Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિìાક શ્રીહાવીર
ઊસંસ્કૃતિ રક્ષક સસ્તું સાહિત્ય કાર્યાલય.વડોદરા
DIK
માં જ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
ડૉ. ત્રિભુવનદાસ લહેરચંદ શાહ ટ્રસ્ટ સ્થાપિત સંસ્કૃતિ રક્ષક સસ્તુ સાહિત્ય મંડંળ પ્રથમ શ્રેણી-પુષ્પ નવમું
વિશ્વાશ્વારક શ્રી મહાવીર
ભાગ ૧૯
: લેખક : મફતલાલ સથવી
सस्तुं
| | | | |
શિવાય, વા
A}}
भुवनदास सा ट्रस्ट स्थापित
સાલ એજન્ટ્સ ઃ
સંસ્કૃતિ રક્ષક સસ્તુ સાહિત્ય કાર્યાલય
મહાજન ગલી-વડાદરા
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવૃત્તિ ૧લી
માર્ચ ૧૯૪૯
મૂલ્ય ૩ રૂપિયા
પ્રત ૧૬૨૫
સર્વ હક પ્રકાશકોને સ્વાધીન છે.
: પ્રકાશકો : શશિકાન્ત એન્ડ કું. ચશ્માવાલા, વડોદરા
-
.
.
મુક : મુકણસ્થાનઃ મણિલાલ પ્રભાશંકર વ્યાસ શ્રી લક્ષ્મી ઇલેકટ્રીક પ્રિ. પ્રેસ મોદીખાને રડ–વડેદરા
તા. ૨૦--૪૯
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમર્પણ
સ્વ. વડીલ બંધુ
શ્રી ચીમનલાલ સંઘવીને
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
આંખ વિના અંધારૂં રે......... ના, ના, ખરી વાત એમ નથી.... તમારે એમ દુઃખી થવાની જરૂર નથી
3-3-
RICHTER
તમારી આંખેાની કાઇ પણ ફરિયાદો માટે અમે તમારી સેવામાં હાજર છીએ.
આઠ વર્ષ જનોમાં તાલીમ પામેલા અને ૪૦ વર્ષન ચના કામના અનુભવી,
અમારે ત્યાં આંખના ખાસ ડૅાકટર કાળજીપૂર્વક જોઈતા ચશ્માના નખર મુક્ત કાઢી આપે છે.
અનુભવી કારીગરા પાસે શ્વેત દેખરેખ નીચે નોંખરવાળા દાચ તૈયાર કરાવી કેળવાએલા સ્ટાફ મારફત કામ ખૂબ સુંદર અને સફાઈદાર કરવામાં આવે છે.
--
શશિકાન્ત કાં. ચશ્માવાલા રાવપુરા વડાદરા
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
બે બાલ
. મારું આ પ્રથમ જ પુસ્તક છે. તેને બને તેટલું એતિહાસિક બનાવવાના પ્રયાસે કર્યા છે જ્યાં ઐતિહાસિક પ્રમાણે નથી મંત્યાં ત્યાં પરાપૂર્વના સંબંધ સાથે વાસ્તવિકતાનું ભાન રાખીને ચરિત્ર નિરૂપણ કર્યું છે.
પુસ્તક લખાયાને ચાર વર્ષ થયાં, તે સમયની મારી વય પણ વીસની જ; એટલે કયાંય ભાવ કે ભાષાની મતા જણાય તે ગુજ્ઞ વાચકગણ દરગુજર કરશે. ( પીવાય તેટલો તેજ-જળ પી, પુનઃ તે માનવજાતને ચરણે વહાવરાની મુજ જીવન ઝંખનામાંની આ પ્રથમ ગ્રંથ આકાર ધારણ કરે છે.
ચરિત્રનું વસ્તુ (matter) મેળવવામાં તેમજ આવશ્યક સૂચના કરવા બદલ કાર્યાલયના મેનેજીંગ ટ્રસ્ટી શ્રી ત્રિભુવનદાસ લહેરચંદ શાહને આ પ્રસંગે આભાર માનું છું. તદુપરાંત જે જે મન્થામાંથી મેં ચરિત્રને યોગ્ય વસ્તુ મેળવી છે, તે તે ગ્રન્યના લેખકને પણ હું આભારી છું.
મહાવીરત્વે ઝંખતા જગતના નર નાર ! પારખીને મૂલવજે મલ સુવર્ણ કથીરનાં !
.
:
મફતલાલ સંઘવી જય વિહાજનની
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિજ્ઞપ્તિ
(આ) ખાળ શ્રેણી માટે-માસિક ૩૨ થી ૪૦ પૃષ્ઠો ભરાય તેવી નાની પુસ્તિકાઓ ( Tracts ) ઊભી કરવી છે; તથા આ ઉપયેગી શ્રેણી ( લાંખી તથા ટૂંકી વાર્તાએ, કથાએ જ્ઞાનામૃતા, નિબંધ, જીવન ચરિત્રો, ગ્રહેાપયેાગી હુન્નર કળાના લેખા ૪, ૪. ) માટે ફ્રાને કાષ્ઠ પ્રકારનું મૌલિક સાહિત્ય, સરળ ભાષામાં લખી આપે તેવા લેખાએ નીચેના સરનામે પતપેાતાની શરતા સાથે પત્રવ્યવહાર કરવા વિન'તિ છે.
(આ) પેાતાની પાસે પડેલી લેખિત સામગ્રી, આમ જનતાને ઉપયાગી નીવડવાની ગણત્રીએ ફ્રાને છપાવવી હોય તેમણે પેાતાની શરતો મને જણાવવી.
(૬) જેમણે પેાતાના ખજાનાં કે માલેકીનાં, પુસ્તકા, ગ્રંથ ( તૈયાર છાપેલાં કે હસ્તલિખિત ) સારી હાલતમાં કે જરા દુરસ્તી સ્યે વપરાસમાં લઈ શકાય તેવાં કાઢી નાખવાં હાય ! અમે, વિના ક્રિમતે, ઉઠાવી જવાનું ખર્ચ કરીને લઇ જવા તૈયાર છીએ. કામ શ્રીજી શરત કરવી હોય તે ખુશીથી કરી શકાશે.
તા. ૧૫-૩-૪૯
સ‘સ્કૃતિ રક્ષક સસ્તુ સાહિત્ય મડળ રાવપુરા, મહાજનગલી, વડાદરા
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ પુસ્તક વિષે કંઈક શ્રી મહાવીર ભગવાનની જીવનરેખા આલેખતા અનેક ગ્રં બહાર પડયો છે, અમારા આ ગ્રંથની વિશિષ્ટતાઓ નીચે પ્રમાણે છે.
(૧) જ્ઞાન પ્રાપ્તિ પછી તેમણે ત્રીસ વર્ષ જીવન ગાળ્યું છે તેને ખ્યાલ અત્યાર સુધી બિલકુલ નહીં અથવા નહિવત જે જ જણાવાય છે જ્યારે તે અમે ઠીકઠીક રીતે સંક્ષિપ્તમાં આપ્યો છે.
(૨) તેમના એક શિષ્યાભાસ ગોશાલકે તેલેસ્યા મૂકવાથી તેમને દહેજવર સાથે લેહીખંડ થયો હતો અને તેના નિવારણ માટે તેમણે રેવતી શ્રાવિકાને ત્યાંથી સિંહમુનિદ્વારા બિજોરાપાક મંગાવીને વાપર્યો હતો. છતાં કેટલાક લેખકોએ થિી ભાવાર્થવાળા શબ્દોના ગૂઢ ઊંડાણમાં ન ઊતરી શ્રી મહાવીરને માંસાહારી ઠરાવીને જગતમાં જે કોલાહલ મચાવી મૂકે છે તેની સત્યાસત્યતા પુરવાર કરવા શ્રી આગમસૂત્રોના અને વનસ્પતિ શાસ્ત્રના મૂળ પાઠ સાથે રજુ કરવા ખાસ ઈચ્છા હતી. તે લેખક મહાશયને જણાવતાં તેમણે ખૂબ પ્રયાસ કરી સફળતા મેળવી છે એમ અમારું માનવું થાય છે અને તેની પ્રતીતિ વાચકને પણ થશે એમ ધારીએ છીએ.
(૩) પ્રભુશ્રીના વિહારક્ષેત્રમાં જે અનેક સ્થળે આવે છે તેનાં સ્થળનિર્દેશ અને સ્પષ્ટિકરણ પણ યથાશક્તિ આપ્યાં છે.
(૪) એક સામાન્ય માન્યતા એમ પ્રવર્તી રહી છે કે શ્રી મહાવીર પ્રભુએ ભારતની માત્ર ઉત્તર અને પૂર્વમાં જ વિહાર લંબાવ્યો હતો અન્યત્ર નહીં. તે ભ્રમ આ હકીકતથી દૂર થઈ જશે કે, ઠેઠ પશ્ચિમમાં આવેલ સિંધદેશના નૃપત ઉદાયનને શ્રી મહાવીરના સ્વહસ્તેજ દીક્ષા લેવાનું મન થએલ તે અહંન શ્રી મહાવીરે જ્ઞાનબળથી જાણતાં, ચાતુમસ પાસે આવતું હોવાથી તાબડતોબ ત્યાં જઈ કા પતાવી દીધું ને ભર ઉનાળાના બાળી નાંખતા તાપમાં ૫શુ, મરૂધર (મારવાડ)
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેવો દેશ ચીરીને સપરિવાર પાછા ફર્યા હતા, અને તેમના કેટલાયે શિષ્યો વિહારમાં વેઠવી પડતી મુશ્કેલીથી ત્રાસી પણ ગયા હતા. | (૫) લેખક મહાશયની નિરૂપમા શેલી, અત્યાર સુધીના અમારાં પ્રકાશનેથી ભિન્ન પડી, આમજનતાને સમજવી કાંઇક કઠિન લાગે તેવી કેટલેક દરજજે છે છતાં જેમ બને તેમ તેને સરળ બનાવવા પ્રયત્ન કર્યો છે. સાથે સાથે અનેક ઝીણું ઝીણી બાબતમાં સુધારો વધારે કર્યો છે.
(૬) શ્રી મહાવીર પ્રભુનું ત્રિરંગી ચિત્ર જે આ પુસ્તકના આરંભમાં આપ્યું છે તેના બ્લોક અમને શ્રી જનધર્મ પ્રકાશક સમિતિ–અમદાવાદ, તરફથી ઉપયોગ માટે મળ્યા હતા. તેમના આ સૌજન્ય માટે આભાર માનવો રજા લઈએ છીએ.
(૭) શ્રી મહાવીર પ્રભુની નિર્વાણભૂમિ-મધ્યમાઅપાપાનગરી ના સ્થાન નિર્ણય કરવા અમારું અપ્રગટ-પ્રગટ સાહિત્ય નિહાળી લઈ તથા સૂચનાઓ વધાવી લઈ લેખક મહાશયે જે પ્રયાસ કર્યો છે તે માટે તેમને ધન્યવાદ આપીએ છીએ.
ધાર્યા સમયે અમારે પ્રકાશનો આપવાં રહે છે. ઉપરાંત હજુ સંસ્થા શિશુવયમાં છે જેથી સમય તથા સામગ્રીની કતાથી રહે છે એટલે શ્રી મહાવીર ભગવાનના વિહારક્ષેત્રનું સંશોધન કરીનકશા સાથે ભૌગોલિક સ્થાન દર્શાવવાની તેમજ શ્રી મહાવીર જીવનચરિત્ર ગ્રંથ અન્ય વિદ્વાન સુદ્ધાને ઉપયોગી થાય તેવી પદ્ધતિએ પ્રગટ કરવાની કચ્છી અટકાવી રાખવી પડે છે. પરંતુ થોચિત સંયોગ પ્રાપ્ત થતાં આમજનતાની સેવામાં જરૂર તે રજુ કરી દરમ્યાન સર્વે વિદ્વાને અને આ બાબતમાં રસ ધરાવતા પ્રજાજને તે માટે સલાહસૂચનો અમને પાઠવતા રહેશે એવી નમ્ર વિનંતિ છે.
સેવક સાહિત્ય કાર્યાલય રાવપુરા-વડોદરા
મેનેજીંગ ટ્રસ્ટી
સંસ્કૃતિ રક્ષક સસ્તુ
( વિભવનદાસ લહેરચંદ શાર્ક
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાંચકો પ્રત્યે
આ સંસ્થા તરફથી શરૂ થયેલી ગ્રંથાવલીનું બીજા વર્ષનું આ ત્રીજું પુસ્તક છે અને સળંગ પ્રકાશન તરીકે નવમું પુસ્તક છે.
કાગળના વધતા જતા ભાવો-છાપખાનાની અનિયમિતતા- . કામદારોની હડતાલે–એ બધી મુસીબતો વચ્ચે દર બબ્બે મહીને પુસ્તક બહાર પાડવાનું મુશ્કેલ બની જાય છે, છતાં પણ જેમ બને તેમ કામને પહેચી વળવાની તજવીજ ચાલુ છે. | દરમ્યાન ગ્રાહકે તરફથી આ પુસ્તકને સારે આવકાર મળી રહ્યો છે. મહારાષ્ટ્રમાં વસતા ગુજરાતીઓ પણ ગ્રંથાવલોનાં પુસ્તક તરફ ઠીક ઠીક આકર્ષાતા જાય છે, તેમજ પરદેશમાં પણ આ ગ્રંથાવલીનાં પુસ્તક જતાં થયાં છે. - આયારે આ પુસ્તકો વડેદરામાં છપાય છે. તેનું બાઇન્ડીંગ અમદાવાદમાં થાય છે. વડોદરામાં જોઈએ તેવું સારું બાઈન્ડીંગ થઈ શકતું જ નથી એવો અનુભવ થયો છે. આ વખતે છપાએલા ફરમાઓ અમદાવાદ મેકલવા પડે છે. તેમાં બુકીંગની હાડમારીથી ત્રાસી જવાય છે ગુડઝનું બુકીગ તે બંધ છેજ પણ પાર્સલનું પણ કેટલીક વખત બંધ હોય છે. આવી અનેક પ્રકારની હાડમારીઓ છે, જે કરે પણ અમદાવાદમાં છપાય છે. તે ધારેલે સમયે તૈયાર ન થઈ શકવાથી પણ કેટલીક મુસીબતો રહ્યા કરે છેજ. આ બધી મુસીબતમાં પણ અમે ઝંપલાવ્યું છે અને એને પહોંચી વળવાનો અમારો નિર્ધાર છે જ, પરંતુ એ બધું ગ્રાહકોની ધીરજ અને પ્રોત્સાહન ઉપર અવલંબે છે.
દરેકે દરેક ગ્રાહક પિતાથી વધુ નહિં તો એક એક ગ્રાહક આ ગ્રંથાવલી માટે મેળવી આપે એમ ઇચ્છીએ છીએ.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ ગ્રંથમાલાના ગ્રાહકોને જે જે પુસ્તક અપાય છે તે પડતર કિંમતે જ અપાય છે. તેમાં બીલકુલ ન લેવાતું જ નથી. કારણ સંસ્થાનો ઉદેશ જ્ઞાન પ્રચાર અને સંસ્કૃતિનો રક્ષક હાઈને એક ધાર્મિક સંસ્થાની રીતે જ આ સંસ્થા ચાલી રહી છે. - આજે વેરવીખેર થયેલા વિચારોની એક્યતા-સમાજની તૂટી પડેલી ઇમારત-ધર્મ અને સંસ્કારને થતો લોપ–અને જાણે કે માનવતા પરવારી ગઈ હોય એવે સમયે-એવા આ કાળમ-આ સંસ્થા લેકેમ–પ્રજામાં કંઈક ઉત્સાહ અને મનુષ્યમાં ઊંડે ઊંડે રહેલી-સુપ્ત અવસ્થામાં પડેલી માનવતાને જગાડવા માટે અને આપણું સંસ્કૃતિને આજની દષ્ટિએ ઘટાવીને જૂના અને નવા વિચારને મેળ ખવડાવો ઓં માટે જ આ મંડળે કમર કસી છે અને સદભાગ્યે શરૂઆતથી જ ! એને સારા ટ્રસ્ટીઓની ઓથ મળી ગઈ છે.
દેખીતી રીતે આ પુરત જન ધર્મને લગતાં લાગે તેવાં છે. પરંતુ જનધર્મને અમે તે વિશાળ રવરૂપમાં લઈ જવા માંગીએ છીએ. જનધર્મનું મુખ્ય ધ્યેય એ સર્વ ધર્મને નિચોડ છે અને જનધર્મની સાંકડી દષ્ટિથી આ પુસ્તકે લખાએલાં નથી જ. પરંતુ સાચી વસ્તુસ્થિતિ શું છે અને જ્યાં જ્યાં આપણા આદર્શ રત્નો છૂપાઈ–બાઈ બેઠેલાં છે તેની સુવાસ–તેનો પ્રકાશ ફેલાવીને તેમાંથી કંઇક તત્ત્વ આપણે ગ્રહણ કરતા થઈ જઈએ તે માટે આ પુસ્તકે ઉત્તમ પ્રકારનાં દષ્ટતિ પૂરા પાડે છે.
દરેકે દરેક ઘરમાં આ શ્રેણીને એક એક સેટ હેવો જોઈએ એમ અમે માનીએ છીએ. ઘરની શોભામાત્ર રાચરચીલથી નથી હોતી પણ જ્ઞાન સાધનાથી દીપે છે. એ આજના યુગના માનવીઓ જલ્દી સમજી હશે અને તેને અમલમાં મૂકે એવી આશા રાખીએ છીએ. ' પ્રથમ વર્ષના ૧લા પુસ્તક બુદ્ધિધન અભયકુમારની બીજી આવૃતિ છપાવવી પડી છે એ આ મંડળની લોકપ્રિયતા બતાવે છે અને દરેક
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરતાની નવી નવી આવૃત્તિએ આવી રીતે બહાર પાડવી પડે એવી સ્થિતિ ઊભી થાય એ ગુજરાતી સમાજ માટે ગૌરવભયું ગણુાય,
ગુજરાતી પ્રાને આજે પૈસાની ભૂખ છે તે કરતાં જ્ઞાનની ભૂખ છે—જરૂર છે, પર`તુ આજે . ચારે બાજુ વૈવિખેર સાહિત્યના ઢમલે પડખે છે અને જુદા જુદા વિચારામાં સમાજ ધેરાઇ ગએલા છે. એવે વખતે એણે પેાતાની દૃષ્ટિ સ્થિર કરવાની જરૂર છે. વળી બધા વિચાર પ્રવાહેતા, બધા ધર્મોના વાદ કર્યો કરવા તે કરતાં પેાતાના અંતરના આમાને એળખતાં થશું તેમજ તે ધને સાચે અર્થ મળી રહેશે અને તેાજ સાચું જ્ઞાન મળી રહેશે.
પગ
આ પુસ્ત। એ માર્ગે વાળવા માટે રૂપે છે અને આજની ઉન્નત પ્રજાએ પેાતાની સામેનાં આ પગથી ચઢીને દીવાદડીએ પહેાંચવાનું છે અને જૂના તથા નવા વિચારાની એકયતા જમાવીને સાચી સ`સ્કૃતિ કે જે માનવતાને ઊંચે લઇ જનારી છે-તેને અનુસરવાનુ' છે અને એમ કરીને સમાજને સ્થિર બનાવી તેના પાયામાં જ્ઞાનામૃત સીંચી ગૌરવવતા અને પ્રભાવશાળી બનાવવાના છે.
ગુજરાતી પ્રજા આજે જીવનનાં દરેક ક્ષેત્રમાં મેાખરે રહી છે એની સુવાસ દેશના અન્ય ભાગે! ઉપર પ્રસરી રહી છે. એનું મુખ્ય કારણુ એની આત્મસ'શેાધનની બુદ્ધિ છે અને એ બુદ્ધિને પ્રભાવેજ તે આજ હારે। વૌથી નિરામિષાહારી રહીને પાતાનું સ્થાન ઊંચું રાખી રહી છે.
