuddhi-gaccha kA tyAga kara yathAvidhi viziSTa tapa kA AcaraNa karanA, jisase cAritra kI vizeSa zuddhi ho, use parihAravizuddhi cAritra kahate haiM / 4. sUkSma saMparAya-jahA~ lobha kA sUkSma udaya ho use sUkSma saMparAya cAritra kahate haiM / 5. yathAkhyAta cAritra-jinezvaradeva ne cAritra kA jo svarUpa kahA hai, arthAt rAga-dveSa kI avasthA se rahita cAritra yathAkhyAta cAritra kahalAtA hai| isake do bheda haiM zAnta sudhArasa vivecana-247 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (a) upazAMta yathAkhyAta cAritra--yaha cAritra gyArahaveM guNasthAna meM hotA hai, jahA~ kaSAyoM kA sarvathA upazamana ho jAtA hai| isa avasthA se patana avazya hotA hai / (prA) kSAyika yathAkhyAta cAritra-jahA~ rAga-dveSa kA sarvathA kSaya ho jAtA hai, yaha cAritra bArahaveM guNasthAna meM prApta hotA hai| pUjya upAdhyAyajI ma. saMvara bhAvanA kI prastAvanA karate hue apanI AtmA ko hI sambodhita karate hue pharamAte haiM ki apanI AtmA meM jina-jina dvAroM se karmoM kA Agamana jArI ho, una dvAroM ko banda karane ke lie prayatnazIla bananA cAhiye / zarIra meM jaisA roga ho, usake anusAra usakA upacAra kiyA jAtA hai| basa, isI prakAra se yadi jovana meM krodha kI prabalatA ho to use rokane ke lie 'kSamA' kI davA lenI caahiye| duniyA meM kaI gupta roga pracalita haiM, jinakA patA mAtra rogI ko hI hotA hai, kyoMki ve roga bAhara se dikhAI nahIM dete haiN| isI prakAra apanI AtmA ke aMtaraMga rogoM ko bhI hama hI jAna sakate haiN| roga kI jAnakArI ke bAda hI usakA nidAna kiyA jA sakatA hai| binA jAnakArI ke upacAra karanA hAnikara bhI ho sakatA hai| isI prakAra prAsrava bhAvanA ke dvArA mahApuruSoM ne apanI AtmA ke rogoM kI pahacAna karAI hai, una rogoM ke nirAkaraNa ke lie 'saMvara' kA upAya bhI batalAyA hai| zAnta sudhArama vivecana-248 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyamena viSayAviratatve , darzanena vitathAbhinivezam / dhyAnamArtamatha raudramajasra , cetasaH sthiratayA ca nirandhyAH // 18 // __ (svAgatA) artha-saMyama se indriyaviSayoM aura avirati ko, samyaktva se mithyA Agraha ko tathA citta ke sthairya se Arta aura raudradhyAna ko dabA do / / 68 // vivecanasaMyama kA pAlana karo mAnava ko prApta indriyA~ svabhAva se caMcala haiM aura duSpravRtti ke lie sadA prayatnazIla rahatI haiM, ataH una viSayoM se viramaNa ke lie saMyama ke hathiyAra kA upayoga karanA caahiye| saMyama prarthAt aNkush| jisa prakAra caMcala hAthI ko rokane ke lie aMkuza kAma meM liyA jAtA hai, usI prakAra indriyoM ke viSaya Adi se mana ko rokane ke lie virati dharma kA prAzraya karanA atyanta Avazyaka hai| avirati para vijaya pAne kA ekamAtra sAdhana virati dharma kI ArAdhanA hai| virati arthAt pApatyAga kI prtijnyaa| pApa-tyAga kI zAnta sudhArasa vivecana-249 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratijJA aMgIkAra karane se vyakti kA manobala majabUta ho jAtA hai| kaI vyakti pratijJA grahaNa karane se Darate haiM, parantu yaha ThIka nahIM hai| kyoMki isa prakAra kA bhaya manuSya ke manobala ko kamajora banAtA hai| pratijJA grahaNa karane se to pratijJAbhaMga ke prasaMga meM dRr3ha rahane kA bala milatA hai / bhojana meM tIvra Asakti ho to pratidina eka-do vigaI ke tyAga dvArA usa Asakti para prahAra kara sakate haiN| saMyama se do lAbha haiM-(1) indriyoM ke Asrava kA nirodha hotA hai aura (2) avirati ke AsravadvAra kA bhI nirodha ho jAtA hai| mithyAtva ke prAsravadvAra ko rokane ke lie samyagdarzana kI sAdhanA karanI caahiye| zAstroM meM samyaktva kI prApti ke pA~ca lakSaNa batAye gae haiM (1) upazama-upazama arthAt krodhAdi kaSAyoM kA upazamana / samyagdRSTi AtmA meM kaSAyoM kI mandatA hotI hai / anantAnabandhI kaSAya se samyaktva kA ghAta hotA hai| ataH samyagdarzana kI prApti ke lie kaSAyoM kA upazamana avazya karanA cAhiye / (2) saMvega-saMvega arthAt mokSa kA tIvra anurAga / kahA gayA hai ki'sura nara sukha je duHkha karo lekhave, vaMche zivasukha eka / ' arthAt samyagdRSTi prAtmA ke hRdaya meM ekamAtra mokSa-sukha zAnta sudhArasa vivecana-250 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI prApti ke lie ho tar3aphana hotI hai, vaha prAtmA saMsAra ke samasta sukhoM ko duHkha rUpa hI mAnatI hai| use saMsAra ke sukha meM koI rasa nahIM hotA hai| (3) bhava nirveda-samyagdRSTi AtmA ko yaha saMsAra kArAvAsa ke samAna pratIta hotA hai| use isa saMsAra se tIvra virakti hotI hai| vaha prAtmA isa bhava-bandhana se sadA mukta bananA cAhatI hai| (4) anukampA-samyagdRSTi AtmA ke hRdaya meM duHkhI prANiyoM ke prati anukampA hotI hai| (5) Astikya-samyagdRSTi prAtmA ke hRdaya meM jinezvaradeva ke vacana ke prati tIvra prAsthA hotI hai| 'tameva saccaM nissaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM' vahI satya aura niHzaMka hai jo jinezvaradevoM ne kahA hai| isa prakAra samyagdarzana kI sAdhanA dvArA mithyAtva ko dUra karane kA prayAsa karanA caahiye| mana meM Arta aura raudradhyAna karane se bhI azubha karmoM kA Asrava hotA hai| prArtadhyAna ke samaya AyuSya kA bandha ho to vyakti marakara tiryaMca gati meM jAtA hai aura raudradhyAna se AtmA narakagati meM jAtI hai| prArtadhyAna ke cAra bheda haiM (1) aniSTa viyoga-jo svayaM ko priya na ho, aise zabda, rUpa, rasa Adi kA saMsarga ho gayA ho to unake viyoga kI satata cintA krnaa| zAnta sadhArasa vivecana-251 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) iSTasaMyoga cintA-jo rUpa, rasa Adi atyanta priya hoM, unake saMyoga kI sadA cintA krnaa| (3) roga cintA-zarIra meM kisI prakAra kA roga ho - gayA ho to usake nivAraNa kI satata cintA karanA / (4) nidAna--dharma ke phalasvarUpa isa loka tathA paraloka meM sAMsArika phala kI kAmanA karanA / raudradhyAna ke cAra prakAra--- (1) hisAnubandhI anantAnubandhI krodha ke udayapUrvaka kisI ko mAra DAlane Adi kA dhyAna (vicAra) karanA / (2) mRSAnubandhI-vizvAsaghAta karane vAle, atyanta krUratama jhUTha kA vicAra krnaa| (3) steyAnubandhI-dUsare ke dhana ko lUTane kA cintana krnaa| (4) parigraha saMrakSaNAnubandhI prApta kie dhana ke saMrakSaNa kA tIvra cintana krnaa| __ zubha dhyAna meM mana ko sthira kara uparyukta azubha dhyAna se mana ko rokane kA prayatna karanA cAhiye / krodhaM kSAntyA mArdavenAbhimAnam , hanyA mAyAmArjavenojjvalena / lobhaM vArAMrAziraudraM niruMdhyA , saMtoSeNa prAMzunA setuneva // 6 // (zAlinI) zAnta sudhArasa vivecana-252 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-kSamA se krodha ko, namratA se mAna ko, nirmala saralatA se mAyA ko tathA ati ucca dIvAra vAle bA~dha (setu) santoSa se lobha ko dabA do / / 68 / / vivecana kaSAyoM kA rodha karo pUjya upAdhyAyajI ma. isa gAthA meM cAra bhayaMkara rogoM kI cAra davAe~ batalA rahe haiN| yadi Apako krodha kA roga hai to 'kSamA' kI golI lo; ApakA roga dUra ho jaaegaa| yadi mAna kA bukhAra car3ha gayA ho to mArdava kI davAI lo, ApakA mAna turanta utara jaaegaa| yadi mAyA kA ghAva laga gayA hai to pavitra Arjava (saralatA) se usa ghAva ko bhara do aura yadi lobha kA siradarda ho to use santoSa kI golI se utAra do| krodha roga hai to kSamA usakA upacAra hai| jaba-jaba bhI krodha Ave, taba isa prakAra vicAra karanA cAhiye (1) koI apane para gussA kare taba yaha vicAra kareM ki 'isameM doSa kisakA hai ? yadi merI bhUla hai to mujhe punaH gussA karane kI kyA jarUrata hai ? aura yadi merI bhUla nahIM hai to mujhe gussA karane ko kyA jarUrata hai ? vaha vyakti to gussA kara svayaM hI sajA bhoga rahA hai, vyartha hI maiM gussA kara usakI bhUla kA phala kyoM bhogU?' (2) krodha ke prasaMga meM yaha vicAra kareM ki 'krodha to zAnta sudhArasa vivecana-253 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kI vibhAva dazA hai| ataH maiM apanI AtmA ko svabhAva dazA se vibhAva kI ora kyoM le jAUM ?' (3) koI vyakti krodha karatA hai, taba yaha vicAra kareM ki yaha to mAtra Akroza kara rahA hai, mujhe mAra to nahIM rahA hai, koI lakar3I se mAra bhI de to vicAra kareM ki mujhe jIvana se khatma to nahIM kara rahA hai| koI mAra bhI DAle to vicAra kareM ki mujhe dharma se cyuta to nahIM kara rahA hai| (4) koI vyakti apane para gussA kare, mArapITa kare to vicAra kareM ki isameM usa vyakti kA koI doSa nahIM hai, mere hI pUrvakRta karma kA doSa hai| (5) krodha ke tAtkAlika phala kA vicAra kareM ki krodha karane se zubha dhyAna kA bhaMga ho jAtA hai| krodha karane se citta kI prasannatA naSTa ho jAtI hai| muMha lAla ho jAtA hai aura zarIra meM akAraNa kampana paidA hotI hai / isa prakAra ke cintana dvArA krodha ke prasaMga ko niSphala karane kA prayAsa karanA cAhiye / abhimAna ko jItane kA upAya hai--mRdutA-komalatA aura nmrtaa| abhimAna ko dUra karane kA sarvazreSTha maMtra hai-- paMca parameSThI ko namaskAra aura unakI zaraNAgati kA svIkAra / parameSThI bhagavanta krodhAdi kaSAyoM se sarvathA rahita haiM aura sarvocca pada para pratiSThita haiN| aise parameSThI bhagavantoM ke nitya smaraNa, jApa-dhyAna se apanA abhimAna naSTa hone lagatA hai / zAnta sudhArasa vivecana-254 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhimAna patana kA kAraNa hai| abhimAna ke prasaMga para nimnalikhita dRSTAntoM kA vicAra kareM (1) jAti ke abhimAna prasaMga meM harikezI kA vicAra kreN| jAtimada ke kAraNa unakA cANDAla kula meM janma