________________
કર
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
પ્રભુના ડાબા ખભે પધરાવ્યું. અને પ્રત્રજીત થયેલા શ્રી મહાવી, ભાઇ ન જાય તેને અપ્રતિપાતિ અવધિજ્ઞાન કહે છે. આ જ્ઞાન અવશ્ય કવલજ્ઞાન પેદા કરે છે. અવધિજ્ઞાન સામાન્ય રીતે અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગ જાણે-દેખે ને ઉત્કૃષ્ટપણે અલોકને લોક જેવડા અસંખ્યાના ખડૂક જાણે દેખે; જ્યારે આજનું વિજ્ઞાન ગમે તેવી મહાન શોધા પછી પણ ઉક્ત જ્ઞાનની સરખાપણીમાં કશું જ કરી શકયું નથી. વિભગજ્ઞાન અવધિજ્ઞાનના પ્રકાર છે, પણ તે મિથ્યાત્વીને હાય છે, તેમાં અવધિજ્ઞાનીની પેઠે નિર્માળતા હોતી નથી.
(ઉ) મન:પયવજ્ઞાન:-મન ચિંતિત પદાર્થાનું જાણવું જેના દ્વારા થાય તેને મનઃ પ`વ જ્ઞાન કહે છે. ઉક્ત જ્ઞાનવાળા અઢી દ્વીપમાં રહેલા સની પાંચદ્રિય જીવના મનેાગત ભાવને સરળ રીતે જાણી શકે છે. તેના બે ભેદ છે. (૧) ઋજીમતી-સામાન્યપણે મનના અધ્યવસાયને જાણે તે ઋજીમતી મન:પર્યાંવ જ્ઞાન કહે છે. જેમ એણે ઘરે ચિંતવ્યો છે એટલે જ પરમનનેા ભાવ તે જ્ઞાનથી તે જાણી શકે, પણ વિશેષ પ્રકાર નન્હણી શકે. (૨) વિપુલમતિ-વિશેષપણે જાણે તેને વિપુલમતિ કહે છે. એણે જે ધડા ચિંતવ્યા છે, તે સુવર્ણતા, અમુક દેશમાં પેદા થયેલા, અમુક ઘાટતા, ઇત્યાદિ વિશેષપણે મનના અધ્યવસાય વિપુલપણે મનઃ પવજ્ઞાની જાણી શકે છે. અવાધજ્ઞાન કરતાં મન; પવ જ્ઞાનની વિશુદ્ધિ વધારે છે. બન્નેની પાત્ર મર્યાદા જુદીજુદી છે. અવધિજ્ઞાનના અધિકારી ચારે ય ગતિના જીવે છે. જ્યારે મનઃ પવજ્ઞાનના અધિકારી મનુષ્ય સયતજ છે. આ જ્ઞાન પણ દેશ પ્રત્યક્ષ છે.
(ઋ) કેવળજ્ઞાન:−તેને પ્રકાર એકજ છે. કેવળજ્ઞાની સ દ્રવ્ય—ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ સમકાળે સામટા જાણે દેખે. જ્ઞાનાવણીય કર્મને ક્ષય થવાથી કેવળજ્ઞાન પ્રગટ થાય. જ્ઞાનાવરણીય કમ એ તે, કે જેનું બળ, આત્માના સંપૂર્ણ પ્રકાશની આડે તિમિરનાં રજકણા પ્રગટ કરે.