• માંસા
એતે। સાત સાચી વાત છે કે “ અન્ન તેવા ઓડકાર હારી પ્રજા ગમે તેટલી શક્તિશ ી ભલે દેખાતી હૈાય, પણ એ શક્તિ સ્થૂળજ રહેવાની અને રથૂકિત એટલે પશુભળ. ત્યારે આપણી પ્રજા જે ઊંચુ સ્થાન ભેગો નંહી છે તે આ બધા શેષ ગુગુને આભારી છે પણ સાથે સાથે આપણે આપણા સમાજમાં અકયતા અને પરપર મંત્રીના ગુણેને ભુલતા જશું-જેમ આજે ભૂલી રહ્યા છીએતે। માંસાહારી પ્રજા કરતાં પણ આપણે નીચે ઊતરી જઇશુ અને આપણું સ્થાન ભૂંસતુ' અંશે,
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
આજે ઘણી વખત અનુભવ થાય છે કે માંસાહાર કરનારી પ્રજા માંસાહાર ન કરનારી પ્રજા કરતાં વધુ દયાવાન અનુભવાય છે. કારણ કે માંસાહારી પ્રજા તે મનુષ્ય શિવાયના જીવોની હિંસા કરીને જીવે છે જ્યારે આપણે માંસાહાર ન કરતાં હોવા છતાં પણ, બીજા માણસની વૃત્તિઓને-શક્તિઓને એવી કુંઠિત કરી મૂકીએ છીએ અને એને અપંગ બનાવી મૂકીએ છીએ. આ અપવાદો આપણે ભૂસી નાંખવા જ રહ્યા.
આપણે આપણો પ્રભાવ ત્યારે જ પાડી શકીશું કે જ્યારે આપણે જગડુશાહ અને ભામાશાહ જેવા ઉદાર હદયના બનીશું અને જગત માત્ર જીવ પ્રત્યે ઉદારતા રાખી–બીજાના સુખે સુખી અને બીજાના દુખે દુઃખી થતા શીખીશુ, ત્યારે જ આપણા સાચા સંસ્કાર દીપી ઊઠશે અને ત્યારે જ આપણે સાચી શાંતિ અનુભવી શકીશું.
આ પુસ્તકે મનુષ્યને પિતાના સંસ્કારોને ઉત્તમ રીતે કેળવવાની અને એની ભાવનાઓને જાગૃત કરીને એને સાચું મનુષ્યપણું પ્રાપ્ત થાય એ હેતુથી જ પ્રગટ કરવામાં આવે છે. અને અમે માનીએ છીએ કે આટલા બધા બધપાઠનાં પ્રકરણોમાંથી જે એક શબ્દ કે વાકયને પણ મનુષ્ય અનુસરતો થઈ જશે તો અમારો પ્રયાસ સફળ થયો જણાશે.
૫ણ જ્ઞાન એ ખરું જ્ઞાન નથી જ્યાં સુધી એ આચરણમાં ન મૂકાતું હોય, એટલેજ જ્ઞાનિઓએ કહ્યું છે કે “જાણે અને આચરો” ૧ લા ભાગનું કામ અમે માથે લીધું છે, ૨જા ભાગનું કામ વાચકોએ પૂરું કરવાનું છે.
યાદ રાખો કે પિસા કરતા સંસ્કારની કિંમત સેંકડો ગણી વધારે છે. જ્ઞાન વગરનું ધન કુંભારના હીરા જેવું છે. અરે એ ધનજ મનુષ્યને નીચી ગતીએ લઈ જાય છે.
કાન્તિલાલ શાહ (ઘેડનદીકર)
કાર્યાલય-મંત્રી
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧ લા
પ્રકરણ
૧ લુ
૨ થતું
૩ .
ખંડ ૨ શે
પ્રરણ
૧
લ
૨ જ
૩
૪ ૩
૫
છે
ક . છે.
3
અનુક્રમણિકા ભાગ ૧ લા
નયસારનું સંસાર ભ્રમણ મુનિરાજના ઉપદેશ
વિશ્વભૂતિ ત્રિપુષ્ટ વાસુદેવ પ્રિય મિત્ર ...
નંદન રાજા...
...
...
...
...
રાજકુમાર મહાવીર રાજકુમાર મહાવીર માતા પિતાનું સ્વંગ ગમત મહામુનિ શ્રી મહાવીર અતિશયાનું સ્વરૂપ વિહારનાં ચામામાં
...
...
પારણું અને વિહાર
વળજ્ઞાન
...
...
404
...
900
: : : :
...
...
...
...
408
...
...
....
....
406
...
900
...
...
⠀⠀⠀⠀⠀⠀
...
...
0.0
...
...
...
...
..
8.0
...
...
...
પાનું
૧
*
૧૫
૨૬
३७
♦
૪૭ -
} ૩
૫
૧૦૬
૧૧૫
૧૩૮
૧૬૨
૧૬૬
૧૮૨
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
તમારે ભારતને સાચો ઈતિહાસ જાણ છે?
* તે વાંચે ડે. ત્રિભુવનદાસ લહેરચંદ શાહ કૃત “પ્રાચીન ભારત વર્ષ (પાંચ ભાગમાં) તેમજ આ ગ્રંથનું અંગ્રેજી ભાષાંતર પણ થયું છે તે Ancient History of India (in 4 vols)
ક્રાઉન આઠ પેજી કદનાં લગભગ ૨૦૦૦ પાનાંનું વાંચન, ઉપરાંત આઈપેપર ઉપર છાપેલાં સોએક ચીત્ર તેમજ પ્રાચીન ૧૦૫ સિક્કાઓની લેટે અને ૪૦ નકશાઓ પણ છે.
કિંમત ગુજરાતી ભા. ૧ ૨ ૩ ૪ ૫
૫) હા હા ! જી ૩૦/ my tony Vol. · I II III IV
- Rs. 1 10 9 9 =35/
એકી સાથે આ સેટલેનારને ગુજરાતી સેટના રૂા. ૨૭ - અંગ્રેજી સેટના રૂા. ૩૩
પ્રાપ્તિસ્થાન– - સંસ્કૃતિ રક્ષક સાહિત્ય મંડળ
(ટી. એલ. ટ્રસ્ટ વિભાગ)
રાવપુરા, વડોદરા
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवान महावीरस्वामी
कल्याणपादपाराम, श्रुतगङ्गाहिमाचलम् । श्री जैनधर्म सत्यप्रकाशक विश्वाम्भोजरविं देवं, वन्दे श्रीज्ञातनन्दनम् ॥ समितिना सौजन्यथी.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
ભાગ ૧ લા
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે ગ્રાહક મહાશયને જણાવવાનું કે
આ બીજા વર્ષમાં પ્રથમનાં ચાર પુસ્તકો, આને બદલે પાંચ માસમાં (ફાગણ વદ ૦)) ) સુધીમાં એટલે કે ત્રણ માસ વહેલાં બહાર પાડયાં છે, કારણ કે કાર્યાલયના મુખ્ય સંચાલન મંડળના કાર્ય માટે તેટલો વખત બહાર ગામ જવું છે.
વિધાહારક શ્રી મહાવીર બીજો ભાગ બહાર પડી જતાં બાકી બે પુસ્તકો રહેશે તેમાંનું એક પર્યુષણ સમયે અને છેલ્લે દિવાળીના અરસામાં આવશે. માટે કોઈ સભ્યએ ઉતાવળ નહીં કરવા વિનંતિ છે.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
ખંડ પહેલા
પ્રકરણ પહેલું ભવ પહેલા : નયસાર
સાર:--નયસારનું સ`સાર ભ્રમણકાટ માટે જગમ લમાં જવું; ભાજનની તૈયારી; સાધુ મહારાજોનું આગમન; ખીલતું સમ્યકત્વ; મુનિરાજના ઉપદેશ; સુપાત્રદાનની મહત્તા, દાનના પ્રકાર, વિશુદ્ધ ભાવનાનુ ફળ,વિગેરે વિશ્વાદ્વારકના નયસાર તરીકેના આ પ્રથમ ભવમાં આપ વાંચશેા, અનપેક્ષ દાનનુ' અમેાઘ ફળ ભલભલા વિચારકને સુવિચારની તક આપે તેવુ જછે.
નયસારનું સસાભ્રમણ ઃ—જન્મ પરંપરાનું ફરતુ તેજસ્વી ચક્ર—સ્વપતિન્દ્ર અને રક ભિક્ષુક, ઉભયને એની અલક્ષ્ય ગતિને ગતિમાન બનાવતાં રજકણા રૂપજ લેખવે છે. રંક અને રાય ઉભય મૃત્યુની આંખમાં સમાન છે. મૃત્યુની પાંખ વિશ્વથીએ મેટી અને પવનવિહીન પ્રદેશ પર ગમન કરનારી છે. એને પ્રભાવ ઘણાયને આકરો અને થોડાક & વિમુક્ત આત્માઓને શિતળ
લાગે છે.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
વિશ્વોદ્ધારકના મુકતા આમ તારા નિયોજીત એવા મૂળ પથને પામ્યા ન હતા. ભમતાં અનેક જડ આવરણા એવી ગતિને રાધીને ખેડાં હતાં. છતાંય મૃત્યુ કે જે એક જન્મની સખ્યા અને બીજાનુ` પ્રભાત છે તે પળે ઉમળકાભેર વિદાય લે તો આત્મા એના ઊઘડતા બીજા પ્રભાતે જરૂર એના ગત જન્મકૃત ઉમળકાને યોગ્ય અમી-કણિકાઓ પામી શકે. વિશ્વોદ્ધારકની પ્રગટ થનારી સંપુણૅ ન્યાતિનું પ્રથમ જીવન પ્રભાત તેજ નયસારના પ્રથમ ભવ; ઉલ્લાસભેર આથમતા આત્મનાટકની સુમંગલ કલા મંડાણુ તિથિ. વિશ્વનયનમાં જ્ઞાનામૃત આંજનાર અખંડ જ્ઞાન-પ્રદીપનુ` હીર-રગી શાન્ત રશ્મિ નયસારમાં જ ઝળકેલું, અજબ છે મઝા ! એક જન્મની આસપાસના જન્માની કથા વણુ - વવામાં અને સાંભળવામાં.
નયસાર પૃથ્વી પ્રતિષ્ઠાન નગરના મુખ્ય તેને સમ્રાટ; મહાવપ્રવિજયમાં આવેલી જયન્તી અખંડ ધારે વ તી તેની આજ્ઞાને તેના સ
ગણતા.
અધિકારી, શત્રુમન નગરીને તે ભૂપાળ. અધિકારીએ શિશમાન્ય
તેનું રાજ્ય માટુ' અને સમૃદ્ધ હતુ, સ પ્રકારના સુખ વૈભવ તે ઇચ્છા માત્રથી મેળવી શકતો. છતાં તેને એક દિવસ વિચાર થયો. મારા રાજ્યમાં જોઇએ તેટલા પ્રમાણમાં જોઇતા સારા રથ નથી અને તરત જ સારા કાના સુંદર રથ બનાવવાને તેણે મક્કમ વિચાર કર્યો.
તે વિચાર તેણે કાસદ મારફત પ્રતિષ્ઠાનપુર નગરમાં અધિકાર ચલાવતા નયસારને જણાવ્યા; નયસાર તૈયાર થયા. ઉત્તમ પ્રકારનાં આજારા અને કાર્ય કરેાને લઈ તે તે નગરથી થેાડેક દૂર આવેલ મહા અટવીમાં ગયા.
અટવી અતિગહન અને અલભ્ય હતી, ગગનગામી તેનાં વૃક્ષા. વાદળ
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩
નયસારનુ` સસાર ભ્રમણ
ગતિને રાધતાં ઊભાં હતાં. હિંસ પ્રાણીઓની કર્ણવેધી ત્રાડા શૂરવીર નાં હૈયાં હલાવી નાખે તેવી હતી. પ્રકાશનું એકાદું કિરણ પણ ત્યાં ભાગ્યેજ જોવા મળતું. પરંથવિહાણા વિકટ કાનનમાં નયસારે તેના કુશળ કાકરા સાથે પડાવ નાખ્યો. વૃક્ષા ધડાધડ પડવા લાગ્યાં. પશુ પક્ષીએ પ્રાણભયે ચાપાસ ભાગવાં લાગ્યાં. ગહન સ`સાર અટવીમાં મા કરનાર આજે વિકટ કાનનમાં પથ પાડવા લાગ્યા. ભાવિ ભાવનું શુભ મંડાણ અનંત કાળ પહેલાંજ શરૂ થઇ જાય છે. વૃક્ષા કાપતાં મધ્યાન્હ લગભગ થઇ ગયા હતા. ઉપરથી વતા સૂર્યના પ્રચંડ તાપ કા કરેાના કપાળ પર પ્રસ્વેદ રૂપે જામ્યા હતા. કામમાં કુશળતા બતાવતા કાર્યાંકરા હવે થાકયા હતા. તેમના શ્વાસની ધમણ જોરથી ચાલતી હતી.
ત્યાંજ નયસારે આજ્ઞા કરી. હમણાં કામ બંધ કરે। ભાજનની તૈયારી કરશે. એ ચાર કાર્ય કરશે ભાજન તૈયાર કરવા મડયા. થેડીજ વારમાં ભાજન તૈયાર થયુ. સર્વે નયસારતી આજ્ઞાની રાહ જોતા ખેડા.
મધ્યાન્હના અતિ તાપથી વિહ્વળ બનેલા અને સતત કાના શ્રમથી સુધિત બનેલા કાર્યકરે ભાજન માટે અતિ આકળા થઈ રહ્યા હતાં છતા ચે તેમના અધિપતિ શાંત અને સ્વસ્થ હતા. તેના ભાલપર કોઇ મહાન ભાવ નભ-ચન્દ્રિકાની જેમ તરી રહ્યો હતા;
,
તે ભાવ એ હતા કે–' હુ' જમ' તે પહેલાં કાષ્ટ મહા પવિત્ર આત્માને આ તૈયાર થયેલા ભાજનનુ વિરાગ ભાવે દાન કરૂં. ' ભીષણ અટવીના ભયંકર વાતાવરણમાં આ કવા ઉજજવળ ભાવ છે. એ ભાવનાં ઊર્મિ તેજ પળે તે કાનન ચેાપાસ તરવા લાગ્યાં. ઊર્મિમાં નયસારના આત્માના પ્રતિદ્યાષ ગાજવા લાગ્યા એ પ્રતિધેાષની સળંગ શબ્દાવલિના પ્રતાપ કેટલા સમજવા ?
યોગ્ય આત્મસાધકની તપાસમાં દૃષ્ટિ દોડાવતા નયસારની નજરે
1
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
વિશ્વાહારક શ્રી મહાવીર
તેજ પળે કેટલાક ભવ્ય સાધુએ પડયા. નયસારનું હદય તેમને જોતાંજ નાચવા લાગ્યુ. તેમના ચરણ ચુંમવાની તેની આકાંક્ષા ગતિમાન બની. તે દોડતા તેમની સામે ગયા. નત મસ્તકે તેમનાં આશિકુસુમે ઝીયાં; તે મેક્લ્યા. “ આ પ્રતિભાસ...પન્ન દેવતા, આપ અહી કયાંથી ? અલધ્ય આ અટવીમાં ચરણ સ્થાપવાની કેમ જરૂર પડી ? ’’
'
“ હે ભવ્ય ? સાંભળ, અમારી વાત, અમે સાધક છીએ. આત્મ સાધના એ અમારા પરમ આ ધમ છે. અનેક ગ્રામ-નગરામાં વિચરતા અમે, એક વણઝારની સાથે અહીંથી દૂરના પ્રદેશમાં થેાભ્યા હતા. કારણ કે વણઝારા સવ` માના ભોમિયા હોય છે. ભાજનવેળા થતાં અમે પાસેના ગામમાં ભિક્ષાર્થે ગયેલા. ત્યાં અમાને વિસારી વણઝારા એની વણઝાર સાથે આગળ નીકળી ગયા. અમેને ગામમાં ભિક્ષા ન મળી. અમે તુરતજ મુકામપર આવ્યા. આવીને તપાસ કરતા જણાયુ કે વણઝાર ઊપડી ગઇ છે. અમે તે વણઝારની પાછળ વિહાર આદર્યું. છતાંયે સાચા પન્થ ન પામી શકયા. સૂર્યના પ્રચંડ તાપમાં ઝીલતા, કર્મ રજને દૂર કરતાં અમે ચાલ્યાજ કર્યુ, અને અત્યારે તારી સમીપ આવી ઊભા છીએ. ખેલ ! તારે શું કહેવું છે ? ”
ગુરુદેવ ! ભેાજન તૈયાર છે. તે લઇ મારાપર અમીદષ્ટિ પાડે અને મને પાવન કરો. આ અટવીમાં આપનાં દર્શન મતે વિધિના કાઇ અકલ્પ્ય સકેતનું દર્શન કરાવી જાય છે. મારા આત્મા આપના દર્શને અનેરા આનંદમાં ગરક થઇ રહ્યો છે.
""
((
સાધુ મહારાજને પ્રસન્ન વદને અન્ન વહેારાવી નયસાર તેના સેવકા સાથે જમવા બેઠો. સાધુએ દૂર જઇ પેાતાનું સ્થાન પ્રમા આહાર લેવા ખેડા. અન્ન આરોગતા નયસારના અંતરમાં એકજ વિચાર રમતા હતા “ ભાવેલી ભાવના તરત સફળ થઇ મારૂ દારિથ્ર પ્રીટી ગયું. મારૂં અંધારૂં શમી જશે. મારૂ' કલ્યાણ થશે.
""
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિરાજને ઉપદેશ
- જમી પરવારી નયસાર નગર તરફ જવા તૈયાર થશે. કાર્યકરોએ કાણનાં મોટાં ગાડાં ભરી લીધાં. તેમને સીધા જયન્તી નગરીમાં જવાનો તેણે હુકમ કર્યો. તે વારે આહાર વાપરી ઊભા થયેલા મુનિ મહારાજેને નમ્રભાવે વિનવતે નયસાર બો૯યો, “નાથ ! મળ્યા છે તો કંઇક આપતા જાઓ, રંકનું દારિદ્ય હણતા જાઓ. આંગણે આવ્યા છો તો પાવન કરતા જાઓ.”
ઋનિરાજને ઉપદેશ :-“સાંભળ, હે ભવ્ય ? સાચા ધર્મનું સ્વરૂપ તું ધ્યાનમાં રાખજે, આ સંસાર અસાર છે; અસુંદર છે. તેની પાર સુંદરતાનો ભાનું પ્રકાશે છે. એ ભાનુનાં મુક્ત, રમ્ય કિરણે સંસારની સળગતી સગડીમાં જળતા આત્માઓને સસ્પંથ બતાવી સુંદરતાની શાશ્વત પંથે દેરી જાય છે એ કારણે અમારા અંતરમાં અમે હોંસપૂર્વકસંગ્રહીએ છીએ. જેનું હૃદયતલ વિશુદ્ધ હોય છે, તેને તે કારણે આવી મળે છે. એ મેળવવાની ઝંખના આજે તારામાં જાગી છે. તે તું પણ મેળવતો. જા. નિમુક્ત આત્માની અમેઘ શક્તીને પ્રકાશ ચોપાસ વેરનાર અરિહંતને ઓળખતો જા. એમના પ્રરૂપેલા પંચ નમસ્કાર મંત્રને હૃદયમાં સાથે લેતે જા. એ નમસ્કાર મહામંત્રનું વિરાગ ભાવે તું નિશદિન રટણ કરજે. નિશદિન ન કરી શકે તે દીવસમાં એક ઘડી પણ નિરાંત ચીતે તેને તારા હૈયામાં ખીલવજે, અમે સાધુ છીએ. અમારા નાથ તે અરિહંત છે. અમે તને સમજાવ્યો તેજ સાચે ધમ છે. એ ધમ વડે તું તને ઓળખી શકીશ. અને પોતાની જાતને ઓળખનાર આ સંસારથી પર રમતા પ્રકાશ–પિતાના પરમ તેજને પામી
પૂજ્ય દેવ ? આપ ઉપદેશના ધર્મના અર્કપ પંચ નમસ્કાર મંત્રનું હું સ્વપ્નય વિસ્મરણ નહી કરું. સાચા દેવ-ગુરૂ અને ધર્મની હું નિત્ય બનતી સેવા કરીશ.” ઊઘડું-ઊઘડું થતું સમ્યકત્વ-રમિ
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર ઊઘડી ગયું. નયસાર એક મહાન ધર્મ-પિતા થવાના પિતાના અગમ ભાવિની લિપિ વાંચી ગયે. પવિત્ર સાધુઓને સાચે નગર માર્ગ બતાવી તે તેને પંથે પડ્યો.