huaa| (2) kulamada ke kAraNa marIci ko eka koTA-koTi sAgaropama taka bhavabhramaraNa karanA par3A aura aneka bhavoM meM nIca kula meM janma lenA pdd'aa| (3) rUpa ke abhimAna ke sAtha hI sanatkumAra cakravartI kI kAyA bhayaMkara rogoM se grasta ho gii| (4) bala ke abhimAna ke kAraNa zreNika mahArAjA ko naraka meM jAnA pdd'aa| (5) tapa ke mada ke kAraNa kuragaDu muni ko tapa meM bhayaMkara antarAya paidA huaa| (6) vidyA ke abhimAna ke kAraNa sthUlabhadra arthasahita caudaha pUrva kA jJAna prApta na kara sake / (7) lAbha ke mada ke kAraNa subhauma cakravartI marakara sAtavIM naraka-bhUmi meM paidA huaa| (8) aizvaryamada se dazArNabhadra ko jhukanA pdd'aa| isa prakAra abhimAna ke phala kA vicAra kara mAna-tyAga ke lie prayatnazIla bananA cAhiye / mAyA ke nivAraNa ke lie hRdaya meM saralatA dhAraNa karanI zAnta sudhArasa vivecana-255 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caahiye| mAyA ke phala atyanta kaTu hote haiN| mAyAvI vyakti kA koI vizvAsa nahIM karatA hai| mAyA ke kAraNa hI mallinAtha bhagavAna ko strI-avatAra prApta huA thaa| ataH mAyA kA tyAga kara saralatA dhAraNa karanI caahiye| lobha ke nivAraNa ke lie santoSa guNa ko AtmasAt karanA caahiye| lobhI vyakti sadaiva atRpta rahatA hai| chaha khaNDa kA rAjya milane para bhI subhauma cakravartI tRpta nahIM huaa| magadha kA rAjya milane para bhI koNika ko cakravartI banane kA manoratha huA thA aura isa kAraNa use bemauta maranA pdd'aa| strIsaMga ke lobha ke kAraNa rAvaNa ko mauta ke ghATa utaranA pdd'aa| dhana ke lobha meM Asakta mammaNa seTha sAtavIM narakabhUmi kA atithi (?) bana gyaa| isa prakAra cAroM kaSAyoM kI bhayaMkaratA kA vicAra kara unase mukta hone kA prayatna karanA cAhiye / guptibhistisRbhirevamajayyAn , . trIn vijitya tarasAdhamayogAn / sAdhusaMvarapathe prayatethA , lapsyase hitamanIhitamiddham // 10 // (svAgatA) artha-atyanta durjeya mana, vacana aura kAyA ke yogoM ko tIna gupti dvArA jaldo jIta lo aura pavitra saMvara ke patha para zAnta sudhArasa vivecana-256 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravRttizIla bana jAo, jisase sanAtana mokSa-sukha prApta ho jAyegA // 10 // vivecana tIna gupti kA pAlana karo mana, vacana aura kAyA kI azubha pravatti ko jItanA atyanta hI kaThina kAma hai| unako jItane kA hathiyAra 'gupti kI sAdhanA' hai| manogupti dvArA mana ko, vacana-gupti dvArA vacana ko aura kAya-gupti dvArA kAyA ko jItA jA sakatA hai| manogupti ko dhAraNa karane se mana ke azubha vicAra ruka jAte haiM aura mana ko zubha vicAroM meM jor3A jA sakatA hai / azubha dhyAna meM jur3A mana to AtmA kA adhaHpatana hI karA sakatA hai| becArA tandula matsya', jisako socane ke lie mana to milA, kintu azubha dhyAna karane ke kAraNa use 7vIM naraka-bhUmi kA vAsI bananA pdd'aa| ThIka hI kahA hai"mana eva manuSyANAM kAraNaM bndhmokssyoH|" manuSya kA mana usake baMdha aura mokSa kA kAraNa hai| manogupti se vazIbhUta mana mokSa kA aura svacchanda mana karmabandha kA kAraNa banatA hai| zAnta-17 zAnta sudhArasa vivecana-257 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vacanagupti kA pAlana karane se mithyA vArtAlApa, vikathA tathA nindA Adi kA tyAga ho jAtA hai, jisase AtmA aneka anarthakArI pApoM se baca jAtI hai| kAyagupti ke pAlana se AtmA, kAyA kI vividha kuceSTAnoM se baca jAtI hai| anyathA kAyA se hiMsAdi aneka pApoM kI pravRtti ho jAtI hai| . mana, vacana aura kAyA ke yoga atyanta ajeya haiN| gupti ke pracaNDa hathiyAra se hI unheM jItA jA sakatA hai / evaM ruddhaSvamalahRdayarAsraveSvAptavAkya zraddhA-caJcatsitapaTa-paTuH supratiSThAnazAlI / zuddharyoga vanapavanaiH prerito jIvapotaH , srotastIrvA bhavajalanidheryAti nirvANapuryAm // 101 // (mandAkrAntA) artha-nirmala hRdaya ke dvArA prAsravoM ko rokane para, prApta puruSoM ke vAkyoM meM zraddhA rUpI zveta paTTa se sannaddha, supratiSThita jIva rUpI nAva zuddha yoga rUpa vegavarddhaka pavana se prerita hotA hai aura saMsAra-sAgara ke jala ko pAra kara nirvANapurI meM pahu~ca jAtA hai / / 101 // vivecana muktinagara pahu~cane kI nAva isa prakAra prAsravoM kA rodha karane ke bAda AtmA rUpI nAva kA mokSa-nagarI meM pahu~canA sarala ho jAtA hai / zAnta sudhArasa vivecana-258 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizAla sAgara meM yAtrA karane ke lie sarvaprathama suyogya nAva caahiye| yadi nAva kamajora ho athavA chidrayukta ho to usakA mAge bar3hanA va lakSya sthala taka pahuMcanA zakya nahIM hai| chidrayukta nAva meM zIghra pAnI bhara jAne kI sambhAvanA hai aura pAnI se bharI nAva samudratala meM ho pahu~cato hai| ataH sarvaprathama nAva ke chidroM ko banda karanA anivArya hai| nAva se yAtrA karane ke lie nAvika para pUrNa zraddhA bhI anivArya hai| nAvika para zraddhA rakhe binA vyakti lakSya sthala taka pahuMca nahIM sakatA hai| nAva se dIrghayAtrA ke lie anukUla pavana bhI cAhiye / anukUla pavana se nAva jaldI-jaldI Age bar3hatI hai| isI prakAra AtmA rUpI nAva ko mokSa-nagarI meM pahuMcane ke lie sarvaprathama prAsravoM ko rokakara Atma-nAva ko sudRr3ha banA de| phira nAvika svarUpa tIrthaMkara paramAtmA ke prati dRr3ha zraddhA ko dhAraNa karanA caahiye| yogoM kI zuddhatA rUpa anukUla pavana se jIvAtmA rUpa nAva tIvra gati se mokSa-nagarI kI ora Age bar3ha sakatI hai| 0 zAnta sudhArasa vivecana-259 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamabhAvanASTakam zRNu zivasukha-sAdhana-sadupAyam , ___zRNu zivasukha-sAdhana-sadupAyam / jJAnAdika - pAvana - ratnatraya paramArAdhanamanapAyam ||shRnnu0 102 // artha-zivasukha kI prApti ke sAdhanabhUta samyag upAyoM kA zravaNa kr| zivasukha-prApti ke sAdhanabhUta samyag upAyoM kA zravaNa kr| yaha (upAya) jJAna Adi pavitra ratnatrayI kI ArAdhanA svarUpa hai, jo apAya rahita hai / / 102 // vivecana mukti kA upAya : ratnatrayI kI sAdhanA pUjya upAdhyAyajI ma. pharamAte haiM ki he priya pAtman ! maiM tujhe mokSa-prApti kA upAya batalAtA hU~, isa upAya kA tU dhyAnapUrvaka zravaNa kr| granthakAra maharSi isa bAta ko punaHpunaH doharAte haiM aura kahate haiM ki isa ko tU dhyAnapUrvaka suna / parama Ananda kI prApti kA ekamAtra upAya ratnatrayI kI ArAdhanA hai| vAcakavarya umAsvAtijI ma. ne 'tattvArtha sUtra' ke zAnta sudhArasa vivecana-26. Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama sUtra meM kahA hai ki-'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' arthAt samyag darzana, samyag jJAna aura samyag cAritra ye tInoM milakara eka mokSa kA mArga haiN| ina tInoM meM se eka kI upekSA karane para mokSa kI prApti durlabha ho jAtI hai| mAtra jJAna aura cAritra ho, kintu samyagdarzana na ho to vaha jJAna bhI mithyAjJAna hI hai aura cAritra bhI kAyakaSTa hI hai, jisase mokSa kI prApti kadApi sambhava nahIM hai| samyag darzana aura samyag jJAna ho, kintu samyak cAritra na ho to bhI mokSa kI prApti sambhava nahIM hai| isIlie to umAsvAtijI ne 'tattvArtha sUtra' ke prathama sUtra meM 'samyagdarzanajJAnacAritrAriNa' pada meM bahuvacana aura 'mokSamArgaH' meM ekavacana kA prayoga kiyA hai| isakA mukhya kAraNa yahI hai ki samyag darzanAdi tInoM saMyukta milakara hI mokSa kA mArga banate haiM, kintu svataMtra rUpa meM pratyeka mokSamArga nahIM hai| arthAt mokSa kI sAdhanA ke lie ina tInoM kI saMyukta AvazyakatA hai| eka kI bhI upekSA sahanIya nahIM hai| . Aja taka ananta AtmAe~ ratnatrayI kI ArAdhanA kara parama pada ko prApta huI haiN| vartamAna meM bhI aneka prAtmAe~ ratnatrayI kI ArAdhanA kara mukti pada ko prApta kara rahI haiN| yaha ratnatrayI mukti-prApti kA amogha upAya hai| viSaya - vikAramapAkuru dUraM, . krodhaM mAnaM saha mAyam lobha-ripuM ca vijitya sahelaM , bhaja saMyamaguraNa-makaSAyam // zRNu0 103 // zAnta sudhArasa vivecana-261 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-krodha, mAna aura mAyA ke sAtha viSaya ke vikAroM ko dUra kara do aura bAta hI bAta meM lobha zatru ko jIta kara kaSAyamukta saMyama guNa ko bhajo / / 103 / / vivecana kaSAyoM para vijaya prApta karo ____ saMyama aura saMvara kA ghaniSTa sambandha hai| jahA~ saMyama hai, vahA~ saMvara rahegA hii| yaha saMyama kaSAyarahita avasthA hai| saMyama dvArA kaSAyoM kA upazamana va kSaya kiyA jAtA hai| ataH saMvara kI sAdhanA ke lie saMyama ko bhajanA hI zreyaskara hai| granthakAra maharSi saMyama kI sevA kA upAya bhI batalA rahe haiN| ve kahate haiM ki 'atyanta kaTu vipAka ko dene vAle indriya ke viSayoM se tU dUra haTa jaa| unakA leza bhI saMga mata kara / unake lubhAvane AkarSaNa meM mata phNs| ina viSayoM kA bAhya ADambara hI AkarSaka hai, kintu inake caMgula meM pha~sane ke bAda AtmA ko atyanta bhayaMkara phala bhogane par3ate haiM, ataH inase sAvadhAna rh| isake sAtha krodha ko dUra kara de, mAna ko dUra bhagA de, mAyA kI to chAyA bhI bhayaMkara hai aura lobha to sarva durguNoM kI jar3a hai, usase to sau kosa dUra rahanA hI zreyaskara hai| isa para viSaya aura kaSAyoM kA jaya hI saMyama kA vAstavika sAdhana hai| jaba taka viSayoM kA rAga aura kaSAyoM kI Aga jIvita rahegI taba taka saMyama kI samAdhi kA pAsvAdana nahIM ho skegaa| zAnta sudhArasa vivecana-262 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upazama ropa tapa nAyaM / upazama-rasamanuzIlaya manasA , roSa - dahana-jaladaprAyam / kalaya virAgaM dhuta-parabhAgaM , hRdi vinayaM nAyaM nAyam // zRNu0 104 // artha-mana se upazamarasa kA anuzIlana karo, jo prAyaH krodha rUpa Aga ke lie bAdala ke samAna hai| hRdaya meM bArambAra vinaya ko lA-lAkara zreSTha dhairya rUpa virakti ke svarUpa ko samajha lo / / 104 // vivecana upazama se krodha kA nAza karo krodha to kaSAyoM kA rAjA hai / isase sabhI bhayabhIta hote haiN| jJAniyoM ne krova ko Aga kI upamA dI hai| prAga ke saMga se prAdamI jalane lagatA hai, isI prakAra krodha ke saMga se AtmA jalane lagatI hai| krodha kI cinagArI sarvaprathama mana meM uThatI hai, phira vAraNI ke dvArA bAhara nikalatI hai aura mukha kI vikarAlatA ke dvArA pragaTa hotI hai| krodha jaba apanA bhayaMkara rUpa le letA hai, taba ise jItanA atyanta kaThina ho jAtA hai| bar3e-bar3e mahAtapasviyoM ko bhI isane parAsta kara diyA hai aura unake tapa ko dhUla meM milA diyA hai| ThIka hI kahA hai krodhe kroDa purava taNu, saMyama phala jAya / krodha sahita je tapa kare, te to lekhe na thAya // zAnta sudhArasa vivecana-263 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vana ke dAvAnala ko zAnta karanA AsAna kAma nahIM hai, use to mUsalAdhAra varSA hI zAnta kara sakatI hai| yahA~ pUjya upAdhyAyajI ma. krodha ke dAvAnala ko zAnta karane kA upAya batalAte hue kahate haiM ki tU upazama rasa kI varSA se krodha ke dAvAnala ko zAnta kara de|| jahA~ upazama hai vahA~ krodha jIvita nahIM raha sakatA hai / krodha Aga hai, jala pAnI hai| Aga uSNa aura jala zItala hotA hai| Aga aura pAnI meM vijaya pAnI kI hI hotI hai| isI prakAra krodha kI Aga ko upazama ke jala se prazAnta kiyA jA sakatA hai| upazama rasa se krodhAgni ko zAnta kara mokSa-sukha ko lAne vAle vairAgya ko hRdaya meM dhAraNa kro| Asakti meM duHkha hai| virakti meM Ananda hai| pAta raudraM dhyAnaM mArjaya , daha vikalpa - racanA'nAyam / yadiyamaruddhA mAnasavIthI , tattvavidaH panthA nA'yam // zRNu0 105 // artha-pAta aura raudradhyAna (ke kacare ko) sApha kara do, vikalpa-kalpanA ke jAla ko jalA ddaalo| kyoMki aniruddha mAnasika mArga tattvajJAniyoM kA mArga nahIM hai / / 105 / / zAnta sudhArasa vivecana-264 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivecana prAta va raudradhyAna ko dUra karo oha ! isa mana mandira meM Arta aura raudradhyAna ke kacare ko ikaTThA kyoM kiyA hai ? kyA gandagI meM Ananda ho sakatA hai ? hA~, maiM bhUla gayA, sUara aura viSTA ke kIr3oM ko gandagI meM hI prAnanda prAtA hai| parantu Apa to mAnasarovara ke haMsa bananA cAhate ho na? to phira Apako mana kI isa gandagI ko dUra karanA hI hogaa| sApha karo isa gandagI ko aura phira dekho dharmadhyAna ke Ananda aura mastI ko| dharmadhyAna ke dvArA mana ke isa azubha kacare ko sApha kara do aura phira aneka prakAra ke kuvikalpoM ke jAloM ko jalAkara khatma kara ddaalo| kuvikalpa to zAnta mAnasa ko prazAnta banA dete haiM / mana ko aneka prakAra kI bhautika vAsanAoM kI cintA se yukta rakhanA yaha tattvajJAnI vyakti ke lie zobhAspada nahIM hai| he Atman ! tU nirarthaka hI nAnA prakAra kI cintAe~ kara vikalpoM ke jAla banA rahA hai| una saMkalpa-vikalpoM meM koI Ananda nahIM hai| kabhI Arogya kI cintA, kabhI putra-parivAra kI cintA, to kabhI dhanAdi kI cintaa| ina cintAmoM ke cogoM ko utAra kara pheMka de| ___ jarA soca ! terA mana koI kacarA-peTI nahIM hai ki isameM jaise-taise gande vicAroM kA kacarA DAla diyA jaay| zAnta sudhArasa vivecana-265 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyama - yogairavahitamAnasa zuddhayA caritArthaya kAyam / nAnA-mata-ruci-gahane bhuvane , nizcinu zuddha-pathaM nAyam // zRNu0 106 // artha-nirmala mAnasika zuddhi ke sAtha saMyama yogoM ke dvArA kAyA ko caritArtha kro| nAnA prakAra ke mata-matAntaroM kI ruci se atyanta gahana isa saMsAra meM nyAyapUrvaka jo zuddha patha hai, usakA nizcaya karo // 106 // vivecana saMyama-sAdhanA dvArA kAyA ko saphala karo ___ mAnasika zuddhipUrvaka pavitra saMyamayogoM ke dvArA apanI kAyA ko saphala kro| yaha jIvana atyanta hI durlabhatA se prApta huA hai| yaha mAnavadeha to atyanta hI kImatI hai ataH kSaNika bhogoM ke dvArA isa deha-ratna ko samApta na kro| kyA kAga ko ur3Ane ke lie bahumUlya kImatI ratna pheMkA jAtA hai ? basa, isI prakAra se kSaNika bhogoM ke pIche isa jIvana ko barabAda karanA kevala mUrkhatA hI hai| Aja taka ananta janmoM meM yahI mUrkhatA karate Ae haiM, lekina isa jIvana meM sAvadhAna bana jAnA hai| anyathA vijaya kI bAjI apane hAthoM meM nahIM rhegii| kAyA kI vilAsitA ko vaza karane kA ekamAtra upAya haisaMyama kI saadhnaa| zAnta sudhArasa vivecana-266 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNasittarI aura karaNasittarI kI sAdhanA ke dvArA kAyA kA sadupayoga kiyA jA sakatA hai| caraNasittarI-pA~ca mahAvratoM kA pAlana, kSamA prAdi dasa yatidharmoM kA pAlana, satraha prakAra ke saMyama kA Asevana, prAcArya upAdhyAya Adi dasa kI vaiyAvacca, brahmacarya kI nau bAr3a kA pAlana, ratnatrayI kI sAdhanA, bAraha prakAra ke tapa kA AcaraNa aura cAra kaSAyoM kA nigraha caraNasittarI kahalAtI hai, jisase cAritra zuddha aura nirmala banatA hai / karaNasittarI-cAra piMDa vizuddhi, pA~ca samitipAlana, bAraha bhAvanA, bAraha pratimA, pA~ca indriyanirodha, paccIsa pratilekhanA, tIna gupti aura cAra abhigraha ye karaNasittarI kahalAte haiN| isa saMsAra meM cAroM ora nAnA prakAra ke mata-matAntaroM kA pracalana hai| svamati-kalpanA se aneka mata utpanna ho gae haiM aura ho rahe haiM ataH una matoM ke caMgula meM pha~sa na jAya, isakI atyanta sAvadhAnI rakhane kI AvazyakatA hai| isa duniyA meM koI ekAnta vyavahAra naya ko pakar3e hue hai to koI ekAnta nizcaya naya ko| vyavahAra nizcaya ubhaya svarUpa prabhu-paMtha ke sAdhaka virale hI milate haiM, ataH ina bAhya ADambaravAdI jhUThe paMthoM se bacane ke lie pUrNa sAvadhAna rahanA hogaa| atyanta sAvadhAnIpUrvaka sadguru kI pahacAna kara unake caraNoM meM jIvana samarpita kara denA hI hitakArI hai| zAnta sudhArasa vivecana-267 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmavrata-maGgIkuru vimalaM , bibhrANaM guNa-samavAyam / uditaM guruvadanAdupadezaM , ____saMgRhAraNa zucimiva rAyam // zRNu0 107 // artha-aneka guNoM ke samudAya rUpa nirmala brahmacarya vrata ko aMgIkAra kro| guru ke mukha se nikale atyanta pavitra ratna ke nidhAna rUpa upadezoM kA saMgraha karo // 107 / / vivecana brahmacarya vrata svIkAra karo he priya Atman ! aneka guNoM kI AdhArazilA svarUpa brahmacarya vrata ko tU aMgIkAra kr| isa vrata kI mahimA aparampAra hai| kahA bhI hai e vrata jaga mAM dovo mere pyAre / e vrata jaga mAM dIvo // vizuddha brahmacarya ke pAlana se AtmA kI suSupta zaktiyA~ jAgRta ho jAtI haiN| brahmacarya arthAt strI-saMga tathA viSayavAsanA Adi kA sarvathA tyAga tathA AtmasvabhAva meM ramaNa krnaa| brahmacarya se AtmA pavitra banatI hai| dimAga meM azubha vicAroM kA AvAgamana rukatA hai| zarIra kA prArogya bar3hatA hai| citta prasanna aura sthira banatA hai, ityAdi aneka lAbhoM kI prApti brahmacaryapAlana se hotI hai / zAnta sudhArasa vivecana-268 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he prAtman ! tU aise pavitra aura zuddha brahmacarya ko apane jIvana meM AtmasAt kr| isake sAtha hI sadguru ke mukha se nikalatI huI amRta-vANI kA nirantara pAna kr| jinavANI kA pratidina zravaNa karanA cAhiye, isase jinezvara ke mArga kA satya bodha hotA hai aura jIvana meM prAtmakalyANa ke paMtha para Age bar3hane kI preraNA milatI hai / sadguru kI vANI to amRta samAna hai| isa vANI ne to aneka prAtmAnoM ko jIvanadAna diyA hai| 0 saMyama - vAGmaya - kusumarasairiti surabhaya nijamadhyavasAyam / cetanamupalakSaya kRta - lakSaNa jJAna-caraNa-guraNa - paryAyam // zRNu0 108 // artha-saMyama aura zAstra rUpa puSpoM se apane adhyavasAyoM ko sugaMdhita karo aura jJAna-cAritra rUpa guNa aura paryAya vAle cetana ke svarUpa ko barAbara samajha lo / / 108 // vivecana saMyama se apane adhyavasAya zuddha karo prAtmA apane adhyavasAya ke anusAra hI karma kA baMdha athavA nirjarA karatI hai| prasannacandra rAjarSi dhyAna meM hI lIna the| sUrya kI AtApanA bhI le rahe the, kintu azubha adhyavasAya kI dhArA ke kAraNa 7vIM narakabhUmi meM gamana yogya karmadalikoM ko zAnta sudhArasa vivecana-269 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unhoMne ikaTThA kara liyA thA, kintu ve puna: sAvadhAna ho gae aura zubha dhyAna ke bala se unhoMne una karmadalikoM kA punaH kSaya kara diyaa| citta ke adhyavasAyoM ko sudhArane ke lie saMyama kA pAlana aura zAstroM kA svAdhyAya-vAcana-manana atyanta anivArya hai| zAstroM ke svAdhyAya se satya kA bodha hotA hai, jisase citta ke adhyavasAya zubha va zuddha banate haiN| saMyama va svAdhyAya rUpa puSpoM kI sugandha se apane adhyavasAyoM ko sugandhita-pavitra banAyA jA sakatA hai| adhyavasAyoM kI zuddhi ke bAda apanI AtmA ke svarUpa ko samajhane kA prayAsa karanA cAhiye / jJAna, darzana aura cAritra yaha AtmA kA svabhAva hai| jo sadA sAtha meM rahate haiM, ve guNa kahalAte haiN| jJAna, darzana Adi prAtmA ke guNa haiN| jo kramabhAvI hote haiM, ve paryAya kahalAte haiN| bAlyAvasthA, yauvanAvasthA, vRddhAvasthA, manuSya, pazu ityAdi prAtmA kI paryAyeM haiN| vavanamalaM kuru pAvanarasanaM, jinacaritaM gAyaM gAyam / savinaya - zAntasudhArasamenaM , ciraM nanda pAyaM pAyam // zRNu0 106 // artha-jinezvara ke caritroM kA punaHpunaH gAna karake rasanA zAnta sudhArasa vivecana-270 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko pAvana karo aura vadana ko alaMkRta kro| isa zAnta sudhArasa kA bArambAra pAna kara dIrghakAla taka Ananda karo / / 109 // vivecana tIrthakara ke pavitra caritroM se rasanA ko pAvana karo _anta meM, pUjya upAdhyAyajI ma. zubhakAmanA vyakta karate hue kahate haiM ki he priya Atman ! jinezvaradeva ke caritroM kA bAraMbAra gAna va pAna karake apanI rasanA ko pavitra kara / jinezvaradeva ke pavitra caritroM kA punaHpunaH paThana-pAThana karane se apanI suSupta cetanA jAgRta hotI hai| jIvana jIne kI naI dizA milatI hai| tIrthaMkaroM ke caritra-zravaNa se una AtmAoM kI mahAnatA, paropakAritA, pavitratA tathA sarvotkRSTatA kA bodha hotA hai| isa saMsAra meM tIrthaMkara prAtmAoM kI apanI viziSTatA hotI hai| unakA prAtma-dravya viziSTa koTi kA hotA hai| unake samyagdarzana ko varabodhi kahate haiN| tIrthaMkarapada-prApti ke pUrva ke tIsare bhava meM unakI prAtmA meM 'savi jIva karU zAsanarasI' kI sarvotkRSTa bhAvanA pragaTa hotI hai| sabhI jIvAtmAoM ke uddhAra kI sarvotkRSTa bhAvanA ke phalasvarUpa unakI AtmA tIrthakara nAmakarma nikAcita karatI hai; jisa karma ke udaya se ve vizva meM sarvotkRSTa tIrthaMkara pada ko prApta karate haiN| 'tIrthaMkara nAmakarma' yaha sarvazreSTha puNyaprakRti hai| tIrthaMkara paramAtmA kA cyavana aura janma bhI kalyANaka kahalAtA hai| mA~ kI kukSi meM unake Agamana ke zAnta sudhArasa vivecana-271 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtha hI caudaha rAjaloka ke samasta jIvoM ko kSaNabhara ke lie parama zAnti kA anubhava hotA hai| naraka ke ghanaghora andhakAra meM bhI prakAza kI kiraNa phaila jAtI hai| tIrthaMkaroM ke janmakalyANaka ke samaya naraka va nigoda ke jIvoM ko bhI sukha kA anubhava hotA hai| unake janma ke sAtha hI saudharma kA Asana kampita hone lagatA hai aura ve pAkara prabhu aura prabhu kI mA~ ko namaskAra karate haiM aura pA~ca rUpa kara prabhu ko meruparvata para le jAte haiM, jahA~ karor3oM devatA pAkara prabhu kA bhavya janmAbhiSeka mahotsava karate haiN| prabhu ko garbha meM bhI tIna jJAna hote haiM / janma ke bAda bhI unakA sAMsArika jIvana virakti se bharapUra hotA hai| jyoMhI unake bhogAvalI karma kSINa ho jAte haiM, tyoMhI ve saMsAra ke bandhanoM kA tyAga kara saMyama-mArga ko svIkAra kara lete haiN| phira kaThoratama sAdhanA kara kevalajJAna prApta karate haiN| svayaM kRtakRtya hone para bhI ekamAtra bhavya jIvoM ke kalyANa ke lie pratidina do prahara taka dharmadezanA dete haiN| unakA sampUrNa jIvana paropakAramaya hotA hai| unake guNoM kA varNana karane meM sarvajJa kevalI bhI asamartha haiM to phira becArI isa kalama meM to tAkata hI kyA hai ? aise mahAn pavitra tIrthaMkara bhagavantoM ke caritra kA gAna karane se jIvana saphala bana jAtA hai / pUjya upAdhyAyajI ma. yahI kahate haiM ki he prAtman ! unake caritroM kA punaHpunaH paThana kara apanI rasanA ko pavitra karo aura 'zAnta sudhArasa' kA punaHpunaH pAna kara dIrghakAla taka Ananda prApta kro| zAnta sudhArasa vivecana-272 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarA bhAvanA yanirjarA dvAdazadhA niruktA , tad dvAdazAnAM tapasAM vibhedAt / hetuprabhedAdiha kAryabhedaH, svAtantryatastvekavidhava sA syAt // 110 // (indravajJA) artha-bAraha prakAra ke tapa ke bheda ke kAraNa nirjarA ke bhI bAraha prakAra kahe gaye haiN| hetu ke bheda se yahA~ kArya meM bheda hai, parantu svatantra dRSTi se vicAra kareM to nirjarA eka hI prakAra kI hotI hai // 110 // .. vivecana nirjarA ke 12 bheda janadarzana meM nau tattvoM ke antargata nirjarA' ko eka svatantra tattva ke rUpa meM mAnA gayA hai| 'nirjarA' arthAt prAtmA para lagI huI karma rUpI dhUla kA jhdd'naa| anAdikAla se apanI AtmA karma ke sambandha meM hai| zAnta sudhArasa vivecana-273 zAnta-18 / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI AtmA nirantara sAta yA ATha karmoM kA baMdha kara rahI hai / isake sAtha pratisamaya AThoM karma udaya meM bhI haiN| pratisamaya karmodaya se kSINa hone vAle karma alpa saMkhyA meM haiM aura baMdha adhika saMkhyA meM ho rahA hai| isa kAraNa apanI AtmA para karma kA maila atyadhika car3hA huA hai| koI tAlAba pAnI se bharA huA ho, usameM navIna pAnI ke prAgamana ke dvAra banda kara die hoM to usa tAlAba kA pAnI vaizAkha aura jyeSTha mAsa kI bhayaMkara garmI se bhApa banakara ur3ane lagatA hai aura dhIre-dhIre eka dina vaha tAlAba sUkha jAtA hai / basa, isI prakAra apanI prAtmA meM bhI prAsrava-mArgoM ke dvArA karmoM kA Agamana hotA hai| saMvara dvArA prAsravoM ke una dvAroM ko banda kara diyA jAtA hai aura nirjarA dvArA sattAgata karmadalikoM ko jalAkara khatma kara diyA jAtA hai| nadI meM pApa nAva se yAtrA kara rahe haiN| acAnaka nAva meM kucha chidra par3a jAte haiM aura nadI kA pAnI nAva meM Ane lagatA hai, Apa sarvaprathama kyA karoge? jo jala ke Agamana ke chidra haiM, unhIM ko banda karoge na ? una chidroM ko banda karane ke sAtha athavA bAda turanta nAva meM Ae jala ko bAhara pheMkane kA kAma kroge| aba isa udAharaNa ko AdhyAtmika dRSTi se samajha leN| isa saMsAra-sAgara meM apanI AtmA nAva samAna hai| prAsrava-dvAra nAva ke chidra haiM, jinase karma rUpI pAnI AtmA meM zAnta sudhArasa vivecana-274 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praveza karatA hai, jisase AtmA rUpI nAva saMkaTa meM gira jAtI hai| usa samaya saMvara ke dvArA una karma ke Agamana ke dvAroM ko banda kiyA jAtA hai aura nirjarA ke dvArA AtmanAva meM pAe karma rUpI pAnI ko bAhara pheMkA jAtA hai / AtmA para se karma kA kSaya do prakAra se hotA hai(1) udaya se aura (2) nirjarA se / karma ke udaya se bhI prAMzika karmoM kA kSaya hotA hai, parantu isake dvArA AtmA karma se mukta nahIM bana sakatI hai kyoMki udaya ke sAtha hI karma kA baMdha bhI to pratisamaya cAla hai| ataH sampUrNa karmoM kA kSaya to ekamAtra nirjarA se hI sambhava hai| nirjarA ke do bheda haiM (1) prakAmanirjarA-anicchA se karma ke udaya se janya duHkha, pIr3A prAdi ko sahana krnaa| isameM nirjarA ati alpa hotI hai| (2) sakAmanirjarA-icchApUrvaka karma ke udaya se pAe hue duHkha ko sahana karane se sakAmanirjarA hotI hai tathA icchApUrvaka naye-naye kaSToM ko khar3A kara, unheM sahana karane se bhI sakAmanirjarA hotI hai| isameM thor3A kaSTa ho to bhI nirjarA adhika hotI hai| icchApUrvaka kaSTa sahana karane meM atyadhika nirjarA hotI hai / naraka kA jIva anicchA se sau varSoM taka bhayaMkara kaSToM ko sahana kara jitane karmoM kI nirjarA karatA hai, utane karmoM kI zAnta sudhArasa vivecana-275 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarA icchApUrvaka kie gae eka 'navakArasI' ke tapa se ho jAtI hai| dRr3haprahArI, cilAtIputra, arjunamAlI, rohiNeya cora Adi mahApApiyoM kA bhI tapa aura saMyama se alpakAlIna kaSTa sahana karane se uddhAra ho gayA aura hamArA uddhAra nahIM ho pAyA; kAraNa kyA hai ? kyA hamane maraNAnta kaSToM ko sahana nahIM kiyA hai ? kyA hamAre zarIra kI camar3I nahIM utArI gaI hai ? kyA hamane jIte jI Aga kI pIr3A ko sahana nahIM kiyA hai ? kaSTa, upasarga aura pIr3Ae~ to bahuta sahana kIM, phira bhI hama mukta na ho paae| isakA ekamAtra kAraNa hai-'vaha saba duHkha hamane anicchA se sahana kiyA hai, svIkAra kiyA hai, parantu usa duHkha se ghRNA hI kI hai-usa duHkha meM roe haiN|' isIlie hama mukta na bana paaye| __ jaina darzana meM nirjarA tattva ke bAraha bheda batalAe gaye haiM, kyoMki tapa ke bAraha prakAra haiN| tapa aura nirjarA kA abheda sambandha hai| jahA~ tapa hai vahA~ nirjarA hogI hii| tapa ke dvArA udayAvalikA meM apraviSTa karmoM ko udaya meM lAkara kSaya kiyA jAtA hai| 'AtmA para se karma kA jhar3a jAnA' yahI vastutaH nirjarA kA svarUpa hai aura isakA prakAra bhI eka hI hai, phira bhI hetu ke bheda se jaise kArya meM bheda kiyA jAtA hai, usI prakAra nirjarA ke hetutroM ke bheda se nirjarA ke bhI bAraha bheda kie gae haiN| zAnta sudhArasa vivecana-276 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udAharaNa svarUpa pAnI eka hote hue bhI 'yaha gilAsa kA pAnI hai, yaha loTe kA pAnI hai, yaha maTake kA pAnI hai, yaha bartana kA pAnI hai', ityAdi kahA jAtA hai| athavA saba lakar3iyA~ samAna hote hue bhI 'yaha nIma kI lakar3I hai, yaha babUla kI lakar3I hai, yaha bar3a kI lakar3I hai', ityAdi kahA jAtA hai, isI prakAra hetuoM ke bheda se nirjarA ke bhI bAraha bheda kie gae haiN| kASThopalAdirUpAraNAM, nidAnAnAM vibhedataH / vahniryathaikarUpo'pi, pRthagrUpo vivakSyate // 111 // __ (anuSTupa) nirjarApi dvAdazadhA, tpobhedaistthoditaa| karmanirjaraNAtmA tu, saikarUpaiva vastutaH // 112 // (anuSTup) artha-jisa prakAra agni eka hI prakAra kI hotI huI bhI kASTha tathA patthara Adi hetuoM ke bheda se alaga-alaga bhI kahI jAtI hai / / 111 // artha-isI prakAra tapa ke bAraha prakAra hone se nirjarA bhI bAraha prakAra kI kahI jAtI hai, lekina karma-kSaya kI dRSTi se to nirjarA eka hI prakAra kI hai / / 112 / / vivecana nirjarA kA bhedopacAra prAga kA svarUpa eka hI hotA hai aura usakA 'jalAne' kA gAnta sudhArasa vivecana-277 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArya bhI