સુપાત્ર દાનની મહત્તા : સુપાત્ર દાનની મહત્તા અજબ છે. આપનાર અને લેનાર ઉભયની પાત્રાપાત્રતા ઉપરજ દાનના ફળની મહત્તા અવલંબેલી છે. જે આપનાર અને લેનાર ઉભય-હીક ફળની અભિલાષા ત્યાગી, કોઈ મહા ફળની આશાએ દાનની આપ લે કરનાર હેય તે એક સામાન્ય પ્રકારનું દાન પણ ઉભયની મહેચ્છાને તુરતજ ખીલવે છે.
નયસારે એવાજ પ્રકારનું દાન કર્યું હતું. ભર જંગલમાં તિર્વત આત્માને અન્ન વહેરાવવાની અજબ ભાવના ભાવી હતી. એ ભાવના વડે એ એના અંતરને સતેજ કરવા માગતો હતો. ભાવનાને બહાને ઐહિક ઉપભોગમાં ફસાવાની તેની લેશ પણ ઈચ્છા ન હતી. અને નિકામ તેની ભાવના તુરતજ ફળીભૂત થઈ. યોગ્ય આત્માઓ - તેને ઉજાળવા આવી પહોંચ્યા. અત્ન વહેરાવી તે કૃતાર્થ બન્યા. બદલામાં તેણે મહાધમને પરમ માર્ગ જાણી લીધે. ”
દાનના પ્રકાર -દાન અનેક પ્રકારના હોય છે. સુપાત્ર દાન, અભયદાન, અનુકંપા દાન; ઉચિતદાન, કીર્તિદાન વિ. વિ. તેમાં સૌથી વિશેષ મહત્વ અનુકંપાદાન અને સુપાત્ર દાનનું છે. જ્યારે ઉચિતદાન અને કીર્તિદાન એ માનવીને અહિક ઉપભોગ પૂરતાંજ લાભપ્રદ નીવડે છે. પરંતુ બાકી અભયદાન અને સુપાત્રદાન આત્માને વિશેષ પ્રકાશવાનો માર્ગ મોકળો કરી આપે છે. તેમાંય અભયદાન અર્થાત અસહાયમૂંગા પ્રાણીઓને અભય આપવું એ સકળ ધર્મોને પ્રથમ મૌલિક સિદ્ધાન્ત છે. જૈનધર્મની અહિંસાધર્મની દિગંતવ્યાપી કીર્તિ પ્રભા અભયદાનના પ્રતાપે જ છે. સુપાત્રે દાન આપવાથી ઉભયની સુપાત્ર
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
મુનિરાજનો ઉપદેશ તાને અલૌકિક સુમેળ થાય છે અને તેને પરિણામે આપનાર, લેનાર પાસેથી અમુલ્ય ભાવ–કવ્ય મેળવી લે છેપાત્રાપાત્રનો લેશ પણ વિચાર કર્યા સિવાય કેવળ બાહ્ય દર્શન વડે આ બની દાન આપનાર, માનવીધર્મને મહા અપરાધી ઠરે છે કારણકે તેવા દાન વડે તે દંભીઓને પિપવાનું અયુક્ત કાર્યજ કરે છે. દંભીઓ જ્યારે પોષાય છે ત્યારે ધર્મનું મૌલિક સાતત્ય ઢંકાવા માંડે છે. અને પરિણામે ધર્મને અતિશય ભાર સહન કરવો પડે છે. દાન આપતાં પહેલાં લેનારની ગ્યાયેગ્યતાને વિચાર કરે તેજ શ્રેષ્ઠ અને શ્રેયસ્કર માર્ગ છે.
- સમ્યકત્વની સુરભિ વાસિત નયસારનું હૃદય ધીમે ધીમે પંચ નમસ્કાર રટણ વડે વિશુદ્ધ બનવા લાગ્યું. ધમ પ્રતિના તેવા સંસ્કાર દઢ બનવા લાગ્યા. અરિહંતની શુકલ વિચાર સરણી તેના અંતરમાં અંશરૂપે હસવા માંડી. દિગંત પર દષ્ટિ ફેકતી તેની નયન કીકીઓ મનેસામ્રાજ્યને તેજોમય બનાવી ગહન આત્મપ્રદેશ પર સ્થંભવા લાગી. પરમ જ્ઞાન–પુજનો એક શ્વત કણ તેનામાં ઝગમગવા લાગે.
પકવ વયે સુદેવ-સુગુરૂ અને સધ્ધધર્મનું એક મનથી મરણ કરતે નયસાર એની ગતિને ઉર્ધ્વ બનાવવા લાગે અંતે અરિહંતનું
સ્મરણ સાથમાં લઈ તે બીજે ભવે સીંધમ દેવલેકમાં એક પલ્યપમના* આયુષ્યવાળા દેવ તરીકે ઉત્પન્ન થયો.
* નયસારને ઘણા ગ્રન્થોમાં બલાધિક તરીકે પણ વર્ણવવામાં આવ્યો છે.
x એક પલ્યોપમ એટલે એક યોજન પ્રમાણ લાંબા-પહોળા અને ઊંચા પલ્પમાં (ઘડામાં) ઠાંસી ઠાંસીને વાળ ભરવામાં આવે, ને સો સો વર્ષે તેમાંથી એક વાળ કાઢતાં પલ્ય જ્યારે ખાલી થાય ત્યારે એક પલ્યોપમ કાળ થયો કહેવાય.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
ભવ ત્રીજો મરીચિ સાર-સ્વર્ગમાંથી ચ્યવી તૃતીયભવમાં પ્રવેશવું. પ્રથમ પ્રભુના ઉપદેશે પલળવું. સંયમ માર્ગ સ્વીકાર. તે માર્ગની અલંધ્યતા, ન માગ સ્થાપ ચક્રવતી પિતાનું નમન. કુલમદ-મદના પ્રકાર-અને પરિણામ. કપિલને ખોટો ઉપદેશ અને તેનું પારણામ. આ ભવમાં એકંદર રીતે સાધુ અને તાપસનો સાચો ભેદ વાંચવા મળશે.
વન–આયુષ્ય ગમે તેટલું દીર્ઘ હોય, છતાં ભોગવનારને તે અ૫ જ જણાય છે. જેમ વૈભવ વધારે, તેમ આયુષ્યની આકાંક્ષા વધારે. સ્વર્ગીય ઉપભોગમાં રાચતા દેવોને કેટકટિ સાગરોપમને પલ્યોપમનાં આયુષ્ય કયારે ક્ષીણ થાય છે, તેની ખબરેય નથી પડતી.
એક પલ્યોપમનું આયુષ્ય પૂર્ણ કરી, નયસારને સ્વર્ગવાસી આમા રમત રમતે આ ભૂમિતલ પર ઊતરી આવ્યું. વિનીતા નગરીના અધિપતિ શ્રી ઋષભદેવ મહારાજાના ચક્રધર યુવરાજશ્રી ભરતદેવને સહામણા ભવનમાં તે આત્મા પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયે. તેનું મરીચિ એવું મંગલ નામ રાખવામાં આવ્યું.
ઉપદેશ-કાળે કરી શ્રી કષભદેવે યુવરાજને રાજ્યાધિકાર ભળાવી દીક્ષા લીધી અને તપશકિત ખીલવી. અનુક્રમે સંપૂર્ણ જ્ઞાની બની ભગવાન થયા. ત્યાર બાદ ભગવાન શ્રી ઋષભદેવ, આ પૃથ્વી પર વિહરી રહ્યા હતા. એક સમયે પોતાના સદ્દભાગ્યે મરીચિને પિતામહને ઉપદેશ સાંભળવા મળ્યો. ઉપદેશમાં ઝરતા આત્મ સૌન્દર્ય વડે અંજાયેલ મરીચિ સાધુ બનવા તૈયાર થયો. જ્ઞાની પિતામહના પ્રતાપને પાતામાં પ્રગટાવવાની તેને ભાવના થઈ. સમૂલક સુખની
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિરાજના ઉપદેશ
શેાધમાં આખીયે છંદગી ગાળવાની તેની અંતરેચ્છાને પાર પાડવા તે તૈયાર થયા.
૯
સગ્રમ માર્ગ:-જીવનમાં જ છુપાયેલા જીવન તે શેાધી કાઢવા મરીચિએ અંદર ડૂબકી મારી. બહારની દુનિયાને ભૂલી જઇ, આંતર ક્ષેત્રવિહરવાની–પ્રભુશ્રી ઋષભદેવ પાસે પ્રતિજ્ઞા લીધી. તે સાધુ બન્યા. શરીરને શરીરીની શોધમાં ઉપયોગી કરવાના તેણે નિશ્ચય કર્યાં. એક પવિત્ર સાધુને છાજતી એ તે વવા લાગ્યા. હલનચલનમાં પણ જયણાધમ પાળવા લાગ્યો. મન, વચન અને કાયાની પ્રત્યેક ક્રિયામાં અન્ય પ્રાણીનાં મન, વચન કે શરીરને લેશમાત્ર હિંસા કે આઘાત ન પહેાંચે તેમ સંભાળપૂર્વક વનસાગરના ગુપ્ત પ્રદેશામાં તે તરવા લાગ્યા. શરીરના શરીર ધર્મને આત્મધર્મની માંઘી કેળવણી આપવા લાગ્યો. જડ પર ચેતનનું પ્રભુત્વ કેમ સ્થપાય તેની વિચારણામાં તે દિવસે ગાળવા માંડયા. શરીરમાં રહેલા વાત-પિત્ત અને કફને સપ્રમાણ બનાવી, તે એક યોગીની જેમ અહિસક જીવન વહેવરાવવા માંડયા. અનેક અંતરગ શત્રુ તેના આત્માના ખીલતા ચારિત્રરગની ભભકને સહવા અશકત બની તેનાથી દૂર ભાગવા
લાગ્યા.
અલવ્ય ક્ષેત્ર:-ગરમ ગ્રીષ્મે રૂતુ હતી, ઉપરથી એકધારા તાપ ઝરતા હતા. અંગ શેકતી ઉષ્ણતા ચાપાસ તરવરતી હતી. ઉષ્ણુ-ઝાળમાં ગરમ વાયુ ઝીલતા હતા. પરમજ્ઞાની શ્રી આદિનાથ પ્રભુ અંગવેધી તે ઉષ્ણ ધારા પર પ્રશાંત ચિત્તે ચાલ્યા જતા હતા. તેમની આસપાસ તેજ રમતું હતું. તેમના અનેક શિષ્યા તેમને પગલે પગલે પગ માંડી આગળ વધતા હતા. તે શિષ્યોમાં મરીચિ સાધુ પણ હતા. આંખ આંજતા સૂર્યના પ્રકાશમાં અનેક તપસ્વી સાધુઓ અડગ ગિરિવરની જેમ હસતા ચાલ્યા જતાં હતા. “ અહા ! આવુ` અલક્ષ્ય સાધુક્ષેત્ર ? આવા તાપમાં પણ હસતાં હસતાં ચાલ્યા જવાનું? તૃષા મનેતરફડાવી રહી છે. ચાપાસ
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
આ
""
તરવરતા અગ્નિ મારાં અંગ શેકી રહ્યો છે. શે પમાણે પાર, આ સાધુ ક્ષેત્રો મારાથી ? કેવા વિરલ હશે અલધ્ય ક્ષેત્રના કૃષિકારો –સાધકા? તેમને મારા અગણિત વંદન હૈ ! મારાથી કાટિ ઉપાયે આ માગે આગળ વધાય તેમ છેજ નહિ. પથરાયલા રેતીકણા પર પગ મૂકતાં ચમકતા મરીચિ સહસા ખેાલી ઊઠયો. અને સાચેજ સાધક અવસ્થા મહા ગંભીર સિંધુમાં ઝ ંપલાવી તેમાંથી રત્નોની મુઠ્ઠી ભરી વણભીજયા બહાર આવવા જેવી છે.
નવા માર્ગ :–મરીચિએ તરત નવા પન્થ કાઢ્યા. સાધુધર્મથી વિપરીત વિચારો અને ચિન્હા તેણે તેમાં દાખલ કર્યાં. સાધુઓ-મન -વચન-કાયાના ત્રણ દંડથી રહિત હોય છે, ત્યારે તેણે તેવા પ્રકારના દંડથી યુકત હોવાનું સૂચન કરતા ત્રિદંડ રાખ્યા. સાધુએ મસ્તકના કેશના લાચ કરવાથી અને સ` ઇન્દ્રિયાના નિગ્રહથી મુંડન સહિત હોય છે, ત્યારે તેણે સાધુવેશથી વિલક્ષણ એવી શિખા શિરપર કાયમ રાખી. સાધુએ ત્રિવિધ–ત્રિવિધે સુક્ષ્મ બાદર પ્રમુખભેદથી, જીવદયાના પાલક થઇ સંયમ પાળે છે, ત્યારે તેણે સ્થૂલ હિંસાની યુકતતા સ્વીકારી, સાધુએ સર્વ પ્રકારે ત્યાગી હાય છે, ત્યારે તેણે પેાતાના માની નિશાની નિમિત્તે સુવર્ણની જનેાઇ જેટલા પરિગ્રહ રાખ્યા, સાધુએ, ભગવતે બતાવેલ સમગ્ર શીક્ષરૂપ જળના પ્રક્ષાલનથી ક—મેલને થાઇ નાંખનાર હોવાથી સદા સુગંધથી અભિરામ હોય છે, ત્યારે તેણે પેાતાની દુગંધ ટાળવા નિમિત્તે ગ ંધ, ચંદનાદિકને યોગ્ય પરિગ્રહ રાખ્યા. તપસ્વી સાધુએ મેાહરહિત અને કારણ વિના ઉપાનહના રિભાગથી મુકત હોય છે, ત્યારે પોતે મહામાહથી પરાભૂત થયેલ હાવાથી શરીરની રક્ષા કાજે છત્ર અને ઉપાનહની જરૂર સ્વીકૃત કરી. મહાનુભાવ મુનિએ જીણુ શ્વેત કુત્સિત-અપ અને મલિન વસ્ત્રો ધારે છે, અને પોતે ગાઢ કષાયથી કલુષિત બુદ્ધિવાળા હોવાથી ધાતુથી રકત થયેલાં વસ્ત્રા જરૂરી માન્યાં. સાધુઓ બહુ જતુઓથી વ્યાપ્ત
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિરાજને ઉપદેશ
૧૧ એ જળ આરંભ ઈચ્છતા નથી, ત્યારે તેણે સંસારને અનુસરનાર તરીક પરિમિત જળ પાન, સ્નાનાદિકની વૃત્તિ આદરી. સાધુના ઉત્કૃષ્ટ ધર્મને ત્યાગી, તાપસના સામાન્ય ધર્મને તે નેતા બન્યો, છતાંયે પિતામાં રહેલા બે જન્મ પહેલાંના સુસંસ્કારના સુપ્રતાપે તેણે ઉત્કૃષ્ટ સાધુ ધર્મના મૂલ્યાંકન તે લેશમાત્ર ઊભું આંકયા નહીં.
* પ્રશંસા, પ્રણામ અને મદ-મરીચિ નવા વેશે પ્રભુશ્રી ઋષભદેવની સાથે વિચારવા લાગ્યો. એકદા પ્રભુશ્રી વિનીતા નગરીમાં પધાર્યા. ચક્રવતી ભરત પરમ પૂજ્ય પિતાને વાંદવા ચાલે દેવરચિત દિવ્ય વૃતિમંત આસન પર બિરાજતા તીર્થ પિતા શ્રી ઋષભદેવ અખંડ ધારે સદ્ધર્મને બોધ આપી રહ્યા હતા. પિતાના જ્ઞાનપ્રકાશની પવિત્રાતામાં મુગ્ધ બનેલ ચક્રવતી ભરત પ્રભુને પૂછવા લાગ્યો, “ભગવન ! આ સભામાં આપ સમાન થનાર કેઈ તીર્થકર હશે?” તેજકિરણલંકૃત તીર્થ પિતા બોલ્યા. “રાજન ! આ સભામાં ત્રિદંડી મરીચિ કે જે તારો પુત્ર છે, તે આ અવસર્પિણી કાળમાં ચોવીસમા શ્રી મહાવીર તીર્થકર રૂપે પ્રકાશમાન થશે. એટલું જ નહીં, કિન્તુ તીર્થકર થતાં પહેલાં આ ભારત વર્ષમાં ત્રિપૃષ્ઠ નામે અતુલ પરાક્રમી વાસુદેવ થશેઃ અને તે પછી પશ્ચિમ મહાવિદેહમાં પ્રિય મિત્ર નામે ચક્રવતી થશે.”
પ્રભુની સત્ય વાણી સાંભળી ભરત ચક્રવતી, તુરતજ સભામાં બેઠેલા પોતાના પુત્ર અને હાલમાં ત્રિદંડીના વિશે વિચરતા મરીચિ તાપસને નમસ્કાર કરવા ઊભો થા. તાપસની પાસે જઈ તે બોલ્યો, “મરીચિ ! નમસ્કાર તમારા ભાવિ તીર્થકર પદને. નહિ કે આજે અપનાવેલા પરિવ્રાજકના નવા વેશને. તમે તીર્થકર થવાના છો માટે તમને ધન્ય છે. તમારી વાસુદેવ પદવી પણ તમારા થનારા ઉદયમાં અગત્યનો ભાગ ભજવશેજ ચક્રવતી પણું પણ તમને તમારા ભાવિના ધર્મચક્રની પ્રાપ્તિમાં જરૂર લાભદાયક જ નીવડશે.”
મરીચિ વિચારમાં લીન બન્યો. પિતાની એક એક અવસ્થા માટે
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
- વિદ્ધારક શ્રી મહાવીર તેને અતિ ગર્વ થયો. તે સ્વગત બડબડવા લાગે. “હું પહેલ વાસુદેવ થઈશ. મૂકાનગરીમાં ચક્રવતી બનીશ. અને હું જ ચરમ તીર્થપતિ બનીશ, આહા ! મારૂ કુટુંબ કેટલું બધું ઉત્તમ; હું પ્રથમ વાસુદેવ થઈશ, મારા પિતા પ્રથમ ચક્રવતી છે અને મારા દાદા પ્રથમ તીર્થકર છે. એહ ? મારું કુળ ઉત્તમ છે.” આમ કુળમદ વડે અધીરે બનેલે મરીચિ ઊંડેઊંડે એના ધ્યેયને વિસરી મદના મનગમતા મોહક તરંગમાં ફસાઈ ગયે. વિચારોના ઉદ્દભવતા એકજ જાતના ક્રમિક તરંગેએ તેને તેના સાધ્યથી દૂર ફેંકી દીધો. તેનું અને તેના સાધ્યનું અંતર વધી ગયું. લાંબી મજલની ખેડ તેના લલાટે લખાઈ ગઈ. મદના પ્રકારઃ—નાતિ જામ કુશ્વર્ય વજી હા તપ કૃતૈિઃ .
કુન મદં પુનસ્તાન ફીનાઈન રમતે ઝનઃ ૧ / જે માણસ પોતાની જાતિ–લાભ-કુળઐશ્વર્ય–બળરૂપ- તપ અને વિદ્યાને મદ કરે છે, યા ઉક્ત આઠ પ્રકારમાંના એકાદ ગુણને પણ મદ કરે છે, તેને તે મદ પ્રમાણે તે તે ઉત્તમ ગુણોની, પછીના એક જન્મમાં ખોટ સહન કરવી જ પડે છે. ઉક્ત આઠેય પ્રકારના મદથી નિમુકત આત્માજ સાધુતાની સરાણ પર ચકાસાઈને સાંગોપાંગ પાર ઊતરે છે. માનવી પિતાને મળેલા એકાદ ઉત્તમ ગુણને પોતાનામાં જ ખીલવવાને બદલે જ્યારે તેને ભર બજારે ખોટે પ્રચાર કરે છે, ત્યારે તે ગુણ પિતેજ તેના ધારકની અવદશાના કારણરૂપ નીવડે છે.આ આઠે પ્રકારના મદ વડે અસમતલ બનેલી ધરાની ધુરાજ મહારાજને ઉથલપાથલ કરે છે. આપણામાં કહેવત છે કે, “ગર્વ રાજા રાવણનેય ચાલ્યો નથી.” તેજ પ્રમાણે મરીચિ પરિવ્રાજકે કરેલે પોતાના ઉત્તમ કુળને મદ પણ તેને પછીના એકાદ જન્મમાં અવશ્ય નડશે જ.