eka hI hotA hai, phira bhI hetuoM ke bheda se usa agni meM bhI bhedopacAra kiyA jAtA hai / jaise-kASTha ko jalAkara paidA kI gaI agni kASThAgni kahalAtI hai| ghAsa ko jalAkara paidA kI gaI agni tRNAgni kahalAtI hai / isI prakAra prAtmA para se karma ke jhar3ane ke svarUpa se to nirjarA kA eka hI prakAra hai| phira bhI nirjarA ke janaka hetuoM ke bheda se nirjarA ke bAraha bheda batAe gae haiN| nikAcitAnAmapi karmaNAM yad , __ garIyasAM bhUdharadurdharANAm / vibhedane vajramivAtitIvaM, namo'stu tasmai tapase'dbhutAya // 113 // (upendravajrA) artha-vizAla aura durdhara parvatoM ko tor3ane meM vajra atyanta tejI se kAma karatA hai, isI prakAra atyanta nikAcita karmoM ko tor3ane meM bhI tapa atyanta tIvratA se kAma karatA hai, aise adbhuta tapa ko namaskAra ho // 113 / / vivecana tapa se karmanAza mana, vacana aura kAyA kI vRtti-pravRtti ke anusAra AtmA karma kA baMdha karatI hai| karma-baMdha ke sAtha hI cAra cIjoM kA nirNaya ho jAtA hai zAnta sudhArasa vivecana-278 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. prakRti-karma kI mukhya pATha prakRtiyA~ haiM, jo prAtmA ke jJAnAdi guNoM ko rokatI haiM (1) jJAnAvaraNIya karma- prAtmA ke jJAna guNa para prAvaraNa lAtA hai| (2) darzanAvaraNIya karma-prAtmA ke darzana guNa ko rokatA hai| (3) vedanIya karma-AtmA ko zAtA-azAtA detA hai| (4) mohanIya karma-AtmA ke samyaktva va cAritra guNa ko rokatA hai| - (5) AyuSya karma-AtmA kI ajarAmara avasthA ko rokatA hai aura eka bhava meM rahane (jIne) kA samaya pradAna karatA hai| (6) nAma karma-prAtmA ke arUpitA guNa para prAvaraNa lAtA hai aura vividha deha, AkAra Adi pradAna karatA hai / (7) gotra karma-AtmA ke agurulaghutA guNa para pAvaraNa lAtA hai aura AtmA ko UMca-nIca jAti meM sthAna detA hai| (8) antarAya karma-prAtmA ke ananta vIrya guraNa ko rokatA hai aura prAtmA kI dAnAdi labdhiyoM meM antarAya paidA karatA hai| karmabaMdha ke samaya uparyukta mUla prakRtiyoM meM se ba~dhe hue karma kA svarUpa kyA hogA, usakA nirNaya hotA hai, ise prakRtibaMdha bhI kahate haiN| zAnta sudhArasa vivecana-279 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. sthiti-karmabaMdha ke sAtha hI usakI sthiti bhI taya ho jAtI hai, arthAt yaha karma amuka samaya taka prAtmA ke sAtha lagA rahegA / karma kI prakRti ke anusAra usakI sthiti bhI bhinna-bhinna hai| jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya aura antarAya kI utkRSTa sthiti 30 koTAkoTi sAgaropama hai / nAma aura gotra kI 20 koTAkoTi sAgaropama, mohanIya kI 70 koTAkoTi sAgaropama aura AyuSya kI 33 sAgaropama hai| vedanIya kI jaghanya sthiti 12 muhUrta, nAma aura gotra kI 8 muhUrta aura zeSa karmoM kI antarmuhUrta hai| isa prakAra karmabaMdha ke sAtha usakI sthiti kA nirNaya bhI tatkAla ho jAtA hai| 3. rasa-karma meM zubhAzubha phala dene kI zakti kA nirNaya 'rasa' se hotA hai| karma ke paramANuoM meM yaha rasa AtmA ke kaSAyoM se utpanna hotA hai| kaSAyoM kI tIvratA-mandatA ke anusAra karma meM phala dene kI zakti paidA hotI hai| 4. pradeza-karmabaMdha ke sAtha hI usake dalikoM kI saMkhyA kA nirdhAraNa bhI ho jAtA hai / isa prakAra karmabaMdha ke sAtha uparyukta cAroM kA nirdhAraNa ho jAtA hai| ina karmoM ke baMdha ke punaH cAra prakAra haiM1. spRSTabaMdha-jisa karma kA baMdha, mAtra yoga se hotA hai, zAnta sudhArasa vivecana-280 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ use spRSTabaMdha kahate haiN| bahuta hI alpa prayAsa se ina karmoM kA kSaya ho jAtA hai| suiyoM ke Dhera meM par3I huI suiyoM ke paraspara sparza samAna yaha baMdha hai| 2. baddha karmabaMdha-dhAge meM piroI gaI suiyoM kI bhA~ti prAtmapradezoM ke sAtha karma pudgaloM kA jo baMdha hotA hai, use baddha karmabaMdha kahate haiN| isa prakAra ke karmoM kA kSaya 'iriyAvahiyapratikramaNa' Adi se ho jAtA hai| 3. nidhatta karmabaMdha-jaMga laga jAne se paraspara jur3I huI suiyoM kI bhA~ti jina karmoM kA AtmA ke sAtha gAr3ha baMdha hotA hai, use nidhatta karmabaMdha kahate haiN| isa prakAra ke karmoM kA kSaya tapa dvArA hotA hai| 4. nikAcita karmabaMdha -bhaTTI meM tIvra agni se tapAkara pighalAkara tathA hathaur3oM kI mAra se ekameka kI gaI suiyoM ke Dhera kI bhA~ti jina karmoM kA baMdha hotA hai, unheM nikAcita karmabaMdha kahate haiN| nikAcita karmoM kA phala prAtmA ko avazya bhugatanA hI par3atA hai| una karmoM ko bhoge binA chuTakArA nahIM milatA hai| jisa prakAra rezamI DorI meM gA~Tha laga jAne ke bAda use kholanA atyanta duSkara hotA hai, usI prakAra nikAcita karma ke udaya se pAe hue duHkhoM ko bhoganA hI par3atA hai| parantu una nikAcita karmoM ko bhI naSTa karane kI tAkata hai 'samyag tapa' meN| zAnta sudhArasa vivecana-281 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAjJA ke pAlanapUrvaka jo samyag tapa kiyA jAtA hai, usameM pracaNDa tAkata paidA ho jAtI hai| jisa prakAra indra ke vajra meM parvata ko bheda DAlane kI, use cUra-cUra kara dene kI tAkata rahI huI hai, usI prakAra tapa meM bhI sarva zaktimAna nikAcita karmoM ko bhI jalAkara bhasmIbhUta kara dene kI tAkata rahI huI hai| isa adbhuta tapa ko hamArA koTi-koTi vandana ho| 0 kimucyate sattapasaH prabhAvaH, kaThorakarmAjitakilbiSo'pi / dRDhaprahArIva nihatya pApaM , yato'pavarga labhate'cireNa // 114 // (upajAti) artha-samyag tapa ke prabhAva kI to kyA bAta kareM ? isake prabhAva se to kaThora aura bhayaMkara pApa ko karane vAle dRr3haprahArI jaise bhI zIghra mokSa ko prApta kara jAte haiM / / 114 // vivecana tapa kA prabhAva are ! Apa isa tapa ke adbhuta mAhAtmya ke bAre meM mujhase prazna kara rahe ho ? proha ! tapa kI zakti ke bAre meM Apake hRdaya meM sandeha hai ? to merI eka hI salAha hai, jAkara dRr3haprahArI kI AtmA ko pUcha lo, athavA unake adbhuta caritra ko par3ha lo / zAnta sudhArasa vivecana-282 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acchA ! to dRr3haprahArI kI romAMcaka kathA apane zabdoM meM maiM hI sunA dU~ nahIM the / / jAti se to vaha brAhmaraNa thA, kintu karma usake vaha atyanta niSThura - krUra aura duSTa thA saMgati se usakA jIvana barabAdI ke taTa para A usake prahAra meM pracaNDa zakti thI, eka hI prahAra meM vaha majabUta prANI ko bhI mauta ke ghATa utAra detA thA / isIlie usakA nAma prasiddha ho gayA 'dRr3haprahArI' | brAhmaNa ke duSToM kI pahu~cA thA / eka dina kuzasthala nagarI meM mahotsava kA prasaMga thA / ghara-ghara meM kucha-na-kucha miSThAnna banAyA gayA thA / usa nagarI meM eka garIba brAhmaNa parivAra bhI thA / garIba ke ghara miSThAnna kahA~ se ? lekina bAlaka ne Aja miSThAnna kI jida kara lI thI, ataH brAhmaNI pAsa-par3osa se dUdha, cAvala tathA zakkara Adi mAMgakara le AI aura usane khIra banA dI brAhmaraNa snAna karane ke lie nadI ke taTa para calA gayA thA / dRr3haprahArI usa brAhmaNa ke ghara meM ghusA aura kSIrAnna kA pAtra lekara bhAgane lagA / baccoM ne jAkara brAhmaNa ko zikAyata kI to brAhmaNa kulhAr3I lekara AyA / dRr3haprahArI bhAga rahA thA, bIca meM eka gAya zrA gaI, to usane usake peTa meM talavAra bhoMkakara usakI hatyA kara dI aura samIpa meM Ae brAhmaNa ko bhI khatma kara diyaa| pati kI hatyA dekha garbhavatI brAhmaNI ronecillAne lagI aura use gAliyA~ dene lagI / krodha se andhe bane dRr3haprahArI ne usa garbhavatI brAhmaNI ko bhI khatma kara diyA / zAnta sudhArasa vivecana- 283 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane prANa-priya mAtA-pitA ke mRta kalevara ko dekhakara sabhI bAlaka bhayaMkara cItkAra karane lge| bAlakoM kA karuNa vilApa sunakara patthara dila dRr3haprahArI kA hRdaya bhI dravita ho uThA....usakA hRdaya pighala gayA aura use apanI bhUla kA ghora pazcAtApa hone lgaa| usane socA-'brAhmaNa, strI, gAya aura garbha kI hatyA karane vAle mujhe jIne kA adhikAra nahIM hai|" ataH vaha AtmahatyA ke lie nagara se nikala pdd'aa| nagara ke bAhara Ate hI usane eka mahAtmA ko kAyotsarga dhyAna meM khar3e dekhaa| mahAtmA kI zAnta-prazAnta va gambhIra mudrA ne dRr3haprahArI ko AkarSita kara liyA aura usane mahAtmA ke caraNoM meM jAkara namaskAra kiyaa| mahAtmA ne use 'dharmalAbha' kA mahAn AzIrvAda diyaa| dRr3haprahArI ne kahA-'prabhu ! maiMne jIvana meM bhayaMkara pApa kie haiN| maiM jIne kA....adhikArI nahIM hU~....ataH AtmahatyA ke lie jA rahA hU~....mauta hI mere pApoM kI shuddhi....|' mahAtmA ne kahA-'mahAnubhAva! dhairya rkho| dhIraja kA phala mIThA hotA hai, AtmahatyA karane se....deha ko samApta kara dene se pApoM kA nAza nahIM hotA hai| pApamukta banane kA eka mAtra upAya hai-sarvavirati dharma kA svIkAra / ' dRr3haprahArI ne kahA-'prabhu ! mujhe pApa se mukta bananA cAhiye....mujhe yahI upAya cAhiye aura yaha pApa hI batA skoge|' zAnta sudhArasa vivecana-284 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ basa, mahAtmA ne dRr3haprahArI ko sAdhudharma kA upadeza diyA / prahArI ne usako svIkAra kiyA / pApAtmA se puNyAtmA bane dRr3haprahArI ne tatkAla yaha pratijJA kI ki 'jaba taka mujhe apanA pApa yAda AegA, taba taka maiM anna-jala grahaNa nahIM karUMgA / ' basa, dRr3haprahArI muni ne aisA hI kiyA / pApa yAda to thA hI, ataH pratidina nagara ke bAhara alaga-alaga dizAoM meM kAyotsarga dhyAna meM khar3e ho jAte / nagarajanoM ne dRr3haprahArI ko muniveSa meM dekhA .... loga dhikkArane lage - aho ! dekho yaha DhoMgI ! .... isane mere putra ko khatma kiyA hai / are ! yaha to mahAduSTa hai, isane mere pitA ko mAra DAlA thA / . aura loga patthara lakar3I Adi se muni para prahAra karane lage / patthara va lakar3I kI mAra yahI socate ki ' he Atman ! tUne isalie aisA hI phala mila rahA hai| hI to phala milegA / ' lagane para bhI dRr3haprahArI muni aisA hI pApa kiyA hai, jaisA bIja boyA hai, vaisA agni ke tApa se svarNa kI zuddhi hotI hai / isI prakAra lakar3I Adi ke prahAra se ye merI AtmA ko zuddha hI banA rahe haiM / ye to mere upakArI haiN| apane puNya kA vyaya kara mere pApa-mala ko dUra kara rahe haiM, ataH ye mere parama bandhu haiM / atyanta samatApUrvaka paroSahoM aura upasargoM ko sahana karane se dRr3haprahArI muni ko kevalajJAna kI prApti ho gaI / ve sarvajJasarvadarzI bana gae / isa prakAra zAnta sudhArasa vivecana- 285 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa tapa ke prabhAva se dRr3haprahArI jaise hatyAre bhI pApa se sarvathA mukta banakara ajara-amara pada ko prApta ho ge| aise tapa kI mahimA kA varNana karane meM kauna samartha hai arthAt koI nhiiN| yathA suvarNasya zucisvarUpaM , dIptaH kRzAnuH prakaTIkaroti / tathAtmanaH karmarajo nihatya , jyotistapastad vizadIkaroti // 115 // . (upajAti) artha-jisa prakAra pradIpta agni svarNa ke zuddha svarUpa ko pragaTa karatI hai, usI prakAra tapa bhI AtmA ke karma-maila kA nAza kara, usake jyotirmaya svabhAva ko phailAtA hai / / 115 / / vivecana tapa se Atma-vizuddhi khAna meM rahA humA svarNa kitanA malina hotA hai ? miTTI se vaha bharA huA hotA hai; kintu usI svarNa ko jaba Aga meM tapAyA jAtA hai taba vaha zuddha hone lagatA hai aura dhIre-dhIre usakI camaka-damaka bar3hane lagatI hai, duniyA usakA vAstavika mUlyAMkana karatI hai, vaha devatAoM ke mastaka kA mukuTa banakara sarva sammAna prApta karatA hai| svarNa sabhI kA AdaraNIya banA, kyoM ? kyoMki usane agni ke tApa ko sahana kiyaa| zAnta sudhArasa vivecana-286 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI prakAra prAtmA bhI jaba tapa ke Azraya se tapa kara zuddha banatI hai, taba usakI camaka bar3ha jAtI hai| tapa ke tApa se AtmA para lagA karmamala jalakara samApta ho jAtA hai| mala ke jalane ke sAtha hI prAtmA kA teja pragaTa ho jAtA hai| vaha tribhuvana meM pUjya bana jAtI hai| devatA bhI Akara usa AtmA ko praNAma karate haiN| bAhya nAbhyantareNa prathitabahubhidA jIyate yena zatrazreNI bAhyAntaraGgA bharatanapativad bhAvalabdhadraDhimnA / yasmAt prAdurbhaveyuH prakaTitavibhavA labdhayaH siddhayazca , vande svargApavargArpaNa paTu satataM tattapo vizvavandyam / 116 / (sragdharA) artha-bAhya aura abhyantara dRSTi se yaha tapa bahuta bheda vAlA . hai, jisase bharata mahArAjA kI taraha bhAvanA se prApta dRr3hatA se bAhya aura abhyantara zatruoM kI zreNI jIta lI jAtI hai, jisameM se pragaTa vaibhavazAlI labdhiyA~. aura siddhiyA~ utpanna hotI haiM, svarga aura apavarga ko dene meM catura aise vizvavandya tapa ko maiM vandana karatA huuN| 116 // vivecana tapa kI mahimA aparampAra tapa kA mAhAtmya varNanAtIta hai| tapa ke mukhya do bheda haiM-bAhya tapa aura abhyantara tp| punaH pratyeka ke chaha-chaha bheda haiM, jinakA vistRta varNana Age hone vAlA hai / zAnta sudhArasa vivecana-287 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atyanta dRr3hatA aura dhairyapUrvaka bAhya aura abhyantara tapa kA prAcaraNa kiyA jAya to sabhI bAhya aura antaraMga vighna samApta ho jAte haiN| cakravartI bhI chaha khaNDa ko jItane ke lie aTThama tapa pUrvaka devatA kI ArAdhanA karate haiM jisake prabhAva se ve AsAnI se chaha khaNDa pRthvI ko jotakara cakravartI pada prApta kara lete haiN| ThIka hI kahA haite zucha saMsAra mAM re, tapa thI je navi hoya / je je mana mAM kAmIe re, saphala phale savi teha / tapa ke prabhAva se sabhI bAhya aura abhyantara vighna zAnta ho jAte haiN| bharata mahArAjA ne gata bhavoM meM tapa va saMyama kI sundara sAdhanA kI thii| antima bhava meM bharata mahArAjA cakravartI bane aura cakravartI ke bhava meM chaha khaNDa ke adhipati hote hue bhI ve sarvathA alipta the| isI kAraNa eka bAra snAnaghara meM anyatva bhAvanA ke bhAvana meM itane Age bar3ha gae ki unheM kevalajJAna kI prApti ho gii| tapa ke prabhAva se aneka labdhiyoM aura siddhiyoM kI bhI prApti hotI hai| sanatkumAra cakravartI ke zarIra meM bhayaMkara roga ho gae the, zAnta sudhArasa vivecana-288 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unhoMne saMsAra kA tyAga kara cAritra aMgIkAra kiyA, tatpazcAt vividha prakAra ke tapa karane lge| tapa ke prabhAva se unheM aneka labdhiyoM kI prApti huii| unake mala-mUtra bhI auSadhi kA kAma karate the| jaba devatAoM ne vaidya ke veSa meM pAkara unakI parIkSA lete hue unase pUchA-'bhagavan ! hama Apake roga kA upacAra karanA cAhate haiN|' mahAmuni ne kahA-'kaunase roga kA upacAra karoge ? dravya roga yA bhAva roga kA? mujhe to bhAva rogoM se (prAtmA ke rogoM se) mukta bananA hai| kyA yaha kArya tuma kara sakoge ? to maiM apnaa........|' vaidya ne kahA-"prabho! hama to zarIra ke roga kA ilAja karanA jAnate haiN| prAtmA ke roga....ko miTAne meM hm....|' mahAmuni ne kahA- 'zarIra ke roga to maiM bhI miTA sakatA hU~ aura tatkAla unhoMne apane muMha se thUka nikAla kara hAtha para lgaayaa| tatkAla unake deha kI camar3I svarNavat ho gii|' vaidya ke rUpa meM Ae deva pAzcaryacakita ho gae, 'aho ! itanI mahAn labdhiyoM ke svaamii| phira bhI itane nirlepa aura anAsakta haiN....|' devatA unake caraNoM meM jhuka ge| yaha tapa to vizvavandha hai| isa tapa meM svarga ke mahAn sukha aura zAzvata ajarAmara pada dene kI zakti rahI huI hai| zAnta-16 zAnta sudhArasa vivecana-289 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamabhAvanASTakam vibhAvaya vinaya tapo mahimAnaM , bahubhava - saJcitaduSkRtamamunA / labhate laghu laghimAnam , vibhAvaya vinaya tapo mahimAnam ||vibhaa0 117 // artha-he vinaya ! tapa kI mahimA kA tU cintana kara / isa tapa se bahuta bhavoM meM saMcita kie gae pApa zIghra hI atyanta kama ho jAte haiN| he vinaya ! tapa kI mahimA kA tU vicAra kara // 117 / / vivecana tapa se karmanAza pUjya upAdhyAya zrI vinayavijayajI ma. Atmasambodhana karate hue pharamAte haiM ki he vinaya ! tU tapa kI mahimA kA jarA vicAra kr| isa tapa ke prabhAva se saikar3oM bhavoM meM ikaTThe hue karma bhI tatkAla kamajora ho jAte haiN| bhagavAna mahAvIra paramAtmA ne mAtra 123 varSa kI tapaHsAdhanA dvArA gata bhavoM meM ajita samasta pApoM kA kSaya kara diyA thaa| zAnta sudhArasa vivecana-260 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapasvI dhannA araNagAra ne mAtra nau mAsa meM car3hate hue pariNAma se karmoM kI itanI jabaradasta nirjarA kI, ki svayaM bhagavAna mahAvIra ne apane mukha se unakI prazaMsA kI thii| jisa prakAra kheta meM ikaTTha hue kacare ko jalA diyA jAtA hai aura kheta sApha kara diyA jAtA hai; usI prakAra karmarUpI kacare ke Dhera ko jalAne ke lie tapa agni samAna hai| cilAtiputra ne bhayaMkara pApArjana kie the, kintu tapa ke prabhAva se usane apanI Atmazuddhi kara lii| yAti ghanA'pi ghanAghanapaTalI , kharapavanena virAmam / bhajati tathA tapasA duritAlI, kSaNabhaGgura - pariNAmam ||vibhaa0 118 // artha-jisa prakAra tIvra pavana ke dvArA bhayaMkara megha kA prADambara bhI naSTa ho jAtA hai, usI prakAra tapa se pApoM kI zreNI bhI kSaNabhaMgura bana jAtI hai / / 118 / / vivecana tapa se pApanAza ASAr3ha mAsa kI Rtu ho, sampUrNa AkAzamaNDala bAdaloM se ghirA huA ho aura cAroM ora bijaliyA~ camaka rahI hoM, sampUrNa vAtAvaraNa varSA ke lie sAnukUla ho| sabhI loga isI AzA meM hoM ki abhI varSA hogI........abhI varSA hogii| zAnta sudhArasa vivecana-261 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kintu acAnaka hI eka jabaradasta tUphAna calatA hai aura bar3I hI tejI se bAdala bikharane lagate haiM, thor3I hI dera meM to sampUrNa AkAzamaNDala svaccha ho jAtA hai, AkAza meM dhUpa nikala jAtI hai aura samasta vAtAvaraNa parivartita ho jAtA hai, varSA kI AzA dhUla meM mila jAtI hai| isa rUpaka ke dvArA pUjya upAdhyAyajI ma. hameM eka naI bAta sikhAnA cAhate haiN| ve kahate haiM ki jisa prakAra tIvra pavana ne virAT bAdaloM ko kSaNa bhara meM bikhera diyA, usI prakAra se tIvra tapa bhI pApa rUpI bAdaloM kI zreNiyoM ko kSaNa bhara meM bikhera detA hai, unheM naSTaprAya kara detA hai| vAJchitamAkarSati dUrAdapi , ripumapi vrajati vayasyam / tapa idamAzraya nirmalabhAvA dAgama - parama - rahasyam ||vibhaa0 116 // artha-tapa dUra rahe manorathoM ko khIMcakara nikaTa le pAtA hai / tapa se zatru bhI mitra meM badala jAtA hai| he Atman ! nirmala bhAva se isa tapa kA Azraya kro| yahI Agama kA parama rahasya hai / / 116 / / vivecana nirmala bhAva se tapa karo tapa kA rahasya ati gUr3ha hai| isake gUr3ha rahasya ko samajhanA, sAmAnya buddhi kA kAma nahIM hai| zAnta sudhArasa vivecana-262 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisa prakAra cumbaka meM dUra rahe lohe ko khIMcakara apane nikaTa lAne kI tAkata hai, usI prakAra tapa meM bhI dUra rahe puNya ko khIMcakara najadIka lAne kI tAkata hai aura usa puNya ke phalasvarUpa sabhI vAMchita-manoratha pUrNa ho jAte haiN| zubha saMkalpa ko pUrNa karAne meM tapa rAmabANa auSadha