માંદગી અને વિચાર –પ્રભુ શ્રી ગષભદેવના નિર્વાણ બાદ મરીચિ શ્રી પ્રભુના અન્ય સાધુઓ સાથે વિચરવા લાગ્યો. એકદા તે માંદા
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિરાજના ઉપદેશ
**
પડયા.માંદગી વધી ગઇ. બીજા સાધુઓને તેણે સહાયની યાચનાકરી.કિન્તુ તે સાધુ પંથથી નિરાળા હાઇ સાધુઓએ પેાતાની ધર્મ-નીત પ્રમાણે તેના સામું પણ ન જોયુ. મરીચિ આથી ચીડાઇ ગયો. તેણે વિચાર કર્યો. “ શું આ સાધુએ પોતાને પવિન અને અહિંસક કહાવે છે? મેટા વ્રતધારીના નામે જગતમાં પૂજાય છે? પ્રભુશ્રી ઋષભદેવના જ અમે સર્વે શિષ્યો છીએ તો પછી તેમણે મને મદદ કેમ ન આપી ? ’ ખરે? વિવેકભ્રષ્ટનો વિનિપાત જાન્હવી જેવા જ ગણાય ? સાધુધર્મીના પવિત્ર આસન પરથી ગબડનાર, આજે સાધુએને નિ દવા લાગ્યો. એટલા માટે શાસ્ત્રકારો દબાણ કરે છે કે “તમારા મૂળ ધના ધોરી માર્ગાપર અશ્વો દોડાવા.’
૧૩
મરીચિ ક`યોગે સાજો થયો. પેાતાની આપત્તિમાં સહાયરૂપ બને, એવા એક શિષ્યની તેણે જરૂર જણાઈ. તરત કપિલ નામે એક રાજપુત્ર તેને આવી મળ્યો. તેણે મરીચિ પાસે ધોધની ભિક્ષા માગી, મરીચિએ તેને દાદાના સાચા અને સમ્યકત્વ ધમ સમજાવ્યો. ગબડતાં ગબડતાંયે એક વખત ઊભા થઇ ફરી ચાલવાની કેટલી મહેચ્ચ ભાવના ? એ ભાવનામાંજ ઉદ્ધારનું બીજ છુપાયુ છે જેમ આત્માનું સાચું ખમીર, ખારા ઉદધિમાં છુપાયેલા અમાલ ચિંતામણી રત્ન છે તેમ. કપિલે મરીચિને પ્રશ્ન કર્યા, “ મને સમજાવા છે તે ધર્મ આપ કેમ નથી પાળતા ? કારણકે મને તે આકરા અને અલધ્ધ લાગે
*
""
છે. મૂળ ભાવનો પરચો બતાવતો મરીચિ
સહજ રીતે ખેલ્યો,
95
“ ત્યારે મને પણ તમારાજ ધર્મ સ્વીકૃત હો ? એમ ખેલી કપિલે મરીચિ પાસે મરીચિતાજ ધર્મ અગીકાર કયો. મરીચિએ કપિલને તે ધર્મની દીક્ષા આપતાં વિચાર કયો કે, “ મારા ધમ પણ નિષ્પ્રાણ તો નથીજ માટે મારા ધર્મના વેલા પણ ભલે ફાલે. ” કાપલ મરીચિતા સાચેા શિષ્ય બન્યો.
*
કપિલને ધ વ્રતની પ્રતિજ્ઞા આપતાં માત્ર મનમાં કરેલા વિચાર
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્વારક શ્રી મહાવીર
૧૪
ત્રણ મરીચિને એના ઉન્મા ગમન સાંથે ખીજાને ઉમાર્ગે દોરવાના મહા પાતકરૂપ નીવડયો. અટવીમાં આથડતો એક યાત્રિક પેાતાને “ સાચે પંથ કયો છે ? '' એમ પૂછવા આવનાર એક નિર્દોષને પણ હું આથડું છું અને એ પણ ભલે આથડે.” એ વિચારસર પેાતાનીજ સાથે રડાવે અને પરિણામે અનંત ભ્રમણ બાદ તેમને ભયને સાચા માર્ગ જડે તેમ, આ ભય ગુરુ-શિષ્યને પણ ભ્રમતા ભાર શિર પર વહોરવા પડયો.
ke
સ્વધના ધારી માને ત્યાગી અન્ય માર્ગની ગલી ચીમાં ફરવા બદલનું પ્રાયશ્ચિત કર્યા સિવાય મરીચિ મૃત્યુ પામ્યો. બ્રહ્મ દેવલાકમાં દસ :સાગરાપમના આયુષ્યવાળા દેવ બન્યો. કપિલ પણ મૃત્યુ પામ્યો, ચેાથા ભવે બ્રહ્મલોકમાં દેવ- પણે ઉત્પન્ન થયો.
પવિત્ર ધર્મની પ્રભામય છાયાને ત્યાગી, અન્ય ધર્મને સ્વીકારવા બદલ, અન્ય ધર્મના ઉપદેશ આપવા બદલ, અને ઉત્તમ કુળના મતે જગવવા બદલ, મરીચિ આ ભવે પોતાના ભવાની મર્યાદા ટૂંકી કરી નાખવામાં કંઇક ઝાંખા પડયો. એના ખીલતો પ્રકાશ ગતિમાં મદ પડયો. પારણામે ગમનનું ક્ષેત્ર લાંબુ બન્યું. છતાંયે જળતી જવાળામાં પવનની એકાદ ફૂંકની જેમ એના અંતરમાં અરિહંત–સાધુ અને ધ પ્રત્યેનો એક વખત પ્રગટેલા આદર ધીમુ ધીમું અજવાળુ ફૂંકી હસતો હતો.
* એક સાગરોપમ એટલે દસ કાટાકાટિ પલ્યોપમ. દસ સાગરોપમ એટલે તેથી દસ ગણું; અને એક પયોપમને હિસાબ આગળ પૃ. ૭ ઉપર આપી દીધા છે. તે ઉપરથી દસ સાગરોપમની સાચી ગણત્રી નીકળી
શકે તેમ છે.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ બીજી
*
સાળમા ભવ-વિશ્વભૂતિ
સાર:-ભવપરપરા. વિશ્વભૂતિની પ્રતિભા, કાકી મદનલે ખાના કાપ-આક્રમણ, સ`સાર પ્રત્યે ઊપજેલા તિરસ્કાર દીક્ષા. પિત્રાઇ પણ યુવરાજ વિશાખાનદની મશ્કરી ગાય પ્રત્યે ઠલવાયલ કપ; બાંધેલુ નિયાણું * તેનું ફળ, શકિતના ચઢતા જુવાળ વિ. વિ. વિદ્યોદ્વારકના સેાળમા ભવમાં વાંચશે. તેમાંયે તપના પ્રભાવ વાંચકને અતિ વિસ્મયજનક લાગશે..
ભવ પરપરા:-બ્રહ્મ દેવલાકમ! દૈવી ભાગે ભેગવી રહેલા પ્રથમ ભવના નયસારને સંસારમાં જવાનુ ં થયું, પાંચમાં જન્મે તે બ્રાહ્મણપુત્ર કહેવાયા. કૌશિક તેનુ નામ, કોલ્લાક તેનું ગામ. આર્ટ્ઝ આવરણા વડે ઘ્યાતા અને ઊંચા થતા આત્મ પ્રકાશ સહ, તે જન્મના છઠ્ઠા ભવે ભાવ ખીલવવા ગયો. ત્યાં તે પુષ્પમિત્ર તરીકે ઓળખાયો. બ્રાહ્મણ કુળનો તે નબીરા સ્થૂણા ગામમાં જન્મ પામેલા. કૌશિક નામે તે એશી લાખ પૂર્વ વર્ષ જીવ્યે× પુષ્પમિત્ર તરીકે સત્તર લાખ પૂવ * પ્રતિજ્ઞા, સર્પથ.
× પૂર્વ−૮૪૦૦૦૦૦ના આંકને તેટલા જ આંક ગુણતાં જે આવે (એટલે ૮૪૦૦૦૦૦ × ૮૪૦૦૦) તે એક પૂર્વી અને તેવા ચોર્યાસી લાખ પૂર્વ.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિદારક શ્રી મહાવીર આકરાં તપ કરી તે ધરા પરથી સાતમા ભવે સ્વર્ગના ઉર્ધ્વ પ્રદેશમાં ઉચકાયો.સૌધર્મ દેવલેકમાં તે દેવ બન્યો. ત્યાંથી પાછું તેને સંસારમાં આવવું પડ્યું. સ્વર્ગના ભોગો આત્મભોગીના પરિમત દેખાતી સ્થિતિના યોગને પણ બાધક નીવડે છે. આઠમાં જન્મે તે ચૈત્યગામમાં અગ્નિદોત નામે બ્રાહ્મણ બન્યો. મળતાં બ્રહ્મ-ળિયાં તેના આત્માને વધારે ઓજસ્વી ન બનાવવા છતાં યે તેને પવિત્ર તો રાખતાંજ હતાં. આત્માના ગહન ભાવેને તે ઝીલવા છતાંયે તેના આત્મત્વને આવરણરૂપ તો નહોતાંજ બનતાં. અને તેથી જ આત્મત્વને વિશેષ ખીલવવા માટે ક્ષત્રિય કે ક્ષત્રિચિત ખોળિયાની જરૂર રહે છે. અને આપણા પ્રથમ ભવના પવિત્ર નયસારને સાચો વિકાસ આમ ફાટીદેહને જ આભારી લેવાશે. નવમે ભવે તે ઈશાન દેવલેકમાં દેવ બન્યો. દેવી શક્તિનો માલિક કદાપિ (કાળે) આત્મલક્ષ્મીને સ્વામી ન બની શકે. જેથી તેને પાછું દશમાં ભવે ત્યાંથી મંદિરસંનિવેશ નામે ગામમાં અગ્નિભૂતિ નામે બ્રાહ્મણરૂપે જન્મવું પડયું. અહીં આયુષ્યના ૫૬ લાખ પૂર્વવર્ષ સંપૂર્ણ કરી (તેને જીવ) અગીઆરમે ભવે સનતકુમાર દેવલોકમાં મધ્યમ સ્થિતિને દેવ થયો. સનતકુમાર દેવકથી નીકળી આપણા બારમા ભાવે પ્રથમ ભવના નયસારને આત્મા શ્વેતાંબિકા નગરીમાં વસતા બ્રાહ્મણને ઘેર.. ભારદ્વાજ નામે પુત્રપણે ઉપ. અંતમાં પરિવ્રાજક મતની દીક્ષા લઈ ૪૪ લાખ પૂર્વ-વર્ષનું આયુષ્ય પૂર્ણ કરી તેરમા ભવે તે મહેન્દ્ર દેવલેકમાં દેવતારૂપે જનમ્યો.
મહેન્દ્ર દેવલથી નીકળ્યા બાદ નયસારને અનેક ભાવોમાં કે જે ગણવામાં અતિ સામાન્ય ગણાય-ભમવું પડયું, જેની ગણત્રી કરવી પણ મુશ્કેલ (કામ) છે. કારણ કે આત્મા જ્યારે પંચૅકિય શરીરમાંથી વનસ્પતિકાથ-ત્રસકાય આદિમાં એના કર્મવશાત પ્રવેશ કરે છે ત્યારે તેનું જીવનચક્ર સતત ગતિમાન બની પળે પળે તેને નૂતન સ્વરૂપમાં મૂકે
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વભતિ
૧૭. છે અને તે પળે-પળે બદલાતાં જીવન-સ્વરૂપ નેજ અનંતભો કહે છે. તે ભવેની ગણના કઈ રીતે કરી શકાય ?
ચાદમાં મુખ્ય ભવમાં નયસારનો આત્મા રાજગૃહી નગરમાં સ્થાવર નામે બ્રાહ્મણ થયો, તેણે ચોત્રીસ લાખ પૂર્વ વર્ષથી એ અધિક વર્ષ ગૃહસ્થાશ્રમમાં વીતાવ્યાં. બાદ પરિવ્રાજક ધર્મની દીક્ષા લીધી. આયુષ્ય પૂર્ણ થયે બ્રહ્મલોકમાં દેવ થયા. દેવકની દૈવી જડ પ્રભામાં તેને ઘતિ પામવા અધીર બનત સંસ્કારી આત્મા અકળાવા લાગે. પરિણામે આ પંદરમાં મુખ્ય ભવમાં તેણે આવનારા ભવને આત્મ-વિકાસને યોગ્ય આકારની ભવ્યતા સમપી દીધી અને સીમા ભવે તે ક્ષત્રિય રાજકુમાર બન્યો.
વિશ્વભૂતિની પ્રતિભા -રાજગૃહી નગરીને રાજા વિશ્વનંદી. તેને મદનલેખા નામે મહિષી, તેમના યુવરાજનું નામ વિશાખાનંદી. મહારાજા વિશ્વનંદીને વિશાખાભૂતિ નામે અનુજ બંધુ હતું. તેની પત્નીનું નામ ધારિણી. પુત્રનું નામ વિશ્વભૂતિ. ઉત્થાન-પતનની અનેક ભવ કેડીઓ વટાવી, જીવન–મૌક્તિકની પકવતા ખીલવવા સારૂ ક્ષત્રિય દેહ-છીપ પામનાર, નયસાર. તે જ આ વિશ્વભૂતિ.
વિશ્વભૂતિ સોહામણે રાજકુમાર હિતે. મજબૂત અને ઘાટીલું તેનું શરીર હતું. ઉષાના કસુંબી પાલવની કેર પર હસતા ભાસ્કર જેવું પ્રતાપી તેનું વદન હતું. શક્તિ અને શૃંગારના દૂત-યૌવને સમય વીતતાં વિશ્વભૂતિના નિર્દોષ કાતિમાન અંતરમાં પગલાં પાડ્યાં. વિશ્વભૂતિનું સૌન્દર્ય ફાલ્યાફૂલ્યા ગુલાબને શરમાવી દે તેવું ખીલી ઊઠયું. તે સૌન્દર્યની મધ્યમાં તેની પ્રભા ફૂલહારમાં ઝળકતા રત્નની જેમ ઝળકવા લાગી. ' વિશ્વભૂતિ કીડાઘેલે મદઝર બને. નગર બહારના પુષ્પકરંડક નામે સુંદર ઉદ્યાનમાં તે અનેક રમણીઓ સાથે આનંદપૂર્વક રહેવા
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
૧૮
લાગ્યો. વિશ્વભુતિના સુખ-વૈભવ પરાકાષ્ઠાએ પહોંચ્યો. અનેક દર્ષ્યાળુએની આંખમાં તે કણાની માફક ખૂ ંચવા લાગ્યો.
એક દિવસ મદનલેખાની * દાસીએ તે ઉદ્યાને ગઇ. પટરાણીએ મંગાવેલા પુષ્પા લેવા અંદર પેડી. પણ ત્યાં જ દ્વારપાળે તેમને હાંકી કાઢી, દ્વાર બંધ કર્યાં. પાછી ફરતી દાસીએએ રાણીના વ્હાલસેાયા કુમાર વિશાખાનંદીને ઉદ્યાન બહાર ફરતા જોયા, તેમને તપાસ કરતાં માલૂમ પડયું કે, ઉદ્યાનની અંદર કુમાર વિશ્વભૂતિ સપરિવાર ગળાડૂબ વૈભવમાં વાસેા રહેલ છે. તેથી વિશાખાનદીથી અંદર જઈ શકાતું નથી.” દાસીઓના સ્વભાવ (?) જાણેા જ છે! ને? દાસીએ દોડતી દોડતી પટરાણી પાસે આવી. મીઠું-મરચું ભભરાવી બધું ઊંધુંચતું સમજાવ્યું. “ કે આપ પટરાણી અને મહારાજાનાં આપ માનીતાં અને આપના જ કુમાર વિશાખાનદી, તેમને માટે ગ્રીષ્મના આનંદ નહિ ? ઉદ્યાન પણ અંધ ? જ્યારે વિશ્વભૂતિ–મહારાજાના લધુબના પુત્ર, વળી નાના ભાઇ તા મહારાજાની કૃપા પર જીવતા ગણાય તેને જ પુત્ર, આપના લાડીલા કુમારને ઉદ્યાનમાં દાખલ થવા ય ન દે ? ” “ કેટલું. અજાયબ, મહારાણીશ્રીજી ? હવે વધારે શું કહીએ ? જ્યારે અમે તમારાં મેકસ્યાં, બગીચામાં દાખલ થવા જતાં હતાં, ત્યાં જ વિશ્વભૂતિના સેવાએ અપમાન કરી અમને હકાલી મૂકયાં. ” કહા ? અમે આપનાં મેાકલ્યાં ગયેલાં, ત્યારે અમારૂ અપમાન થયું. અમારૂં અપમાન તે આપના હુકમના અપમાન રેબર નહિ કે ? મહારાણીનું મગજ ધીરે ધીરે તપવા લાગ્યું. દાસીએના બનાવટી વાકયો રાણીના ભીતરને કારી ખાવા લાગ્યાં. રાણીને તપ્યાં જાણી, “ પેાતાનું તીર વાગી ગયું ' એમ ધારતી દાસીએ તુરત ત્યાંથી છટકી ગઇ.
""
""
39
રાણીના ક્રોધાગ્નિ પૂર જોસમાં ભભૂકવા લાગ્યા. એ તાપના તેજે * મદનલેખાને કેટલાક ગ્રન્થામાં પ્રિયંગુ નામે ઓળખવામાં આવી છે.
66
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વભૂતિ નૃપતિ વિશ્વનંદી રાણીના ભવનમાં આકર્ષાઈ આવ્યો. ક્રોધાગ્નિમાં જળતી પટરાણીનું અંતર વાંચવા તેણે પ્રયાસ કર્યો. તે તેની નજરે ‘ઈર્ષા” અને “અહં' એ બે શબ્દો જ પડવા. છતાં યે રાણીના ક્રોધને સમાવ જ જોઈએ એમ વિચારી ભૂપાળ વિશ્વનંદીએ રાણીને પૂછ્યું, “કેમ, એકાએક આ શું થયું ?” “તમે છતાં મારા પુત્રનું અપમાન કરનાર તમારા ભાઈને પુત્ર, તમારી ગેરહાજરીમાં મારું શું નહિ બગાડે ?” ઠીક, રાજા સમજી ગયો કે, કોઈ દાસીએ રાણીના અંતરમાં અસૂયાનાં મૂળ ઊંડાં નાખ્યાં છે. તે મૂળને બહાર કાઢી ભસ્મ કરવા માટે, મારે પણ પ્રપંચ રમવો જ જોઈએ. એક વખત રાણીના મનનું સમાધાન કરવું જ જોઈએ.
આક્રમણ-રાણીને ભવનમાંથી બહાર નીકળી રાજાએ તુરત જ યુદ્ધની સંભા વજડાવી. એ ભંભાના ગંભીર ઘોષથી અનેક શૂરસૈનિક રાજમેદાનમાં દોડી આવ્યા. લેહીભીને રાજકુમાર વિશ્વભૂતિ પણ ઉદ્યાનક્રીડાને પડતી મૂકી તરત જ રાજમેદાનમાં આવ્યો. મેહને માયાવી પ્રતાપ તેના સાચા પ્રતાપ આગળ ઝાંખો પડી ગયો. મેદાનમાં આવી તેણે વડીલ પિતાને નમસ્કાર કર્યા. ભંભા વજડાવવાનું કારણ પૂછયું. તેને જણાવવામાં આવ્યું કે,-ઉદ્ધત બનેલા આપણા તાબેદાર રાજા પુરુષસિહની સાન ઠેકાણે લાવવા ભંભા વજડાવવામાં આવી હતી, અને રાજા વિશ્વનંદી પિતે તે પુરુષસિંહને પડકારવા જાય છે. શબ્દો સાંભળતાં જ વિશ્વભૂતિ રાતેાચોળ થઈ ગયે. વડીલ પિતા વિશ્વનંદીને કહ્યું, “હું પિતે જ જઈશ, પુરુષસિંહને ધૂળ ચાટતે. કરવા માટે.”
મેટા સૈન્ય સાથે તેણે પુરુષસિંહના દેશ પ્રતિ પ્રયાણ આદર્યું. શક્તિના અજબ થનગનાટમાં તે જોતજોતામાં પુરુષસિંહના મુખ્ય નગર દ્વારે જઈ ઊભો. સમ્રાટના સૈન્યને આવ્યું જાણી, પુરુષસિંહ તે સર્વ સ્થિતિથી અજ્ઞાત હાઈ રાજ્યના પ્રધાન પુરુષો સાથે તેને વધાવવા
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
ગયા. નગરને વિવિધરંગી ધ્વજા-પતાકા વડે શણગારવાને તેણે રાજ્યકર્માચારીઓને આદેશ આપ્યા. શાહી દબદબાપૂર્ણાંક તેણે વિશ્વભૂતનુ રવાગત કર્યું.
વિશ્વભૂતિ વિચારલીન બન્યો. સૈન્ય સાથે તે સ્વદેશ ભણી પાછા વલ્યે. વડીલ પિતાને યુદ્ધ આદેશ તેને બનાવટી જણાયા, છતાં યે ક્ષત્રિય રાજકુમારોને તે બદલ લેશ પણ હ –શેક થતા જ નથી. ધીમી ચાલે તે આખા સૈન્ય સાથે રાજગૃહીના પાદરે આવ્યા. પાસેના પુષ્યકર’ડક ઉદ્યાનમાં તડકા ગાળી નગરમાં પ્રવેશવાના તેણે વિચાર કર્યાં. તુરત જ તે ઉદ્યાન તરફ વળ્યા.
(
તિરકારઃ—ઉદ્યાન આજે તેનુ' ન હતુ. ઉદ્યાનમાંથી તેને દૂર કરવા માટે જ નૃપતિ વિશ્વન`દીએ પુરુષસિંહ પરના આક્રમણને આપ્યા કે બનાવટી નકશા તૈયાર કરી તેના હાથમાં ધર્યાં હતા. વડીલ આઝ એજ ક્ષત્રિયોનો ધર્માં હોય છે. કિન્તુ વિશ્વભૂતિ એથી યે વિશેષ હતા. પોતાના જેવા બંધુપુત્ર હયાત છતાં, વડીલ પિતા જરાવસ્થામાં રણાંગણે જાય તે તેને ન ગમ્યું અને તે પોતે જ પુરુષસિંહના દેશ પર સૈન્ય સાથે ચઢી ગયા. ત્યાં જતાં જ તેને વડીલ પિતાના બનાવટી યુદ્ધુ–આદેશની ગંધ આવી છતાં યે તે ન જ ઝંખવાયા. આજે તે યુદ્ધમાંથી પાછા ફર્યાં હતા. હરખાતા હૈયે તે ઉદ્યાન તરફ જઇ રહ્યો હતા. ઉદ્યાનના મુખ્ય દ્વાર પર જતાં જ તેને પડકારવામાં આવ્યો. ખબરદાર ? મહારાજાના યુવરાજકુમાર વિશાખાન`દી અંદર છે. વિશ્વને ચપટીમાં ચાળી નાંખવાની તાકાત ધરાવતા રણવીર વિશ્વભૂતિ ચીડાયા. મુષ્ટિ-પ્રહાર તેણે ઊંચકયો, પણ બીજી જ પળે તે સ્થ ંભી ગયા. વડીલિપતાની રાજ્યપ્રભા તેના માર્ગમાં આવી, અને ઊંચકેલા મુષ્ટિપ્રહાર વડે તેણે કાડાના એક વૃક્ષ પર ઘા ક્રર્યાં. ફળા તમામ ખરી પડવાં. જમીનને તેટલા ભાગ કાડાંવડે ઢંકાઇ ગયા. અને કાડાં સામે તાકી રહેલા દ્વારપાળને ઉદ્દેશીને તે ખલ્યે, “ જેમ આ ફળને વૃક્ષ
*
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
વિશ્વભૂતિ પરથી ધરા પર ખેરવી નાખ્યાં, તેમ તમારા સર્વેનાં શિર-ફળોને દેહ-પાદ૫ પરથી ખેરવી નાખત. પણ..વડીલ પિતાની શરમ મને તેમ કરતાં વારી રહી છે.”
વિવભૂતિ ઉદ્યાન તરફથી પાછો વળ્યો. સંસાર તેને પ્રપંચમય જણા. પિતાને દૂર કરવા માટે જ આખા યુદ્ધને નકશે તૈયાર કરનાર વડીલ પિતા પર તેને દયા વટી. મદનલેખાના પુત્ર પ્રત્યેના
ટા મોહ પ્રત્યે તેને તિરસ્કાર છૂટ્યો. અને નિર્બળ વિશાખાનંદી પર તેણે ભાઈ તરીકે ભ્રાતૃભાવ વર્ષા.
દીક્ષા:-અંતરમાં તેણે એક ડૂબકી મારી. સંસારની સપાટી પર તરતી વિચિત્રતા તેની નજરે ચઢી. તે ગૂંચવાયે. સ્નેહીઓના નેહમાં સમાયેલે ઘાતક સ્વાર્થ તેને તેમનાથી દૂરને દૂર ખેંચી જવા લાગ્યો. માથાને વશ સમ્રાટપદ તેને કડવું લાગ્યું. અનેક જન્મોની ધર્મ વિષેની આછી-પાતળી સ્મૃતિ તેને ડહોળાયેલા અંતરમાં વાદળ ઓથે ટમકતા તારલા રૂપે ટમકવા લાગી. સ્વાર્થી સંસારથી વિરકત બનવાની તેની ભાવના ગતિમાન બની. આત્માને કઈ મહા સુંદર ધામ પ્રતિ લઈ જવાની તેને મહેચ્છા થઈ. તે મહેચ્છાને ખીલવવા માટે તેણે આર્યસંભૂત નામે સ્થવિર પાસે દીક્ષા લીધી. તે પંચ મહાવ્રતને પાલક બન્યો. સ્નેહીઓની અનેક પ્રકારની સ્નેહ-વાચનાથી પર બની તે દૃઢ વ્રતધારી બન્યો.
સાધુ જીવનમાં તે આકરા તપના તાપમાં મિથ્યાત્વને તપવવા લાગ્યો. કર્મના વિષમ પડલને તપનાં તેજસ્વી કિરણ વડે તે વિદારવા લાગે. વિવિધ પ્રકારની આકરી તપશ્ચર્યા વડે, જડ દેહને ચેતન પરનો તેને પ્રભાવ ઘટવા લાગ્યો. તેનું શરીર હાડપિંજરમય બની ગયું. તેમાંથી તેના શુદ્ધ બનતા આત્માને નિર્મળ પ્રકાશ તેને હસવા લાગ્યો. જો કે અનેક જનો તેની તપશ્ચર્યાની ચોંટે–ચોકે પ્રશંસા કરવા લાગ્યા હતા.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર વિશાખાનદીની મશકરી, ગાય પ્રત્યે કેપઃ-મુનિ વિશ્વભૂતિ એક ગામથી બીજે ગામ ફરતાં ફરતાં એકદા મથુરા નગરીમાં આવ્યા, તે સમયે યુવરાજ વિશાખાનંદી પણ મથુરામાં હતું. મથુરાના રા ની કુમારી સાથે તેનું લગ્ન થવાનું હોઈ, તે સપ્તાહ પહેલાં મથુરામાં આવ્યો હતો. તેની સાથે તેને અટકચાળા અનેક લક્ષ્મી-મિત્રો પણ હતા. તે મિત્રોની સાથે તે એક છાવણીમાં રહેતો હતે.
એક માસના ઉપવાસી મુનિ વિશ્વભૂતિ એકદા વિશાખાનંદીની છાવણી પાસેથી પસાર થયા. માસના ઉપવાસને અંતે આજે તે આહાર લેવા જઈ રહ્યા હતા. તેવામાં તેમને પોતાની છાવણી પાસેથી પસાર થતા જોઈ. વિશાખાનંદીના સેવકોએ ઓળખી કાઢયા. તેઓ બૂમો પાડવા માંડ્યા કેઃ “આ જાય, કુમાર વિવિભૂતિ.” વિશ્વમૂતિનું નામ સાંભળતાં જ છાવણીમાં રહેલ વિશાખાનંદી બહાર નીકળે. તેવામાં તપ વડે ક્ષીણ થયેલી કાયાવાળા આગળ જતા મુનિ વિભૂતિ એક ગાયની હડફેટમાં આવ્યા. ગાયે તેમને વગાડયું. તે જોતાં જ છાવણી બહાર ઊભેલ વિશાખાનંદી અવસર આવ્યો જાણે છે, “કેમ ? કયાં ગયું તમારું મસ્તક મેડવાનું જોર ?” વિશાખાનંદીની મર્મવેધી મશ્કરી તપસ્વી મુનિના હાડોહાડમાં પેસી ગઈ. તેમણે બીજી જ ક્ષણે ગાયને શિંગડાથી ઝાલી. જેથી ભમાવીને તેને આકાશમાં ઉછાળી મૂકી, અને તે બેલ્યા, “દુર્બળ પણ સિહ–હરિણાથી ગાંયે ન જ જાય?”
બાંધેલું નિયાણું –મુનિ વિશ્વભૂતિ આગળ વધ્યા. તેમને વિચાર આવ્યું કે, આ જડ વિશાખાનંદી હજી મારે કેડે છોડતું નથી. સાધુ પણ તેને મન છોકરાં બરાબર સમજાય છે નહિ ? મારે તેની સાન ઠેકાણે લાવવી જોઈએ જ. એવા વિચારે તે જ વખતે તેમણે એક આકરી પ્રતિજ્ઞા કરી. “જે મારા તપ સંયમ અને બ્રહ્મચર્યને છેડે પણ પ્રભાવ હોય તે હું આવતા ભવમાં અપરિમિત શકિતશાળી થાઉં, અને વિશાખાનંદીની ઐશ્વર્યઘેલી બુદ્ધિને કાણે લાવું.”
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વભૂતિ
અહાહા ? કેટલી ભયંકર ભૂલ. એક તપસ્વી આત્માને કે ગજબ ક્રોધ ? સાચે જ, સાગર માઝા મૂકતો નથી ત્યાં સુધી તે પ્રશાંત કહેવાય છે. જ્યારે માઝા મૂકે છે ત્યારે તે પ્રલયની પ્રતિમૂર્તિ સમાન બની જાય છે. મુનિ વિશ્વભૂતિ પણ જ્યાં સુધી પ્રશાંત રહ્યા, ત્યાં સુધી સાચી જ સમતા ધારી. જ્યારે ભભૂકયા ત્યારે પ્રલયાગ્નિની પણ સ્પર્ધારૂપ નીવડ્યા. અનેક પગથિયાં વટાવી ઉન્નત મુક્તિ-શિખરે પહોંચવાનો તેમનો કેડપ્રતિજ્ઞાની આંધીમાં અટવાઈ ગયો.
તપતેજ–તપ, મુનિ વિભૂતિનું અમલ શસ્ત્ર હતું. તપ દરમ્યાન ખોરાક લેવાય નહિ. પાણી પણ પ્રમાણમાં ઓછું. પરિણામે અન્ન જળ પર નભતા જડ શરીરને ઘસારો પહોંચે. જેમ જેમ જડની જડ ઘસાવા માંડે, તેમ તેમ ત્યાં ચેતનનો વાસ થાય. વધતે જાતે ચેતનને પ્રભાવ જીવનની પ્રત્યેક ક્રિયામાં પરિણમે. મનમાં પણ તેના પડઘા પડવા માંડે. જડ-દેહ લાચાર બને. ચેતનની આધીનતા સ્વીકારે. ચેતનમય તપને વિજય થાય. જડની સર્વોપરિતા નાબુદ થાય. તપ આદરી તેને સાંગોપાંગ પાર ઉતારનાર આત્માઓ દુનિયામાં થોડા જ હોય છે. એકાદ એકાસણું*કે ઉપવાસ*તે પણ તપ ગણાય. કિન્તુ આખુંયે જીવન ઉગ્ર તપશ્ચર્યામાં ગાળનાર અખંડ તપસ્વી ગણાય. જીવનમાં તપને ભેટી-મુક્તિને ભેટવાની શુભ ભાવના રાખનાર, આ ધરતી તલે ઓછા જ હોય છે. મુનિ વિશ્વભૂતિની તપ કરવાની ભાવના અતિ ઉજજવળ હતી. છતાં યે ઉષ્ણ ક્ષત્રિય ખમીરમાં તરતે અધિકતમાં સ્વમાનને પ્રકાશ પ્રસંગે ઝળકી ઊઠે. તરવા મથતા તપસ્વીના નિલેપ તપ-તેજને તેના ઊંટા ઊડયા. તપોભૂત સળંગ તેજેમિઓ
* એકાસણું -એટલે એક આસને બેસી એક વાર ભજન લેવું તે, પાણી ગરમ જ વાપરવું પડે.
x ઉપવાસ –આહારનો ત્યાગ કરી આમા સમીપ ઉર-ભાવ વાળવા તે. એક ઉપવાસ હાલ ચોવીસ કલાકને થાય છે, તે સમયે ત્રીસ કલાકનો થતો હતો.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
વિદ્ધારક શ્રી મહાવીર એકલ વિકલ બની ગઈ. તપવડે મુક્તિને ભેટવાની ભાવના અધપાંગરી બની રહી. છતાંયે આત્માને કસાવાની એક શુભ તક તો મળી જ ગણાય. આ તપના પ્રભાવે માનવી સૃષ્ટિ પર સ્વર્ગને ઉતારી શકે છે. અને સૃષ્ટિથી ઉર્ધ્વ પ્રદેશમાં વિચરી શકે છે ઐહિક સ્વાર્થ કાજે તપના પ્રભાવને ઉપયોગ કરતો નિર્બળ આત્મા આલમમાં જડતા જ ખીલવે છે. જે ધ્યેયને નજર સામે રાખી, પ્રયાણ આદરવામાં આવ્યું હોય, તે ધ્યેયને ગમે તે ભોગે પામવાની સાચી હિંમત કરનાર આત્મા જ આત્મ-અર્કની ઉજ્વળતાને બધે બહુલાવી શકે છે. કિન્તુ સળંગ જીવન તપશ્ચર્યામાં તો બહુ થોડા જ આત્માઓ વિજયી નીવડ્યા છે. વિશ્વામિત્ર જેવા રાજર્ષિનું તપ પણ મેનકા વડે ભેદાયું હતું. સાચી કસોટીજ વસ્તુના મૂળ મૂલ્યને પ્રકાશમાં લાવે છે. છતાં યે કસોટીની આગમાંથી વસ્તુ જેટલે અંશે પસાર થઈ સાચી સાબીત થાય, એટલે પણ તે લાભ તો મેળવે જ.
મુનિ વિશ્વભૂતિ ભૌતિક સુખ-વૈભવથી પર બન્યા હતા. તેમણે રાજ્યલક્ષ્મી છાંડી હતી. સંસારની અસારતાને પાઠ તેમણે સગી આંખે વાંચ્યા હતા. તેઓ સંસારત્યાગી બન્યા હતા. અનેક જન્મ પહેલાં રોપાયેલા સત્કર્મના બીજને જ્ઞાનનીર પાઈ ઉછેરવા ઉત્સુક થયા હતા. ચન્દ્રની ખીલતી રૂપેરી કળાની જેમ, તેમના ઉરબાગે જ્ઞાનકુસુમને ધીમો પણ નૈસર્ગિક વિકાસ થઈ રહ્યો હતો. તે જ્ઞાનકુસુમ આજે મંદ ધ્વનિ ઝીલવાને સશક્ત બન્યું હતું ક્રોધ જનિત પ્રતિજ્ઞાના પ્રચંડ વાયુએ તે કુસુમ કળીને કંઈક ઝાંખી બનાવી, તેને ખીલવવાના વધુ પ્રયાસને આવકારી લીધે.
મૃત્યુઃ-ભો પિતાપિતાના ભાવ ભજવી રહ્યા છે. જ્યારે માનવીને જીવન તે એક ભવરૂપ લાગે અને તે જીવનને પૂરું કરવા બીજા અનેક
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વભૂતિ
૨૫
વિષે સાચી
**
ભવા કરવા પડશે એમ ખાત્રી થાય. ત્યારે જ તે જીવન દરકાર રાખતાં શીખે. મુનિ વિશ્વભૂતિ જાણતા હતા કે, ‘ મારે। આ ભવ, તે મારા થયેલા અને થનારા અનેક ભવામાંના એક ભવ છે. થયેલા ભવા વડે મે' આ ભવતે આવે। આકાર આપ્યા છે, કિન્તુ આ ભવે એવા ભાવ ભાવુ` કે આવનારા ભાવો મારા પોતાના ભાવે પ્રમાણે જ વર્તે. ” એમની એ ભાવના થાડે અંશે ફળી ગણાય. શુભ ભાવના ભાવવી તે આત્માતા ધમ છે પણ તે ભાવના ક્રિયામાં છતી કરવી તે શરીરના ધમ છે. ભાવના જેટલે અંશે ફળે તેટલા જ લાભ.
સદ્દોષ પ્રતિજ્ઞાના ફૂંકાતા પવન વડે ઘેરાયેલ આત્મપ્રકાશ અંતે મુનિ વિશ્વભૂતિના નશ્વર દેહને ત્યાગી એના સતરમા દાવ રમવા માટે શુક્ર દેવલાકની શુભ મણિમય મહેાલાતમાં ચાલ્યો ગયો. ત્યાં તે દેવ બન્યો.
વિશ્વભૂતિના સેાળમા ભવમાં, પ્રથમ ભવના નયસારના આત્મા,એના વચલા ભવા કરતાં વિશેષ પ્રગતિમાં આવ્યો ગણાય. કારણ કે અત્યાર સુધી નયસારના આત્માએ સાચી ભાગવતી દીક્ષાને સાંગાપાંગ ઉત રી જ ન હતી. મરીચિ ।। ભમાં પણ તેણે લીધેલી ભાગવતી દીક્ષાના અશુભ ચારિત્ર–મેાહનીયક ના ઉદય વડે ત્યાગ કરેલા. * તે પછીના ભવામાં પણ તેણે ત્રિદંડી-પરિવ્રાજક–ધનાજ સ્વીકાર કરેલા. આ ભવમાં જ તેણે સાચી ભાગવતી દીક્ષાનો સ્વીકાર કરી, જૈન દર્શનમાં ખરી રીતે પ્રશ્નપેલું સાચું જ્ઞાન મેળવેલુ', જે જ્ઞાન તેને ભાવિના આવનારા જ્ઞાનને આમંત્રનાર તરીકે ઉપયોગી નીવડયું છે.
* ચારિત્ર-મેાહનીયક એટલે જીવનમાં ખીલતી ચારિત્ર કળાને ઢાંકતુ, અશુભ વિચારરૂપ માહનું વાદળ. જે વાદળને વિખેરવા માટે સચમ એજ અમેાલ ઔષધ છે.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
અઢારમે ભવઃ ત્રિપૃષ્ટ વાસુદેવ
સાર–રિપુપ્રતિશત્રુ રાજાની મનોકામના પુત્રી સાથે પરણવું. ત્રિપૃષ્ટને જન્મ. અશ્વગ્રીવની ચિંતા. નિમિત્તોને બોલાવવા. ચંડવેગનું પિતનપુર જવું, શાલિ ક્ષેત્રમાં સિંહનો ઉપદ્રવ ત્રિપ્રટે કરેલો અશ્વગ્રીવને ઘાત. ત્રિપૃષ્ટનું વાસુદેવ તરીકે જાહેર થવું. શ્રી શ્રેયાંસ પ્રભુનો ઉપદેશ. શાપાલકનો આજ્ઞા ભંગ. વાસુદેવનું અસમાધિમય મૃત્યુ. વિ વિ. [ આ અઢારમો ભવ કાવ્ય શાસ્ત્રના સકલ સેની મર્યાદા સાચવતે વાંચકોને અવશ્ય પ્રેરણાદાયી નીવડશે.]
| રિપપ્રતિશત્ર રાજાની મનોકામના –આ આપણે દેશ તે ભરતખંડ તેમાં પિતનપુર નામે આબાદ નગર હતું, કલાપ્રિય રિપુપ્રતિશત્રુ રાજ તેને સ્વામી હતો. ભદ્રા નામે તેને મહિલી હતી. અચલ, તેમને ગુણસંપન્ન પાટવી કુમાર હતા. પછીથી તેમને ત્યાં કુમારીને જન્મ થયો. કલામય નાજુક તેના અવયવો જેઈને રાજવીએ તેનું
મૃગા' નામ પાડયું. અંગાંગ વિકસતાં “મૃગા'ને બદલે તે મૃગાવતી બની. સોળ સત્તરની વયે તેની જીવનવાટિકાનાં અવનવાં પુષ્પો સુવિકસિત બન્યાં. ગુલાબવણ તેનું શરીર મહેક-હેક થવા લાગ્યું. . રૂપની તેની અતિશયતા વધવા માંડી. અન્ય મહાસતીઓની જેમ તે "પણ કસોટીમાં મુકાઈ. તેના પિતા અને ભૂપતિ રિપુપ્રતિશત્રુ રાજાની માનસિક તુલા અસમતલ બની. એક પલ્લે “પિતૃપદ અને બીજે પલે
પતિપદ ” રાજવી છેવટે હાર્યો. પ્રજાને પિતા મટી તે “પ્રજાપતિ તરીકે જાહેર થયે.