samAna hai| tapa meM duniyA ke pratyeka sukha aura yAvat mokSa kA sukha dene kA sAmarthya rahA huA hai| parantu tapa ke phalasvarUpa saMsAra ke sukhoM kI icchA karanA bhayaMkara hAnikara hai| sambhUtimuni ne apane tapa ke phalasvarUpa cakravartI pada kI yAcanA kii| isa yAcanA-nidAna se use cakravartI kA pada mila to gayA kintu anta meM use bhayaMkara 7vIM naraka bhUmi meM jAnA pdd'aa| jo gehU~ boyegA, usake sAtha ghAsa-cArA to ugane hI vAlA hai| gehU~ ke lie hI gehU~ boye jAte haiM, ghAsa-cAre ke lie nahIM / isI prakAra mokSa kI prApti ke uddezya se hI samyag tapa dharma kA AcaraNa karane kA hai| mokSa ke uddezya se kI gaI sAdhanA ke phalasvarUpa sAMsArika bhoga-sukha bhI mileMge hii| sAMsArika sukha to tapa kA AnuSaMgika phala hai, tapa kA mukhya phala to mokSa hai| tapa meM samasta vAMchAtroM ko pUrNa karane kA sAmarthya rahA huA hai kintu hameM vAMchAe~ aisI hI rakhanI cAhiye jo hameM mokSamArga meM Age bar3hAne vAlI ho / dharmI ke manoratha kaise hote haiM ? yaha Apa jAnate haiM ? zAnta sudhArasa vivecana-263 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmI ke manoratha yahI hote haiM ki 'he prabho ! vaha dina kaba bhAegA ki jaba isa saMsAra ke bandhanoM kA tyAga kara maiM araNagAra bnuuNgaa| merA hRdaya maitrI - pramoda kI bhAvanAoM se bhAvita ho jAegA / maiM uttama koTi ke saMyama kA pAlana kruuNgaa| mere hRdaya meM ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya Adi kI pratiSThA ho jAegI / maiM kaThina abhigrahoM ko dhAraNa karUMgA / bhayaMkara upasargoM se bhI maiM calita nahIM bnuuNgaa|' ityAdi Atmahitakara zubha manoratha avazya hI tapa ke prabhAva se pUrNa hote haiM / tapa ke prabhAva se zatru bhI mitra bana jAte haiM / tapa kI ghora sAdhanA ke phalasvarUpa mahAvIra paramAtmA ne apane hRdaya meM maitrI kI aisI pratiSThA kI thI ki jisake phalasvarUpa unake samavasaraNa meM Ajanma vairI pazu-pakSI bhI pAsa-pAsa meM Akara prabhu kI dezanA kA zravaNa karate the / siMha va hiraNa pAsa-pAsa meM baiThate hue bhI hiraNa ke hRdaya meM kisI prakAra kA bhaya nahIM hotA thA / siMhaguphAvAsI Adi aneka mahAmuniyoM ne tapa dharma kI sAdhanA ke phalasvarUpa aisI siddhiyA~ prApta kI thIM ki unake sAnnidhya meM Ane vAle prAraNI vairabhAva kA sarvathA tyAga kara dete the / isa tapa kA AcaraNa nirmala bhAva se karanA cAhiye / yahI zrAgama kA parama rahasya hai / nidAnarahita choTe se tapa meM mokSa pradAna karane kA sAmarthya rahA huA hai / jahA~ mAyA, mithyAtva aura nidAna zalya rahA huA hai, vaha tapa jinazAsana meM mAnya nahIM hai / vaha tapa to bhava-vRddhi kA hI kAraNa banatA hai / zAnta sudhArasa vivecana- 294 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anazanamUnodaratAM vRttihrAsaM rasa - parihAram , bhaja sAMlInyaM kAyaklezaM , tapa iti bAhyamudAram ||vibhaa0 120 // artha-anazana, UraNodarI, vRttisaMkSepa, rasaparityAga, saMlInatA mora kAyakleza, ye bAhya tapa haiM // 120 / / vivecana bAhya tapa kI sAdhanA tIrthaMkara paramAtmA ne tapa ke mukhya do bheda (bAhya tapa aura prAbhyantara tapa) batalAe haiM / yahA~ bAhya tapoM kA varNana karate haiM : 1. bAhya tapa-isa tapa meM bAhya padArthoM kA tyAga kiyA jAtA hai| isa tapa meM deha ko kaSTa milatA hai, jo anya vyaktiyoM ke dvArA pratyakSa dekhA jA sakatA hai| AhAra Adi bAhya padArthoM kA tyAga hone se, anya vyaktiyoM dvArA pratyakSa hone se tathA jainetara vyaktiyoM dvArA bhI Acarita hone se ise bAhya tapa kahate haiN| isake chaha bheda haiM (1) anazana-jisa tapa meM cAroM prakAra ke AhAra kA sarvathA athavA prAMzika tyAga kiyA jAtA hai, use anazana tapa kahate haiN| (a) prazana-jisa padArtha ke khAne se kSudhA kI tRpti ho, use azana kahate haiN| jaise-roTI, zAka, miSThAnna Adi / zAnta sudhArasa vivecana-265 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (A) pAna arthAt pAnI, peya padArtha / (i) khAdima-jina vastuoM ke bhakSaNa se kSudhA kI tRpti na ho kintu prAMzika tRpti hotI ho| udA0-seke hue dhAnya, canA, khajUra, nAriyala, aMgUra Adi / (I) svAdima-jina vastuoM ko khAne se kSudhAtRpti na ho, kintu kucha svAda milatA ho, jaise-sUTha, jIrA Adi / anazana meM cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga hotA hai| kAla kI apekSA isake do bheda haiM- . (1) itvara anazana-jisameM maryAdita samaya ke lie cAroM AhAroM kA tyAga kiyA jAtA hai| jaise- upavAsa, Ayambila, ekAsanA ityAdi / (2) yAvajjIvika anazana-jisameM cAroM prakAra ke AhAra kA sarvathA tyAga kiyA jAtA hai, use yAvajjIvika anazana kahate haiN| (2) UraNodarI-bhUkha se kucha (kavala) kama bhojana karanA, UraNodarI tapa kahalAtA hai| sAmAnyataH puruSa kA bhojana battIsa kavala kA tathA strI kA bhojana aTrAIsa kavala kA hotA hai| isa prakAra kSudhA se kama bhojana karane ko UNodarI kahate haiM / (3) vRttisaMkSepa-bhojana ke padArthoM kI saMkhyA kama karanA vRttisaMkSepa tapa kahalAtA hai| jaise-bhojana ke ATha padArtha hoM, usameM se pA~ca padArtha hI khAnA / (4) rasatyAga-rasa arthAt vigii| isake chaha prakAra zAnta sudhArasa vivecana-266 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM-(1) dUdha (2) dahI (3) gho (4) taila (5) gur3a tathA (6) pakvAnna / ina chaha meM se eka do yA tIna kA tyAga krnaa| (5) kAyakleza-jisa tapa meM icchApUrvaka kAyA ko kaSTa diyA jAtA hai, use kAyakleza kahate haiN| jaise--kezalucana, pAdavihAra ityaadi| (6) saMlInatA-jisa tapa meM aMga-upAMga kA saMkoca kiyA jAtA hai, use saMlInatA tapa kahate haiN| jaise-eka prAsana para baiThakara jApa Adi karanA, zmazAna bhUmi meM kAyotsarga karanA ityAdi / isa prakAra bAhya tapa ke chaha bheda haiN| ina tapoM kA AcaraNa karane se AtmA, mana va deha kI zuddhi hotI hai| 0 prAyazcittaM vaiyAvRtyam svAdhyAyaM vinayaM ca / kAyotsarga zuddhadhyAnam, prAbhyantaramidamaM ca ||vibhaa0 121 // artha-prAyazcitta, vayAvacca, svAdhyAya, vinaya, kAyotsarga aura zubhadhyAna, AbhyaMtara tapa haiM / / 121 / / vivecana abhyantara tapa kI sAdhanA abhyantara tapa ke chaha bheda haiM 1. prAyazcitta-mUlaguNa athavA uttaraguNa meM, mahAvrata athavA aNuvrata ke pAlana meM koI jAnabUjha kara athavA anajAne meM zAnta sudhArasa vivecana-267 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUla ho jAya to use guru ke samakSa pragaTa kara usa pApa kI zuddhi karane ko prAyazcitta kahate haiN| prAyazcitta arthAt jisase bahulatayA citta kI zuddhi hotI haiN| isa prAyazcitta ke dasa prakAra haiM 1. pAlocanA-bhUla se hue pApoM ko guru ke samakSa prakaTa karanA, AlocanA kahalAtA hai| , 2. pratikramaNa-bhUla se hue pApoM ko punaH nahIM karane ke uddezya se 'micchAmi dukkaDaM' denA pratikramaNa kahalAtA hai| 3. mizra-guru ke samakSa pApa ko pragaTa karanA aura usake lie 'micchAmi dukkaDaM' denA mizra prAyazcitta kahalAtA hai| 4. viveka-azuddha anna-pAnI kA tyAga karanA viveka prAyazcitta kahalAtA hai| 5. kAyotsarga:-kAyA ke vyApAra kA tyAga kara dhyAna karanA kAyotsarga kahalAtA hai| 6. tapa-bhUla va pApa ke anusAra guru-pradatta daNDa (upavAsAdi karanA) tapa prAyazcitta kahalAtA hai / 7. cheda-mahAvratoM kA ghAta hone se dIkSA-paryAya kA cheda karanA cheda prAyazcitta hai| 8. mUla-mahA aparAdha hone para mUla se punaH dIkSA denA, mUla prAyazcitta hai| zAnta sudhArasa vivecana-268 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. anavasthApya-jaba taka aparAdha kA prAyazcitta na kare taba taka mahAvrata pradAna nahIM karanA / 10. pArAMcita-sAdhvI ke zIla bhaMga prAdi mahApApa karane para usake daNDa ke lie bAraha varSa taka gaccha bAhara rahakara mahAzAsana prabhAvanA karane ke bAda punaH dIkSA pradAna karanA pArAMcita prAyazcitta hai| ___2. vinaya-vinaya arthAt guNagAna, vyakti kA bahumAnaAdara Adi krnaa| isake sAta prakAra haiM (1) jJAna vinaya-jJAna tathA jJAnI kI bAhya se sevA karanA, antara se prIti va bahumAna rakhanA / isake 5 bheda haiM(1) bhakti (2) bahumAna (3) bhAvanA (4) vidhigrahaNa aura (5) abhyaas| (2) darzana vinaya-isake mukhya do bheda haiM-(1) zuzrUSA vinaya aura (2) anaashaatnaa| (1) zuzrUSA vinaya-deva-guru kA satkAra, sammAna, abhyutthAna, prAsana parigrahaNa, AsanadAna, kRtikarma, aMjaligrahaNa, sanmukhAgamana, pazcAd gamana tathA paryupAsanA Adi karanA / (2) anAzAtanA vinaya-tIrthaMkara, dharma, AcArya, upAdhyAya, sthavira, kula, gaNa, saMgha, sAMbhogika samanosa, sArmika, matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyavajJAna aura kevalajJAna ityAdi kI AzAtanA nahIM karanA tathA unakI bhakti aura bahumAna krnaa| zAnta sudhArasa vivecana-266 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) cAritra vinaya-cAritra kI zraddhA karanA, usakI sparzanA karanA, usake prati Adara rakhanA, pAlana karanA tathA cAritra kI prarUpaNA karanA ityAdi / (4-5-6) yoga vinaya-mana, vacana aura kAyA ko AcArya Adi kI bhakti meM pravRtta karanA / (7) upacAra vinaya-guru Adi ke pAsa rahanA, unakI icchA kA anusaraNa krnaa| guru ke lie AhAra lAnA, unheM AhAra pradAna karanA, unakI auSadhi Adi se paricaryA karanA, avasarocita AcaraNa karanA tathA guru ke kArya meM tatpara rahanA, ityaadi| 3. vaiyAvacca-vaiyAvacca arthAt sevA zuzrUSAdi / 1. prAcArya 2. upAdhyAya 3. tapasvI 4. sthavira 5. glAna 6. nUtana dIkSita 7. sArmika 8. kula 6. gaNa aura 10. saMgha kI sevA-bhakti krnaa| 4. svAdhyAya-isake 