પુત્રી સાથે પરણવું–ડગલે ડગલે વિવેકમાં આગળ વધત
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રિપૃષ્ટ વાસુદેવ
२७
ગમે તેવે માનવી, જ્યારે પેાતાનુ વિવેક નયન ગૂમાવી બેસે છે, ત્યારે તે એક અન્ય માનવીથી પણ ખૂરી હાલતમાં ફસાય છે. સ ંસારમાં તેનું સ્થાન નહિંવત્ બની જાય છે. તેનું આખું ય જીવન સંતાપમાંજ વ્યતીત જાય છે કરેલી ભૂલ તેને સેકડા વીંછીના ડંખની માફક અવારનવાર વેદના ઉપજાવી જાય છે. છતાં માનવી પહેલાં વિચાર કરતા નથી. તેજ બતાવી આપે છે કે, કર્મસત્તા આગળ માનવી માત્ર પામર છે. નહિતર રિપુપ્રતિશત્રુ રાજાને પોતાની જ પુત્રીના પતિ નવાના ગજબ બનાવ કઈ રીતે બનવા પામત. પરંતુ અકળ છે ગતિ કર્મીની ! છતાં જોઇ જોઇને ચાલનાર માટે આવી ભૂલેલા થવાના સંભવ ઓછો રહે છે. પરિણામતા .ખ્યાલ સાથે નિજના મન્તવ્યને અમલમાં મૂકનાર માટે પણ બનતાં સુધી આવા અવસર નથીજ આવતા.
ત્રિપૃષ્ટના જન્મ :-મૃગાવતી મહિષી ખતી. ભૂપતિના સ્નેહમાં ભૂલતાં તેના દિવસે વ્યતીત થવા લાગ્યા. વિકસ્વર જમા–થયેલ તેના ચારુ અંગે! માતૃપદની સયેાગ્યતાને પ્રમાણુરૂપ બન્યા. એક રાત્રે તેમણે સાત મહાસ્વપ્ના જોયાં *એ સાત સ્વપ્નની દિવ્યકૃતિ પાછળ ઝળકા-વિશ્વભૂતિ મુનિને મહાશુક્ર દેવલોકમાં આનંદ માણતા દિવ્યાત્મા તેમના ગર્ભમાં પુત્રપણે પ્રવેશ પામ્યા. આવેલાં અનુપમ સાત સ્વપ્રો ગસ્થ પુત્રના વાસુદેવપણાનાં સૂચક હતાં. એક અજવાળી રાતે પ્રજાપતિ રાજાના ભવનમાં અજવાળાં પથરાયાં. તેમને સમાચાર મળ્યા કે, પૃષ્ટ પર ત્રણ અસ્થિના બંધવાળા તેજસ્વી પુત્ર રત્નનો તેમને ત્યાં જન્મ થયા છે. રાજા આન ંદિત થયા. પુત્ર જન્મે દરેકને થતાં આન ંદનું મૂળ નિજના વંશના ટકાવને અવલખેલુ હાવા ઉપરાંત દુનિયાની સુવ્યવસ્થાને જીવતપણે રહેતી જેવામાં સમાયલું છે.
•
* વાસુદેવની માતા વાસુદેવ ગર્ભામાં આવતાં સાત સ્વતા નિહાળે છે. ચક્રવતીની માતા ચૌદ મહાસ્વપ્ના અવલોકે છે.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર અધિગ્રીવની ચિંતા રત્નપુર નામે નગર; ત્યાંને મહાપ્રતાપી સમ્રા અશ્વગ્રીવ; ભરતક્ષેત્રના ત્રિખંડના તે સ્વામી–એટલે પ્રતિવાસુદેવ જેટલે તેને દરજો હતા, સર્વ ખંડીઆ રાજા તેને પગલે ચાલતા. પ્રજાપતિ રાજા પણ તેને ખંડીઓ હતા. એક દિવસ તેને વિચાર થયે, મારૂં બળ અતૂલ છે; છતાં અતૂલ બલી એવા મારી સામે મારા જ કાઈ ખંડીઆ રાજાને પુત્ર ગૃત ન થાય તેની શી ખાત્રી ! ભાવિના ગર્ભમાં નજર નાખવા સારૂં, તેણે તે શાસ્ત્રના પારંગત વિદ્વાને (નિમિતરો)ને આમંત્ર્યા, અને પિતાનું ભાવિ વાંચવાનું તેમને ફરમાવ્યું. સર્વેએ એક સાથે વિચાર કરી ઉત્તર વાળે, “હે રાજા ! તમારા ચંડવેગ નામના દૂતને જે પરાભવ કરશે, અને પશ્ચિમ દિશાના અંત પર રહેલા સિંહના ઉપદ્રવ જે નિવારશે તે તમારે પરાભવ કરશે’ ઉત્તર સાંભળી રાજા પ્લાન વદન બની ગયો.ગૌરવાન્વિત તેનું મસ્તક નીચું ઢળ્યું.
ચંડવેગનું પતનપુર જવું:-ચિંતા ભારે, નત રાજવી અપગ્રીવને રાજભવને દ્વારપાળ ખબર લાવ્યો. “પશ્ચિમ દેશની પ્રજા ત્યાં અચાનક આવી ચઢેલા સિહના ઉપદ્રવથી હેરાન પરેશાન થઈ રહી છે.' રાજા ચમકે. તેને નિમિત યાદ આવ્યું. તેની નજર સામે તેને કાળનાં દર્શન થયાં. સિંહ જે જે પ્રદેશમાં તોફાન મચાવતો હોય તે તે પ્રદેશને ડાંગરનું વાવેતર કરી, રોકી લેવાનું તેણે કડક ફરમાન કાઢયું. તદુપરાંત તે પ્રદેશના રક્ષણ સારૂ તેણે પિતાના સોળ હજાર ખંડીઆ રાજાઓને અનુક્રમે હાજર રહેવાનું સૂચવ્યું. અને તેઓ શાલિ ક્ષેત્રની રક્ષા કરવા લાગ્યા. તે અરસામાં અશ્વગ્રીવ મહારાજાને પ્રજાપતિ રાજાના બન્ને ય પુત્રોની અમર્યાદિત શક્તિના જાસુસો મારફત સમાચાર મળ્યા. તેના સમર્થન સારૂં તેણે ચંડવેગ દૂતને રસાલા સહિત પિતનપુર તરફ સ્વાના કર્યો. નગરના ઉદ્યાનમાં દૂત છે. રાજાએ તેનું
ગ્ય સન્માન કર્યું. પછી તે પ્રજાપતિ રાજાને કહેવાના બે ચાર
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રિપૃષ્ટ વાસુદેવ
૨૯ વચને કહ્યાં, કે જે સાંભળવાથી તેના સ્વાતંત્ર્યપ્રિય ઉભય રાજકુમારે ઉશ્કેરાઈ ગયા અને દૂતને અવધ્ય જાણીને જ તેને જીવતો જતો કર્યો. દૂત રત્નપુર-નગરે પાછો ફર્યો. ભૂપાળને તેણે બનેલી બીનાનું યથામતિ ખ્યાન કર્યું. સમ્રા વહેમાયો. તેને પ્રતિપળે પોતાના ભાવિ વિષે ચિંતા થવા લાગી. વાસુદેવ-જન્મની ગંધ આવવા લાગી કેમકે શાસ્ત્રોક્ત નિયમ છે કે જ્યારે-જ્યારે પ્રતિવાસુદેવના શાસનકાળ દરમ્યાન વાસુદેવને જન્મ થાય છે, ત્યારે ત્યારે વાસુદેવના જ હાથે તેનું મોત થાય છે. જે રીતે શ્રી કૃષ્ણ વાસુદેવના હાથે પ્રતિવાસુદેવ જરાસંધનું મૃત્યુ નીપજયું હતું. - શાલિક્ષેત્રમાં સિંહને ઉપદ્રવ :-પ્રતિવાસુદેવ અશ્વગ્રીવને શાલિક્ષેત્ર યાદ આવ્યું, સિંહને ઉપદ્રવ તેની નજર સામે જાગૃત થશે. તેણે બીજા સુભટ મારફત પ્રજાપતિ રાજાને તેને કુમારે સહિત શાલક્ષેત્રના રક્ષણનું શાહી ફરમાન મોકલાવ્યું. ફરમાન સાંભળી કુમારનું ક્ષાત્ર લેહી ઊકળ્યું. અચલ અને ત્રિપુષ્ટ બને બંધુઓ ક્ષેત્રના રક્ષણ કાજે તૈયાર થયા. તેમણે પ્રયાણ આદર્યું. ટૂંક સમયમાં ધાર્યા સ્થળે આવી ગયા. સૂર્યની ગરમીમાં સિહ ગુફામાં રહેતો, કારણ કે તેના શરીરની ગરમી વિશેષ હોવાથી તે તાપમાં બહાર ન નીકળતો. રાત પડી. મેઘનાદે ગજતો કેસરી બહાર આવ્યો. તેણે આસપાસ નજર કરી. ભક્ષ કાજે હાથી કે કોઈ પ્રાણી ન જણાવ્યું. અત્યાર સુધીના જે જે ખંડઆ રાજા રક્ષણ કરવા આવતા તેઓ સિંહ સામે હાથી આદિ પ્રાણીને ભક્ષ મૂકીને જ તેને શાન્ત કરતા. ત્રિપુષ્ટને પિતાની શકિત ઉપર વિશ્વાસ હોવાથી તેણે એવું નહિ કરેલું. સિંહ
છેડાયો. ગગન ચીરતી એક ત્રાડ નાંખી, ત્રાડને આવકારતો અણનમ વીર ત્રિપુષ્ટ ઝડપભેર સિંહની સામે ગયે. તેને વડીલ ભ્રાતા અચલ એક સ્થાને શાન્ત બેસી રહ્યો, કારણ કે સિંહ એકલે અને નિઃશસ્ત્ર હતો. સિંહને જોઈ-યુદ્ધનીતિના પારગામી ત્રિપૃષ્ણકુમારે રથને ત્યાગ
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર કર્યો; ભાલા, બરછી ને તીરકામઠાં વેગળાં મૂક્યાં. તે કાળમાં માનવી માત્ર નીતિની મર્યાદામાં જ જીવતો. એક પશુ સામે પણ તે માનવતાપૂર્વક વર્તાતો. એકલાની સાથે એકજ માનવી ખૂઝતો. પ્રતિપક્ષી પાસે જે જે શસ્ત્રો હોય, તે તે શો સિવાયનાં તે એક બાજુ મૂકી દેતો. યુદ્ધમાં જ્યાં સુધી નીતિ જળવાઈ ત્યાં સુધી માનવતા નિર્ભર રહી. કુરુક્ષેત્રના મેદાન પર સામસામે ઝઘડતા પાંડવ-કૌરવ બંધુઓની સે રાત્રે એક સાથે ભોજન લેતી. અને પ્રભાતે જ્યારે યુદ્ધને શંખનાદ થતો, ત્યારેજ “હરહર મહાદેવ” ની કે તેમના ઈષ્ટ દેવના નામની જયગર્જના સાથે એકમેકના પ્રતિસ્પધી બનતા. આજે એવું કશું રહ્યું નથી અને સુરતમાં સમાપ્ત થયેલા બીજા વિશ્વવિગ્રહને પરિણામે દુનિયાની તમામ રાષ્ટ્રોની માનવતા નિપ્રાણ બની ગઈ હોવાનું સાબિત થયું છે. તેના પ્રમાણ તરીકે મળી આવેલા પરમાણુઓબને અમેરિ કનેએ અંગ્રેજોની અનુમતિથી જાપાનના એક પ્રાચીન નગર પર કરેલ દૂમલે સર્વવિદિત છે. અનીતિથી યુદ્ધ જીતવું એટલે આલમની નૈતિક મનોદશા પર પ્રચંડ ઘાત કરે. એક તરાપે કેસરી ત્રિપૃષ્ણકુમાર સામે ધો. છલંગ મારી કુમારે તેને દાવ ચૂકવ્યો અને બીજી જ પળે બહુ જ સંભાળપૂર્વક તેના બે હોઠ પકડી-ઊભને ઊભો કાપડના એક ટૂકડાની જેમ તેને ચીરી નાંખ્યો. દૂર ઊભેલ માનવ સમુદાય “જયજયકાર સાથે તેને નમી પડયો. આ સિંહ, તે મુનિકાળને વિશ્વભતિના ઓરમાન ભાઈ વિશાખાનંદીને જીવ હતે. વિશ્વભૂતિએ અંતિમ કાળે કરેલ પ્રતિજ્ઞા ફળી. પણ સાથે-સાથે સમયના ગર્ભમાં એકમેક પ્રત્યેના વમનસ્યની પરંપરા મૂકતી ગઈ.
ત્રિપુષ્ટ કરેલે અગ્રીવને ઘાતા–સિહનાશના સમાચારે અશ્વગ્રીવની ચિંતા દિગુણ બની. તે રાતદિવસ બેચેન રહેવા લાગ્યો. પક્વ વયે ત્રિપૃષ્ણકુમારનાં વિધિયુક્ત લગ્ન થયાં. રાણીનું નામ સ્વયંપ્રભા. દક્ષિણે આવેલા વૈતાઢયગિરિ ઉપર રહેતા રથનુપુરચક્રવાલ નામે
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રિપૃષ્ટ વાસુદેવ
૩૧
નગરના વિદ્યાધારીઓના રાજા જવલનજટીની તે એકની એક પુત્રી હતી. તેના રૂપ-સૌન્દર્યાંના ખ્યાને અશ્વત્રીવને તેજ કુમારી સાથે પરણવાનું દિલ થયું. પરન્તુ ત્રપૃષ્ટકુમારની તેજસ્વીતા સમીપ તેનુ કંઇ ન ચાલ્યું અને તે વિશેષ રાષે ભરાણા. જન્મ જન્માંતરે કરેલાં સુકૃતનાં ફળ માનવી ભોગવે જ છે. સેાળમા ભવે વિશ્વભૂતિકુમાર મુનિપણામાંથી ચન્યા હતા, એટલે કે એક ક્ષણ કાજે પણ ક્રાધના ગુલામ બન્યા હતા, છતાં જ્યારે તેમને પછીના ભવમાં દેવપણું, અને તે પછી અ ચક્રીપણું - વાસુદેવપણું સંપ્રાપ્ત થયું એ કર્મની જ બલિહારી છે
6
ત્રિકુમારને નમાવવાના કાઇ માર્ગ ન મળતાં, છેવટે પ્રતિવાસુદેવ અશ્વત્રીવે તેમની સામે યુદ્ધની તૈયારી કરી. સામે પક્ષે પ્રજાપતિ રાજા તેના અચલ અને ત્રિષ્ટ કુમારો તથા વલ- જટી વિદ્યાધારી પણુ તૈયારી કરવા લાગ્યા. જ્ઞાનીઓ કહે છે કે, સદા વર્તમાનમાં જીવે ’ એ વસ્તુ યથા છે. જ્યારે અશ્વત્રીવે ભાવિ જાણ્યું ત્યારે જ તે આ દશામાં મૂકાણા નહિતર તેના જીવનના પ્રવાહ સરળ અને સુખમય મટીને દુ:ખમય કઇ રીતે થાત ?
'
યોગ્ય મુક્તે ડ ંકા નિશાન ગગડયાં. અશ્વત્રીવ અને પ્રજાપતિ રાજાનાં લશ્કરા રથાવત પ`ત પાસે સામસામાં આવ્યાં. ભાવિને મિથ્યા બનાવવા માગતો પ્રતિવાસુદેવ માના સૈન્યને ઉશ્કેરવા લાગ્યા. લીલી ધરા ઘેાડીવારમાં લાલ બની ગઇ. આંકાશે તીરાના એકધારા પ્રવાહ ચાલુ થયા. શંખનાદે ડુંગર ક ંપવા લાગ્યા હાથીની સૂંઢમાં
* મન, વચન કૈં ક્રિયાથી, સૃષ્ટિના વ્યાપક પરમાણુમાં અવસ્થિત પ્રાણી સમુદાયના અંતર-સરવર જળે જે પ્રકારનાં આંધ્રાલના જગાવીએ, તે જ પ્રકારે તે આંદોલને આપણા પન્થમાં પ્રતિકૃતિ રૂપે ખડાં થાય. ક` હોય ત્યાં-સુધી જન્મ લેવા પડે. ક` ખરી જતાં આનંદમાં એકાકાર બનાય.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિહારક શ્રી મહાવીર અશ્વો સહિત માનો ફૂલની જેમ કરમાવા લાગ્યા. ભાલાની અણુએ ભડાં ચમકવા લાગ્યાં. અશ્વગ્રીવના સૈન્યબળ સામે પ્રજાપતિનું લશ્કર ઝાંખુ પડવા લાગ્યું. ચક્રાકારે ઘૂમતાં અશ્વગ્રીવના સૈન્યની ગતિને પ્રતિપક્ષના સનિક ન ખાળી શક્યા. “હવે યુદ્ધ જામ્યું છે.” માનીને ત્રિપૃષ્ણકુમાર રથે ચઢયા. તે જ સમયે તેમના પ્રતાપી કરકમલમાં શા ધનુષ્ય કૌમેદકી નામે ગદા પાંચજન્ય નામે શંખ (*) કૌસ્તુભ નામે મણિ, નંદક નામે ખડ્ઝ અને દિવ્યગંધાનું લેપયુક્ત વનમાળા આકર્ષાઈ આવ્યાં. રથને મેદાનના મધ્યમાં લેવાની તેમણે સારથીને આજ્ઞા કરી. મેદાનની મધ્યમાં આવીને તેમણે શંખ ફૂકો. શંખનાદે શત્રુપક્ષના સનિકે ધ્રુજવા લાગ્યા. પ્રતિવાસુદેવ અશ્વગ્રીવ મૂંઝાયો. તેણે એક પછી એક શ ત્રિપૃષ્ઠ પર અજમાવવા માંડયાં, પણ બધું ફેક. છેવટે છેલ્લા ઉપાય તરીકે ચક્રનું તેણે સ્મરણ કર્યું. તેને હાથમાં લીધું, ફેરવ્યું અને સરફરાટ કરતું થનાર વાસુદેવ પર છોડયું. ચક્રથી ત્રિપૃષ્ટને પગે કંઇક ઈજા થઈ, પણ તે તરફ લક્ષ ન આપતાં તેમણે ચક્રને બમણું વેગપૂર્વક પ્રતિવાસુદેવ અશ્વગ્રીવ તરફ છેડયું. આત્માના અનર્ગળ તેજ સ્વરૂપ પરમાણુઓના સંકલિત બળમાંથી ઉભુત થયેલું તે ચક્રઅશ્વગ્રીવની પૂઠે પડયું. છેવટે તેનું શિર છેદીને તે શાન્ત બન્યું. બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમ્યાન વપરાયેલા પરમાણુ બોંબનું પરિણામ, આખરમાં આવું ન આવે એ જોવું રહ્યું ? પ્રતિવાસુદેવને વાસુદેવને સ્વહસ્તે નાશ થશે.
તે પછી દક્ષિણ ભરતાદ્ધને સાધી વાસુદેવ ત્રિપૃષ્ટ સ્વનગરે પાછા વળ્યા. વાસુદેવનું તેજ ત્રિખંડ જેટલું જ હેય. પખંડની છત કાજે ચક્રવત જ જન્મે છે. ત્રિપુષ્ટ વાસુદેવ તરીકે જાહેર થયા. પ્રજાએ તેમને વાસુદેવ તરીકે આવકાર્યા.
શ્રી શ્રેયાંસ પ્રભુને ઉપદેશ:–વાસુદેવ આનંદમાં કાળ નિર્વહે છે. કર્મનાં ફળ ચાખતાં નવીન કર્મોને સંચય કરે છે, તે સમયે તુરતના
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
સહ વાસુદેવ
ધ્રા
૪ કેવળજ્ઞાનો શ્રી શ્રેયાંસનાથ પ્રભુ વિહરતા ખેાતનપુર નગરના નમાં આવે છે; ત્યાં દેવતાએ તેમના માટે સમવસરણ રચે છે. સ્વ નમસ્તીથોં ” કહીને પ્રભુ તેના ઉપર પૂર્વાભિમુખ બેસીને દેશના દે છે. પ્રભુના આગમનના શુભ સમાચાર નગરપાલા વાસુદેવને જણાવે છે, સમાચાર સાંભળતાં રાખ્ત ઊભા થઇને પ્રભુની દિશામાં ત્રણ વંદના કરે છે. ધન્ય આત્મા-વાદળ એથે રિવની જેમ છૂપા છતાં પ્રકાશ્યા સિવાય રહેતા નથી. નગરપાલાને સમાચારના બદલામાં સાનૈયા આપીને વિદાય કરે છે અને પોતે ગાજતે વાજતે પ્રભુનો ઉપદેશ સાંભળવા જાય છે. પ્રભુની પ્રકાશરગી, શાંત પ્રતિમાને પ્રણમતે તે દેગ્યાસને બેસે છે.
રું છુ
'
શ્રોતાગણની પ્રેરક શાંતિ વચ્ચે પ્રભુના ઉપદેશનું દામૃતબળ તરી રહ્યું છે. અગ્યારમા પ્રભુએ અમૃત-વાણી ઉચ્ચારીઃ હે ભવ્ય વા !” જે કાળે જે મળે તેના ઉચ્ચ પ્રકારે ઉપયાગ આદરવા ઘટે. મળેલાં જીવનને ઉચ્ચ પ્રકારના ઉપયેગ, તમારા અનંત ભવાને સંક્ષેપશે. અહિંસા, સયમ તે તપના પ્રભાવ ખીલવવા માટે, સતી સાથે સ્નેહ તે સમતાપૂર્વક વહે. જે પ્રકારનું અન્ય પ્રત્યેનું તમારૂં ન ન હશે, તે તમને તેજ પ્રકારે પૂજશે. માટે વનમાં મૃદુતા અવશ્ય વધારજો, કર્મમેલને સાફ કરવા તપની ઉષ્ણુધરા પર ચાલતાં ખંચકારો તો કામ નહિ ચાલે ? આ સંસારમાં સર્વ જીવ કમેમિના પ્રભાવેજ ઉર્ધ્વ અનેા અને તિય દિશામાં રમી રહ્યા છે. “અસારમાંથી મુક્તિ ” એજ સવ શાસ્રોત સાર સમજજો. સારતત્ત્વને ઓળખતા અશે ત્યારે જ તમે આત્માના સારભૂત તત્ત્વનું યથા મૂલ્ય સમજી છે. લેક્ષપણ પ્રમાદ ન કરશેા. વિકથાથી દૂર રહેજો. સદાએ શુકલધ્યાનમાં રહેવા કે પેરવી કરતા રહેજો. ” શુદ્દે શબ્દે ઝરતા આનંદ * વાંચનન્ય દીજેશા તેવાં બંનગય (ગીતા અ. ૧ લો શ્લોક ૧૪) ( આ ફુટનેટ પૃ. ૩૨ ની છે. )
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવૈદ્ધારક શ્રી મહાવર બિન્દુઓએ અનેક શ્રોતાજનોને ભીજવ્યા. કેટલાય જન જિન ધર્મના
ચા ઉપાસક બન્યા. ત્રિપૃષ્ણ વાસુદેવનું અંતર પણ આ વાણીથી પલળ્યું. ઉપદેશ પૂરે થયે પિતાના માણસ સાથે તે પાછો ફર્યો.
શવ્યાપાલકને આજ્ઞાભંગ:—શ્રી કૃષ્ણ વાસુદેવની જેમ ત્રિપૃષ્ટ વાસુદેવને પણ બત્રીસ હજાર સ્ત્રીઓ હતી. તેમાં હપ્રભા પટરાણી પદે હતી. ત્રિપૃષ્ટો સ્નેહપ્રભા તરફને પ્રેમ અતિશય હતો. ઘણો સમય તે તેની સાથે આનંદ કરતો. તેનાથી તેને સૂર્યચંદ જેવા છે તેજસ્વી કુમારની પ્રાપ્તિ થઈ. | વાસુદેવને સંગીતને શેખ હ. તે વિષયના નિષ્ણત અનેક ગાયકે તેના રાજભવનને સંગીતમય વાતાવરણથી તર-બતર રાખતા હતા. તેની સંગીતપ્રિયતાના આકર્ષણે બે સંગીત વિશારદે તેની રાજસભામાં આવ્યા. આવીને તેમણે સિતારના તાર છોડયા. કિન્નરને પણ શરમાવે તેવું સંગીત સાંભળી રાજાએ તેમને સારો પુરસ્કાર આપવાની શરતે રોકી લીધા. એક ખુશનુમા રાતે રાજાએ ઉક્તા સંગીતકારને સંગીતના સૂર રેલાવવાનું કહ્યું. રંગભુવનને મધ્ય ભાગે વાસુદેવ સૂતા હતા. સંગીતકારે વીણાના તારે-વારે હૃદય તંત્રીને કંપાવી નાખે તેવા ઉચ્ચ પ્રકારનું સંગીત રેલાવી રહ્યા હતા. સૂરના ઘેનમાં વાસુદેવ નિંદાદેવીના ખોળે ઢળ્યા. તેમનો એ કડક હુકમ હતો કે મારી નિલમાં ખલેલ ન પહોંચે તે સારૂ મને સૂઈ ગયેલે જમ્યા બાદ hઈએ લેશ પણ અવાજ આ રંગભવનમાં કર નહિ. સંગીતના લેભે રાજાના શય્યાપાલે સંગીત ચાલુ રખાવ્યું. પ્રભત સુધી તે પ્રમાણે જ ચાલુ રહ્યું. પ્રભાતે રાજવી જાઓ. જાગતાંજ તે ગરમ થયો. માસ હુકમને અનાદર ! તમે કોની આજ્ઞાથી સંગીત ચાલુ રાખ્યું ? સંગીત વિશારદાપરી તે ત્રાડૂક્યો. તેમણે જેવી હતી તેવી હકીકત ખ્યાન કરી. શૈધ્યાપાલ ગભરાયે, તેણે માફી માગી. વાસુદેવે તે ન માન્યું. સંગીતના શોખીન તે શપાલને તેણે કડક શિક્ષા ફરમાવી. તારી શ્રોતાસક્તિના દંડ તરીકે તારા કાનમાં તપાવેલું રસીસું રેડવામાં આવશે. વાસુદેવની આજ્ઞાનો ભંગ
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રિષ્ટ વાસુદેવ
કાણ કરી શકે ! શૈય્યાપાલ શિક્ષા ભોગવતા મરણ પામ્યો. વાસુદેવે મહા પાપ કર્યું. કાળની કિતાખે તેમનુ તે પાપ નોંધાયું. તેના જવાબ કાળ તેમની પાસે માગે તે બીલકુલ વ્યાજબી હતુ. અને એક દિવસે જવાબ આવાનુ` તેમના માટે કાળે તેજ સમયે નક્કી કરી લીધુ.
વાસુદેવતુ અસમાધિમય મૃત્યુ:-કળનો પ્રવાહ અવિરત ગતિએ વહે છે. તે વૃદ્ધ છતાં સદા યુવાન જ રહે છે. * બાલ, યૌવન તે જરા એ ત્રણેય સ્થિતિએથી તે પર છે. તેમાં જે જે આવે તેને તે ત્રણેય સ્થિતિમાંથી પસાર થવું પડે છે, ત્રિપૃષ્ટ વાસુદેવ પણ જરાવસ્થાને છણ-શી કાંઠે આવી ઊભા હતા. આત્માના પૂર્ણાંય આડે, આ જન્મે ષણ તેમણે અકેક દિવાલા ઊભી કરી હતી. કરેલા અશુભ કર્માનુ સ્મરણ તેમને જંપવા દેતું નહતુ. તેઓ વાસુદેવ હતા. ૩૨ હજાર ચૌવન રૂપસ પન્ન રમાએના સ્વામી હતા. છતાં આજે તેમને હાથે કરેલા હૈયે વાગતાં હતાં. તેમાંથી કોઇ અનુભવી વ પણ તેમને મુકત ન કરી શકયા. અને વાસુદેવ ભવનું આયુષ્ય પૂર્ણ થયે પલકમાં તેએ અન્ય આલમમાં વિદાય થયા. ર્માંના અવનત પ્રવાહે તેમતે નરકના નીચા પ્રદેશના સાતમા ભવનમાં દાખલ કર્યા. તે નરકભવનનુ નામ અપ્રતિષ્ઠાન ઓગણીસમે ભવ તેમને ત્યાં ગાળવા પડયા. વાસુદેવ હા કે ચક્રવતી -હું ક્રાને ય છેડતુ નથી. ×
આ ભરતક્ષેત્રે આ ચોવીસીમાં નીચે પ્રમાણે નવ વાસુદેવે ઉત્પન્ન થયા છે.
એવા નિયમ હોય છે કે ૭ વાસુદેવ, ૯ પ્રતિવાસુદેવ અને ૯ અળભદ્ર થાય છે વળી દરેક પોતાના નબર પ્રમાણે સમકાલીનપણે
બ
*
* Time is ever old yet new ' Rabindranath Tagore.
× Man has no fate except past deeds. (Light of Asia )
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
વિશ્વોહારક શ્રી મહાવીર
વર્તે છે. દરેક બળભદ્ર તે તે વાસુદેવને ભાઇ કે નજીકના પિત્રાઇ હોય છે તેમજ શ્રૃતિવાસુદેવનું મરણ વાસુદેવના હાથે જ થાય છે.
( ૧ ) ત્રિપૃષ્ટ વાસુદેવ; અગ્યારમા તીર્થંકર શ્રી શ્રેયાંસનાથ પ્રભુના સમયમાં.
(૨) દ્રિપુષ્ટ વાસુદેવ; ખારમા શ્રી વાસુપૂજ્ય સ્વામીના સમય દરમ્યાન ( ૩ ) શ્રી સ્વયંભૂ; તેરમા તીથ પતિ વિમલનાથ સ્વામીના વખતમાં. ( ૪ ) પુરુષોત્તમ વાસુદેવ; ચૌદમા અનંતનાથ પ્રભુના સમયમાં. ( ૫ ) પુરુષસિંહ; પંદરમા ધનાથ સ્વામીના વખતમાં.
( ૬ ) પુંડરિક નામે વાસુદેવ; અઢારમા અરનાથ પ્રભુના વખતમાં, ( ૭ ) શ્રીદત્ત નામે વાસુદેવ; એગણીસમા મલ્લીનાથ પ્રભુના સમયમાં, ( ૮ ) લક્ષ્મણ વાસુદેવ; વીસમા મુનિસુવ્રત પ્રભુના સમયમાં,
( ૯ ) શ્રી કૃષ્ણ વાસુદેવ; બાવીસમા શ્રી નેમિનાથ પ્રભુના વખતમાં
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ત્રીજું ત્રેવીસમો ભવ પ્રિય મિત્ર
સાર-ભવભ્રમણ, જન્મ, ચક્રવર્તીત્વ સ્થાપવું. નમઃ રમાં પાટિલાચાર્યનું શુભાગમન, ઉપદેશ શ્રવણ, ચારિત્રધમ અંગિકાર કરે, સમાધિમય, દેહવિલય વગેરે આ વીસમા ભવમાં ખાસ મુદ્દાઓ છે.
ભવભ્રમણ: નરકને સાતમા ભવનનો નિવાસકાળ સમાપ્ત થતાં, વીસમા જીવન-સોપાને આત્માનું ભવ્યાભવ્યત્વ સિહના ળિયે ઢળ્યું. વીસમાં ભવમાં અનેકવિધ અંતરાયોનું ધુમ્મસ ઉડાડી, નરકના ચોથા ભવને એકવીસમું પગથિયું દેડ ટેકવવા મળ્યું. ભવભ્રગણું તે આનું નામ! એક જીવને રંક, બીજા છવને રાય એકવીસમો ભવ પૂર્ણ થતાં બાવીસમું જીવન-સોપાન અનેકવિધ જન્માંતર બાદ-રાજકુમારની પાટે મળ્યું. વિમલકુમાર નામે તેઓ ઓળખાવા લાગ્યા. પ્રિય મિત્ર તેમના પિતા, વિમલાદેવી માતા. કુમાર લાયક થતાં પતિએ તેને રાજ્યતખ્ત પર બેસાડ્યો અને પિતે અલક્ષ્ય શોધની દિશામાં ચાલી નીકળ્યા. વિમલકુમાર રાજ થયે. અહિંસાને અમરવનિ તેની
* Do to others, which yo would have do to you. Do unto others as you would be done by. Kill not, cause no death. (ભગવાન બુદ્ધ)
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
વિશ્વહારક શ્રી મહાવીર એ રગમાં છૂસ્વા લાગ્યો. પ્રાણીમાત્રના રક્ષણને તે પોતાની જવાબદારી સમજીને વર્તવા લાગે. ના આ ભવ્ય ભાવપ્રકારની જ્યોત દૂરદુસ્ના તિમિલીંધ્યા તેના જીવન પાનને અજવાળવા લાગી. તે એકદમ સરળ સ્વભ્રવી બન્યો, અને ઉત્તરકાળમાં ઉજળા સાધુત્વને સ્વીકાર કર્યો. એક માસના અનશનને * અંતે તેમનું જીણું કલેવર ઢળી પડયું.
જન્મ–મ્બશનને અંતે વછૂટેલે તિમિરધી આત્મા–મુકાપુરીના રાજભવનને શયનમંદિરે—ધારિણદેવીના ગર્ભમાં સ્થાન . તે જ સમયે સણુએ ચૌદ સુંદર સ્વમ જેયાં. જે મહાદેવી ચૌદ મહા સ્વ. જેવા પામે,તેને ગણે. અવશ્યમેવ રત્ન સ્વરૂપચવતી કુમાર યા પતિતપાવન પરમેશ્વત્વને અંશ પ્રગટ થાય. પૂર્ણ માસે માતાએ પુત્ર રત્નને જન્મ આપે. પિતાએ તેને જન્મમહોત્સવ કર્યો. અને પ્રિય મિત્ર નામ પાડયું, પકવ વયે રા ને આત્માના અનંત પ્રકાશની ગલીઓની શોધમાં નીકળ્યા, કુમાને સજ્યકારભાર સે.
ચક્રવતીપણું સ્થાપવું–રાજ્યસન પર આરૂઢ થતાં વેંત જ પ્રિય મિત્ર સજાને ચૌદ મહાત્મા + આવી મળ્યાં, ઉક્ત મહારત્નો ચક્રવતીને આત્મપ્રકાશે તેની દૂફમાં જ સ્વી શકે છે, અન્ય કે પદવીધારીને ચૌદેય મહા નો નથી પડતાં રસ્તો સાંપડ્યા બાદ સજા
* અનશન એટલે સર્વ પ્રકારના ભેજ્ય પદાર્થોને ત્યાગ કરીને આત્માના સર્વવ્યાપી પ્રકાશને અવલંબને શરીરને ટકે ત્યાં સુધી. ટકાવવું તે; જ્યારે આપઘાત એટલે અકાળે જીવનને અંત આણ. (આ પ્રમાણે અનશન અને આપઘાતને તફાવત સમજ)
* પૃ. ૨૭ ટી. નં. ૪ જુઓ.
+ ૧૪ રત્નોનાં નામ :-સેનાપતિ–ગાથા પતિ-પુરોહિત-અશ્વવાધેકિ-ગજ-સ્ત્રી-છત્ર-ચક્ર-મમ-મણિકાકિણ ખડગ અને દંડ
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રિયમિત્ર
વિજય યાત્રાએ નીકળ્યે. ષટ્કંડ પૃથ્વીના મુખ્ય મુખ્ય રાજવિએતે તેણે પેાતાની આણુ નીચે આણ્યા. વિજયયાત્રાને સમયે તે અશ્વ પર આઢ થતા, ચક્રના પ્રકાશ ત્રણે ય લાકમાં તેના ચક્રવર્તીત્વના શ્રેષ જગવતા. આજતા આ ચક્રવર્તી, જીવનનાં બે-ચાર પગથિયાં ટપી જવાતાં, ત્રણે ય લેાકના ચક્રવર્તીત્વને બદલે–ઉચ્ચ, નીચ ને મધ્યમની બનેલી દુનિયાનાં માનસ પર આત્મસ્વામીત્વનાં અજબ જાદુ જમાવશે! ધીમે-ધીમે સ` ખંડમાં તેની આણ વર્તાવા લાગી. એકી અવાજે વે ચક્રવતી જાહેર થશે.
૩૯
પેટિલાચાય નુ શુભાગમન:-ચંદન કાર્યા ભવનને બારણે ચક્રવતી ઊભા હતા. રાજભવન ભવ્ય અને ઊંચા હતા. ચક્રવર્તી મુકાનગરીની લીલી પીળી બજારામાં નયન દેોડાવતા હતા. રમતી-રમતી તેમની આંખા નગરના મુખ્ય ઉદ્યાનમાં જઇ ઠરી. ત્યાં લેકાની ટટ્ટ જામી હતી, છતાં વાતાવરણ શાંત અને સંયમરસભીનુ હતુ. ચક્રવર્તીએ ખબર કઢાવી, ‘ ત્યાં શુ છે? ' સમાચાર મળ્યા, શાંત સાધુ મહા રાજને પૂજવા લોકો એકત્ર થયા છે.’ રસાલા સહિત પ્રિયમિત્ર ચક્ર. વર્તી આચાર્ય દેવના વને થાયેા. ચક્રવર્તીની સવ સમૃદ્ધિ કરતાં, તેને તે નિર્માંડી સાધુજનમાં ક્રઇક વિશેષ જણાયુ; અન્યથા ખટ્સ ડા સ્વામી એક માનવીતે ચરણે પડે? આચાર્યદેવને વંદી તે યથાસ્થાને ગડવાઇ ગયા.
*
9
·.6
ઉપદેશ શ્રવણ:પોટિલાચાર્યે ઉપદેશ-ધારા વહાવી દેના માહે આત્માની વિશ્વવ્યાપી પ્રતિમાથી વંચિત રહેનેા માનવી સ્વયં નિજના શત્રુ બને છે. મળેલા દેહને વિશ્વના ધર્મોમાં વહેતો કરી આત્માના પ્રકાશ વડે, નિર્મળ જ્ઞાનની નજીક બેસવાના પ્રયાસે નહિ આદરતે જીવ, મળેળા જીવનઝણને અરણ્ય પળ્યે વાળ સૂકે છે, આત્મધમ સમજવા જિનધના સાર વચતા અગીયાર કરો. શ્રદ્ધા વડે ગુરુદેવને સાનને પૂજતા તે. તમે જેમને તમારાં માન્ય છે એ
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
૪૦
વિહારક શ્રી મહાવીર
આખર સુધી તમારા નહિ રહે. દેહની વધુ પડતી મમતાને મસળી નાખે, આત્મા વડે આત્માની વધુ સમીપતર થાઓ. મન-વચનને શરીરને સત્કાર્ય–પન્થ વાળી, આત્માના અજવાળાં પામે. મળેલેર મનુષ્યભવ વૃથા ન ગમવે.”