5 bheda haiM (1) vAcanA-kisI sAdhu prAdi ko par3hAnA yA svayaM pddh'naa| (2) pRcchanA-pradhyayana meM jo zaMkAspada sthala hoM, unakA guru se nirAkaraNa krnaa| (3) parAvartanA-yAda kie pATha kA punarAvartana krnaa| (4) anuprekSA-dhAraNa kie artha kA cintana karanA / (5) dharmakathA-dharma kA upadeza denaa| zAnta sudhArasa vivecana-300 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. dhyAna-dhyAna arthAt mana ko ekAgra krnaa| dhyAna ke cAra prakAra haiN| inameM do zubha haiM aura do azubha haiM / 1. do azubha dhyAna (a) raudradhyAna-atyanta dveSa se isa dhyAna kI utpatti hotI hai. aura citta raudra bana jAtA hai| isake cAra bheda haiM (1) hiMsAnubandhI-prANiyoM kI hiMsA kA krUratama vicAra krnaa| hiMsA ke adhyavasAya meM lIna rhnaa| (2) mRSAnubandhI-jhUTha bolanA tathA dUsare ko Thagane kA nirantara vicAra karanA / (3) steyAnubandhI-corI ke vicAroM kA hI nirantara dhyAna krnaa| (4) saMrakSaNAnubandhI-dhana Adi parigraha kI rakSA ke lie nirantara cintana karanA / (prA) prArtadhyAna--pIDAjanya dhyAna prArtadhyAna kahalAtA hai| isake cAra bheda haiM (a) iSTa viyoga-priya strI, putra Adi ke viyoga se zoka-glAni Adi karanA / (prA) aniSTa saMyoga-pratikUla va aniSTa vastuoM kA samparka hone para mana meM zoka prAkranda Adi krnaa| (i) roga cintA-zarIra meM roga Adi hone para usake nivAraNa kI satata cintA karanA / zAnta sudhArasa vivecana-301 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (I) nidAna-dharma ke phalasvarUpa saMsAra ke sukha Adi pAne kA saMkalpa krnaa| uparyukta Arta aura raudradhyAna azubha haiN| inake dhyAna se prAtmA ko durgati hotI hai| 2. zubhadhyAna-isake do bheda haiM-(1) dharmadhyAna aura (2) zukladhyAna / (i) dharmadhyAna-isake cAra prakAra haiM (1) prAjJAvicaya-paramAtmA kI prAjJA tathA usake mAhAtmya kA cintana krnaa| (2) apAyavicaya-rAga-dveSa se hone vAle aniSToM kA cintana krnaa| (3) vipAkavicaya-karma ke zubha-azubha phala kA cintana krnaa| (4) saMsthAnavicaya-vizva ke svarUpa kA cintana krnaa| (I) zukladhyAna--isake bhI cAra bheda haiM (1) pRthaktvavitarka savicAra-zrutajJAna ke Alambana se jar3a tathA cetana kI vibhinna paryAyoM kA cintana krnaa| (2) ekatvavitarka nivicAra-zrutajJAna ke pAlambana dvArA prAtmAdi dravya ke eka hI paryAya kA cintana karanA, isa dhyAna kI pUrNAhuti ke sAtha hI prAtmA ghAtikarmoM kA kSaya kara kevalajJAna prApta karatA hai| zAnta sudhArasa vivecana-302 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) sUkSma kriyAzrapratipAtI - mana, vacana tathA kAyA kI sarva pravRttiyoM kA nirodha karanA / (4) samucchinna kriyAzranivRtti - AtmapradezoM ke sarvathA niSkampa hone para yaha dhyAna hotA hai, isa dhyAna kA kAla mAtra 5 hrasvAkSara (a, i, u, R aura lR ) ke uccAraNa jitanA hai / 6. kAyotsarga -- kAyotsarga arthAt kAyA ke vyApAra kA tyAga karanA / anAdikAla se svakAyA para rahI mUrcchA ke tyAga kA abhyAsa kAyotsarga ke dvArA kiyA jAtA hai / kAyotsarga meM 'namaskAra - mahAmaMtra' Adi kA dhyAna bhI kiyA jAtA hai / zamayati tApaM gamayati pApaM, ramayati mAnasa harati tapa vimohaM iti haMsam / dUrArohaM, vigatAzaMsam || vibhA0 122 // B artha - zrAzaMsA rahita tapa tApa ko zAnta karatA hai, pApa ko dUra karatA hai, mana rUpI haMsa ko khuza karatA hai aura duSkara moha ko hara letA hai / / 122 / / vivecana tapa kI mahimA tapa kI mahimA akathanIya hai / nirAzaMsa bhAva se jo tapa kiyA jAtA hai, usase tana ke tApa aura mana ke santApa dUra ho zAnta sudhArasa vivecana- 303 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAte haiM / tapa meM icchApUrvaka AhAra Adi lAlasAoM kA tyAga hotA hai, ataH svataH mAnasika zAnti kA anubhava hotA hai / jahA~ lobha aura lAlasA hai, vahA~ prazAMti rahatI hai / jahA~ tyAga aura santoSa haiM, vahA~ zAnti rahatI hai / jinAjJApUrvaka jo tapa kiyA jAtA hai, usase AtmA upazAnta hI banatI hai / jinAjJA kI upekSApUrvaka kiye gae tapa meM krodha Adi dekhane ko milatA hai, parantu jahA~ jinAjJApUrvaka tapa hai, vahA~ to mahAsAgara sI zAnti kAhI anubhava hotA hai / tapa se pApa kA bhI vilaya hotA hai / bhayaMkara se bhayaMkara pApI bhI tapa ke dvArA apane pApoM kA nAza kara Atmazuddhi kara letA hai / zAstroM meM aise aneka dRSTAMta upalabdha haiM / tapa mAnasa-haMsa ko parama Ananda dene vAlA hai / deha ke AhAra ke lie aneka jIvoM kI hiMsA karanI par3atI hai| tapa ke dvArA AhAra kA tyAga ho jAne se chaH kAya ke jIvoM ko abhayadAna diyA jAtA hai / jIvoM ko abhayadAna dene se svataH hI AtmA meM parama zAnti aura zrAnanda kI anubhUti hotI hai / O saMyama - kamalA - kArmaraNamujjvala ziva sukha satyaMkAram / cintAmaNimArAdhaya, cintita tapa - - iha vAraMvAram // vibhA0 123 // artha - tapa saMyama rUpI lakSmI kA vazIkaraNa hai / nirmala zAnta sudhArasa vivecana- 304 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa kA vacana detA hai / icchAoM ko pUrNa karane meM cintAmariNa hai, aise tapa kA bArambAra ArAdhana karo / / 123 / / tapa cintAmaNi se bar3hakara hai pUjya upAdhyAyajI ma. tapa ke mAhAtmya ko batalAte hue kahate haiM ki saMyama rUpI lakSmI ko vaza meM karane ke lie tapa eka vazIkaraNa maMtra ke samAna hai / jisa prakAra vazIkaraNa maMtra yA vidyA ke dvArA kisI ko apane adhIna kiyA jA sakatA hai, usI prakAra yadi grApa saMyama rUpI lakSmI cAhate haiM, to Apako tapa kA AcaraNa karanA cAhiye / sAMsArika lakSmI to kSaNika, nAzavanta maura ApattiyoM kA ghara hai, jabaki yaha saMyama - lakSmI to samasta saMpattiyoM kI bIja hai / hai / vivecana isake sAtha hI tapa mokSasukha kI prApti kA sarvazreSTha sAdhana tapa hameM mokSa-sukha pradAna karane kA vacana detA hai / tapa cintAmariNa ratna se bar3hakara hai / cintAmariNa ratna to mAMgane para manovAMchita phala detA hai, jabaki tapa to aisA citAmariNa ratna hai, jo binA mAMge hI sabhI manorathoM ko pUrNa kara detA hai / aise mahAn tapa kA bArambAra sevana karanA cAhiye / karmaga dauSadhamidamidamasya jinapatimatamanupAnam vinaya samAcara saukhyanidhAnaM, sudhArasa zAnta zAnta sudhArasa vivecana- 305 -AT 1 pAnam / / vibhA0 124 // Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-yaha tapa karmarUpa vyAdhi kI prauSadha hai aura jinezvara kA mata usakA anupAna hai| he vinaya ! sukha ke nidhAna svarUpa zAnta sudhArasa kA pAna karo // 124 // vivecana karmaroga kI auSadha tapa hai mAtmA ko anAdikAla se karma kA roga lagA huA hai| usa roga ko dUra karane kI ekamAtra auSadhi tapa hI hai| isa auSadhi kA jisane sevana kiyA, vaha alpa bhavoM meM hI karmaroga se mukta bana gayA aura jisane isa auSadhi kI upekSA kI, vaha karma ke roga meM sar3atA rahA hai| Ayurvedika auSadhi ke sAtha anupAna lene kI AvazyakatA rahatI hai| jinezvara kA mata, tapa rUpa auSadhi kA anupAna hai| prauSadha kA sevana tabhI saphala banatA hai, jaba anupAna sAnukUla hai / pratikUla anupAna se roga-zamana ke bajAya roga kA upadrava tIvra ho jAtA hai| ___ auSadhi-anupAna ke mizraNa se roga-nAza zIghra hotA hai, isI prakAra jinezvara mata kI AjJAnusAra tapa kA prAcaraNa karane se AtmA ko lagA huA karma kA roga zIghra nAza pAtA hai| he Atman ! samasta sukhoM ke nidhAna svarUpa zAnta sudhArasa kA tU amRta pAna kr| isa amRtapAna meM tujhe parama Ananda aura zAnti kA anubhava hogaa| zAnta sudhArasa vivecana-306 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha evaM graMthakAra kA paricaya mahopAdhyAya zrImad vinaya vijaya jI dvArA viracita "zAnta sudhArasa" graMtha eka sumadhura kAvyakRti hai| isa kAvya graMtha meM anitya Adi bAraha aura maitrI Adi cAra bhAvanAoM kA geyAtmaka rUpa meM bahuta hI sundara varNana kiyA gayA hai| graMthakAra maharSi prakAMDa vidvAna aura pratibhAsampanna the| isa graMtha racanA ke sAtha unhoMne kalpasUtra-subodhikA TIkA, lokaprakAza, haima laghu prakriyA, nayakarNikA, jinanAmasahasra stotra jaisI saMskRta kRtiyoM ke sAtha puNyaprakAza stavana, zrIpAlarAjA kA rAsa ityAdi aneka gurjara sAhitya kI bhI racanA kI hai| prastuta kAvyakRti meM bhASA ke lAlitya ke sAtha-sAtha bhAvoM kI UrmiyA~ uchalatI huI najara AtI haiN| Aiye ! rasAdhirAja zAMtarasa ke isa mahAsAgara meM DubakI lagAkara apanI AtmA ke karmamala kA prakSAlana kareM aura AtmA kI nirmalatA ko prApta kreN| - muni ratnasena vijaya Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. m>> dobobobobobobo jIvana meM naitika jAgaraNa aura sanmArga prApti ke lie parama pUjya munipravara zrI ratnasena vijaya jI ma.sA. kA sarala, sarasa va subodha hindI sAhitya avazya par3heM : vAtsalya ke mahAsAgara 2. sAmAyika sUtra vivecanA caityavaMdana sUtra vivecanA AlocanA sUtra vivecanA vaMdittu sUtra vivecanA AnaMdaghana caubIsI-vivecana karman kI gata nyArI mAnavatA taba mahaka uThegI mAnavatA ke dIpa jalAe~ cetana ! moha nIMda aba tyAgo jindagI jindAdilI kA nAma hai 12. mRtyu kI maMgala yAtrA yuvAno ! jAgo . 14. zAnta-sudhArasa hindI vivecana (bhAga-1) 15. zAnta-sudhArasa hindI vivecana (bhAga-2) 16. The Light of Humanity (In Press) 17. rimajhima-rimajhima amRta barase (presa meM) 13. samparka sUtra 1. Shantilal D. Jain c/o Indian Drawing Equipment Industries, Shed No.2, Sidco Industrial Estate, Ambattur -Madras-600098 2. kAMtilAla muNata, 106, rAmagar3ha, Ayurvedika haoNspITala ke pAsa. ratalAma (M.P.) 457001