ચારિત્રધર્મ અંગીકાર કર-ચક્રવત ઉપદેશ રંગે રંગાયા. તેમની આત્મપ્રતિભા સાંસારિક સ્કૂલ ઉપભેગથી પર બનવાને તેમને પ્રેરવા લાગી. તે જ ક્ષણે તેમણે રાજ્યપાટ પાટવી કુમારને સેપ્યું, ને પોતે આર્ય પાસે દીક્ષા લીધી; આત્માના આભેશ્વરની શોધનો કપરે, છતાં કલ્યાણરંગી માર્ગ સ્વીકાર્યો. ચારિત્રમાં તેઓ દઢ બન્યા, ઉગ્રપણે તપવડે શરીરને તપાવવા લાગ્યા. છેવટે શરીર હાકું, આત્માને પ્રકાશ નિર્મલ બનવા લાગ્યો. શરીર પડતાં શુક્ર દેવલોક એ દેવતા બન્યા. તે તેમને ચાવીસમો જીવનથંભ.
પચીસમો ભવ નંદન રાજા સાર:-જન્મ, રાજ્યારોહણ. દીક્ષા. ધ્યાનન પ્રકાર. વીશસ્થાપક પદની આરાધના, તેનું સ્વરૂપ તીર્થકર નામકર્મ ઉપાર્જન કરવું. જેની ભવ્યતા. આ ભવમાં ઘણું ઘણું સુંદર વાતેના તાણાવાણું જરકસી જામાની જેમ ગૂંથાયલા જોઈ શકશે.
જન્મ–દેવલોકનાં દિવ્ય સુખ-વૈભવ ભેગવી ત્યાંનું આયુષ્ય પૂરું કરી અનુપમ આત્મસ્વામીને આત્મ-તાલે. છત્રાનગરીની રાજરાણું ભાન કુક્ષીમાં પુત્ર તરીકે પ્રવેશ્યો. પૂરા માસે જિતશત્રુ રાજાને આંગણે પુત્ર જન્મ થયે. ભદ્રા રાણું ઘણે હર્ષ પામી. બાલ્યકાળ
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંદન રાજા
૪૧
ખેલમાં પૂરો થતાં કુમાર યુવાન બન્યા. રાજાએ તેમને ક્ષત્રિયકુમારને છાજતી સર્વ કળાઓમાં નિપુણ બનાવ્યા.
રાજ્યારોહણ –તે સમયમાં રાજ્યારોહણ સમયે પ્રત્યેક નાગરિક પિતાને નિષધ-અભિપ્રાય આપતો, કે રાજ્યની લગામ પકડવાની યોગ્યતા આરૂઢ થનાર કુમારમાં છે કે નહિ.” અને પ્રજાજનેની સંપૂર્ણ સમ્મતિ બાદ રાજ્યાભિષેક વિધિ થત; નંદનકુમારને આજ રીત પ્રમાણે રાજ્યાભિષેક કરવામાં આવ્યો. જિતશત્રુ રાજાને કુમારની સર્વ પ્રકારની રાજકાજ સંભાળવાની તીવ્રતાને ખ્યાલ આવી જતાં તેમણે આત્મસાધનાને શુભ માગ સ્વીકાર્યો. નંદરાજા ન્યાયપૂર્વક રાજકાજ સંભાળવા લાગ્યા. તેમના અંતરમાં પ્રજાના ઉત્કર્ષની જેવી નિર્મળ ભાવના હતી, તે જ પ્રકારની નિર્મળ ભાવના પ્રજાજનો પિતાના રાજવી તરફ દર્શાવતા હતા. રાજા પ્રજાને સંબંધ અતૂટ અને અવિચ્છિન્ન હતા. કારણ કે રાજાને પ્રજાને ભેગે તિજોરીઓ ભરવી નહતી, અને પ્રજાને રાજ્યના અહિતનું એક પણ કારણ ઊભું કરવાનું સ્વને પણ યાદ આવતું નહોતું. રાજા જે બોલતે તે પ્રજા એકી અવાજે ઝીલી લેતી, પ્રજના અવાજને રાજા સદા સમાનતે. એકબીજાને લૂંટવાની અમાનુષી ભાવનાના કાદવ ખરડ્યા પન્થથી ઊંચે, સમભાવ ને સ્નેહના પ્રસંગે સ્વહિત બલિદાન માગી લેતા–પળે ચાલ્યા જનારા માનવસમુદાયમાં કોઈ કાળે વેર-ઝેરનાં પૂર પ્રસરતાં જ નથી.
દીક્ષા –ઘણા સમય સુધી નંદનરાજાએ રાજવીપદ ધારી રાખ્યું. પણ તે પદની આસપાસ છવાયેલી આછી તિમિર-લકીરોને દૂર કરવાનું સામર્થ્ય તેમને પોતાના રાજા તરીકેના પ્રભાવમાં ન દેખાયું, અને તેમણે –ઉચ્ચ આધ્યમ–-સામ્રાજ્યના ભૂપાળ બનવા માટે દીક્ષા અંગીકાર કરી. સંયમ ને તપના બાંધ્યા પ્રશાન્ત રસ્તે તેઓ વિચારવા લાગ્યા. સૂર્યકિરણથી યે નાજુક અહિંસાની દેર પર તેમણે મુકિતપુરી-રાજ્યમાર્ગ બાંધ્યો. ગામ, નગરને જંગલમાં તેઓ નિર્ભયપણે
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२
વિદ્ધારક શ્રી મહાવીર ફરવા લાગ્યા. પ્રતિપળે તેમનું મુખારવિંદ–“શિવમસ્તુ સર્વ જગતઃ”ની સર્વોચ્ચ નિર્મલ ભાવનાથી ઝળકતું રહેતું. તેમની આસપાસ અશુભનું લેશ ધ્યાન ન પડયું, તેઓ પોતે અશુભ ધ્યાનથી ઘણે ઊંચે ઊડતા રહેતા.
થાનના પ્રકાર –ધ્યાનના ચાર પ્રકાર, આર્તધ્યાન, રૌદ્રધ્યાન, ધર્મધ્યાનને શુકલધ્યાન. તેમાં પ્રથમનાં બે અહિતકર અને અશુભ છે. આધ્યાન * આત્માની સંયમ શિલાને ડગમગતી કરી મૂકે છે, રૌદ્રધ્યાન અહિંસાના વિશ્વવ્યાપી શાન્ત પારાવારમાં કાંકરે નાંખી અશાંતિની ઉમિઓ પેદા કરે છે. જ્યારે ધર્મધ્યાન સત્યપન્થથી ગબડતા માનવીને આંગળી ઝાલી બચાવી રાખે છે, અને શુકલધ્યાન તે માનવશરીરની અંદર અને આસપાસ એકજ નિર્મલ જ્ઞાનપ્રકાશનું અખંડ ઝરણું જન્માવે છે. ધ્યાન એટલે થાવું તે. ધર્મને ધ્યાવીએ તે ધર્મ ધ્યાન. દ્ધ સ્વરૂપમાં રમતા થઈએ તે રૌદ્રધ્યાન. સર્વોચ્ચ ને શુભ્રવણું" ધ્યાન શુકલ ધ્યાન છે. પ્રતિપળે અખિલાનંદે તરતે ભવ્યાત્મા તે ધ્યાને ઉત્તમ શિખરે જઈ શકે છે. નંદનમુનિ સદા ઉકત શુકલધ્યાનમાં વર્તતા. તેમની દષ્ટિ સદા નાસિકાગ્રે સ્થિર રહેતી. તેમની ચાલમાંથી અહિંસાને રિસ ઝરતો. બેલતા ત્યારે આત્માનંદના અજવાળાં ફેલાતાં. ક્રમશઃ તેઓ તપમાં આગળ વધ્યા. વીશ સ્થાનક પદનું આરાધન કર્યું. તેનું સ્વરૂપ નીચે પ્રમાણે છે.
(૧) અરિહંતપદ-- એટલે શ્રી અરિહંત ભગવંતની સર્વ પ્રકારે નિર્મળ ચિત્તપૂર્વક ભકિત કરવી, તેમજ સર્વકાળમાં તેમના સ્વરૂપમાં રમમાણ રહેવું. આ પહેલું પદ. એક એક પદે પગ ટેકવતાં આત્માની અમૃત– પિયણીઓ ઊઘડતી થાય. (૨) સિદ્ધપદ–સકલ કર્મના ક્ષયના અંતે સિદ્ધ બનેલા પરમા એક શેક દર્શાવતું; ષ વૈર દર્શાવતું.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
A
=
=
= = = =
=
=
=
==1
-
~-~
નંદન રાજ માનું સર્વ પ્રકારે ધ્યાન ધરવું, તેઓ જે પદને પામ્યા હોય તે પદને ગ્ય નિજના આત્માને ઘડ.
(૩) પ્રવચન પદ–છનાજ્ઞાપાલક ચતુર્વિધ સંઘનું બહુમાન કરવું. માનવતાની સેવામાં આત્માને માનવ્ય પ્રકાશ ખીલવો.
(૪) આચાર્ય પદ-આચાર્યના છત્રીસ ગુણોએ યુકત આચાર્ય મહારાજની ભાવપૂર્વક ભક્તિ કરવી. પિતાને અલ્પ સમજી શ્રેષ્ઠ પુની સેવાવડે નિજને ધન્ય બનાવ.
(૫) સ્થવિર પદ–અસદ્દ માર્ગ સ્થિત જનોને સતમાર્ગમાં સ્થિત કરે-સ્થાપે તે સ્થવિર, તેમની ભકિત, બહુમાન કરવું તે.
(૬) ઉપાધ્યાય પદ-નિરંતરે સમતાપૂર્વક વર્તતા તેમજ સાધુ સમુદાયને સ્વાર્થનું દાન આપતા ઉપાધ્યાય મહારાજની ભકિત આત્મામાં સમેતાનાં ઝરણાં પ્રગટાવે છે.
(૪) સાધુપદ-સમ્યક્ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રનું પાલન કરે તે સાધુ. તેમની ભકિતના ગે આત્મામાં તેમની જેમ દિવ્ય જ્ઞાનને ભાસ્કર ઝળકતો થાય.
(૮) જ્ઞાનપદ–સર્વજ્ઞપ્રણીત જ્ઞાનની સેવા કરવી, જેથી જ્ઞાનાવરણીય કર્મ (જ્ઞાનના દિવ્ય પ્રકાશને અવધતું બળ ને નાશ થાય. (૯) દર્શનપદ–શુદ્ધ દેવ, શુદ્ધ ગુરૂ અને શુદ્ધ ધર્મમાં જાગૃત
આચાર્યના છત્રીસ ગુણે-પાંચ ઈન્દ્રિયોના વિષયોને રોકવી તે પાંચ ગુણે. નવ પ્રકારની બ્રહ્મચર્યની સીમામાં વર્તવું તે નવ ગુણ. ચાર કષાયથી મુકત રહેવું તે ચાર ગુણે. પાંચ મહાવ્રતનું પાલન કરવું. પાંચ પ્રકારના આચાર પાળવામાં યુક્ત રહેવું. પાંચ સમિતિને ત્રણ ગુપ્તિ ને ધારવું. આ પ્રમાણે ૫ + ૮ + ૮ + ૫ +૫ + ૫ + ૩; કુલ છત્રીસ ગુણ આચાર્યના.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
રહેવું; તેમ કરવાથી આત્માને સ્થિતિ મળે, અને મુક્તિમાર્ગ સરળ બને.
(૧૦) વિનય પદ–સર્વ ગુણોનું મૂલ વિનય છે, તેથી આત્માને સીધે રસ્તો જડે.
(૧૧) ચારિત્ર પદ–સમતા રસમાં ઝીલવાથી તેમ જ દિવસ-- રાત દરમ્યાન થતાં પાપથી પ્રત્યાક્રમણ કરવાથી આ પદના આમકુંડમાં ઝીલીને નિર્મળ બનાય.
(૧૨) બ્રહ્મચર્ય પદ–બ્રહ્મચર્ય એટલે શીલ, આ પદની સેવા વડે આત્માની સાહજિક શકિત ખીલે.
(૧૩) શુભધ્યાન પદ-કર્મરૂપ કાષ્ટને બાળવા માટે આ ધ્યાનપદ અગ્નિ સમાન છે જે આગળ જણાવાઈ ગયું છે.
૧૪) તપપદ-કમના રજકણને તપાવી આત્માથી વેગળા કરવામાં તપ મહા સમર્થ નીવડે છે, જે આગળ કહેવાઈ ગયું છે.
(૧૫) સુપાત્રદાન પદ–અભયદાન સર્વોત્કૃષ્ટ ગણાય. દાન વડે આત્માનો વ્યાપક ધમ ખીલે, તેના પ્રકારનું વર્ણન આગળ થઈ ગયું છે.
(૧૬) વૈયાવૃત્ય પદ–અંદર-બહારના અહં” “સ્વાર્થને નિર્મળ કરવા આ પદનું આરાધન કરાય.
(૧૭) સમાધિ ઉત્થાન પદ–સર્વ કાળે સમભાવમાં રહેવું, આત્માની આસપાસ અસમાધિમય ઊર્મિઓને ન આવવા દેવી.
(૧૮) અભિનવ જ્ઞાન પદ-નિત્ય નવીન ધર્મશાસ્ત્રોના અભ્યાસ વડે તસ્વાતત્ત્વનું સૂક્ષ્મ જ્ઞાન સંપાદન કરવું તે.
(૧૯) કૃતભક્તિપદ–શ્રુતજ્ઞાન એ જિનેન્દ્રનાં વચનામૃત. તેના ઉપગપૂર્વક યથાર્થ અર્થ કરી આત્માને સરળદર્શી બનાવ.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંદન રાજા
(૨૦) શ્રી તીથપ્રભાવના પદ–જેનાથી તરાય તે તીર્થ, સર્વ રીતે શાસનસેવા બજાવવી.
વીશ સ્થાનક પદનું આ સામાન્ય સ્વરૂપ છે. નંદનમુનિ ઉકત વીય સ્થાનકની વિધિપૂર્વકની આરાધના કરી ચૂક્યા હતા. જેથી તેમને આત્મા અનુપમ તેજોમયતા અનુભવવાની સાથે તીર્થંકર નામ કમના સ્થાનને આકર્ષી શક હતા. અંતકાળે સરળ ભાવપૂર્વક સર્વ જીની સાથે ક્ષમાપનાની આપ-લે કરી તેમણે નશ્વર દેહ તજ અને છવીસમા જીવનમાં પ્રાણુત નામના દશમા દેવલોકમાં પુપત્તર વિમાનમાં વીશ સાગરેપમના આયુષ્યથી દેવપણે ઉત્પન્ન થયા.
ભવેની ભવ્યતા:–-ભવ એટલે નૂતન જન્મ. પહેલા ભાવે નવસારી અને પછી ઉત્તરોત્તર ભવપરંપરા વધતી ચાલી. ત્રિભુવનના ખૂણે-ખૂણે જન્મ લે પડ્યો. વિશ્વમાં જેમ જેમ આત્માનાં અમા કિરણ પથરાય તેમ તેમ આપણું આગામી ભવાને માટે તેટલી જગ્યા તેજ વડે પૂરાય અને બાકીની જગ્યાને આત્માના અદ્દભુત અનુપમ
હલાવણ્ય વડે પૂરવા માટે આપણે જન્મ લેવો પડે. શ્રી મહાવીરને આ સંસારમાં લાંબા કાળ સુધી ભમવું પડ્યું, કારણ કે તેમના વડે તેમને મળત. નૂતન જન્મોમાં તે પ્રમાણે વર્તાયેલું, કે જેના કારણને જીવંત રાખવા માટે તેઓ જન્મને મંડપે પ્રગટ થતા. ૨૫ મા ભવે તેમણે વિશ્વનો મોટો ભાગ સ્વાત્મપ્રકાશ વડે રેકી લીધા. અંત કાળે સ્વર્ગની ઉચ્ચ ભૂમિકાના રળીયામણુ ભવનમાં તેમણે દેવ તરીકે જન્મ લીધે. સ્વર્ગ પણ તેમના નિરભિમાની દેવત્વકને ઝાંખું પડયું. હવે તેમના
* જૈનદર્શન જેમ તીર્થંકર થનાને વીશ સ્થાનકો આરાધવાનું ફરમાવે છે, તેમ બૌદ્ધદર્શન બુદ્ધ થનારને દશ પારમિતાઓ” આરાધન વાનું જણાવે છે. દશ પારમિતાનાં નામ દાન-શીલ-વૈરાગ્ય-પ્રજ્ઞા-વીર્યશાંતિ-સત્ય-અડગતા-મંત્રી અને ઉપેક્ષા.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર માટે ફક્ત એકાદ જન્મ અને સંપૂર્ણ આત્મા જ્યોતિના વિસ્તારને. અણમેલ અવસર બાકી રહ્યું હોય એમ લાગે છે.
એકમાંથી બીજમાં, વળી ત્યાંથી ત્રીજે, પણ જ્યાં જ્યાં જઈ ઊભીએ, ત્યાં ત્યાં જે આત્માના અમૃતક પાથરતા રહીએ તે મુક્તિને અવસર આપણા માટે તરત આવે; ભવી ભવ્ય છે. કારણ કે આપણી અભવ્યતાને ટાળવા માટે તેના સિવાય બીજો કોઈ ઉત્તમ રાહ જ નથી. ભાને પડદે સંકેલવા માટે આત્માને સર્વવ્યાપી સાહજિક ગુણ બહાર પડવો જોઈએ. આત્મા જ્યાં સુધી અજવાળા વડે તિમિર બંદરે તે નહિ પૂરી શકે, ત્યાં સુધી તે બંદરે ભવનાં જહાજ ઊતરતાં રહેશે.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ-બીજે
પ્રકરણ પહેલું
રાજકુમાર મહાવીર સાર -પ્રાણત દેવલથી યવનદેવનદાની કલીમાં પ્રવેશ, ત્યાંથી ત્રિશલાદેવીની કક્ષામાં સંક્રમણ તેનું કારણ દેવીને આવેલા ચાદ સ્વમો. પ્રભુને માતૃપ્રેમ, જન્મ તત્કાલિન પરિસ્થિતિ. મહાપુરુષોની જીવનમહત્તા. ૨ખાયેલું “વધમાન” નામ, જન્મ કાળજ પ્રાણ પિતાના અંતિમ આનંદ ધામને નથી પામી શકતો, તે માટે પુરુષાર્થ કરવો પડે છે. એટલે પ્રારંભમાં શ્રી વર્ધમાનને લૈકિક ક્ષેત્રે વિહરતા માનવી તરીકે વર્ણવીને તેમણે સાધેલા ક્રમિક વિકાસનો પદ્ધતિસર નિર્દેશ કરવામાં આવશે.
વન અને સંક્રમણ–પ્રાણુત નામે દેવલેકનું વીસ સાગરેપમનું* આયુષ્ય પૂરું થતાં, થનાર અરહંત શ્રી વીરને જીવ.
એક સાગરોપમ એટલે દશ કટોકાટિ પલ્યોપમ, અને એક પલ્યોપમ એટલે એક યોજન પ્રમાણ લાંબા-પહોળા અને ઊંડા એક પલ્યમાં (ઘડામાં) ઠાંસી ઠાંસીને માથાના ઝીણું વાળ ભરવામાં આવે, ને સો-સો વર્ષે તેમાંથી એક વાળ કાઢતાં પલ્ય જ્યારે ખાલી થાય, ત્યારે એક પલ્યોપમ કાળ થાય. એવા દશ કોટકેટિ પલ્યોપમના એક સાગરેપમ થાય.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
૪
ત્યાંથી ચ્યવીને બ્રાહ્મણકુંડ નામે ગામના તત્ત્વજ્ઞ બ્રાહ્મણ ઋષભદત્તની દેવાનંદા નામે પ્રિયતમાના ઉદરમાં તીર્થંકરપણે ઉત્પન્ન થયો. તે અષાઢ સુદ છઠ્ઠની અંશતઃ અજવાળી રાતે દેવાનદાએ સૌદ સુંદર સ્વપ્નચિત્રા જોયાં, સ્વપ્નાને તેણે ભાવિના શુભની આગાહીરૂપ મ:ન્યાં અને હર્ષાનંદપૂર્ણાંક ગ નું પોષણ કરવા લાગી. રત્નને અજવાળે જેમ તિમિર ભેદાય, તેમ ગર્ભાસ્થ ખાલરત્નના અલૌકિક આત્મ અજવાળે ઋષભદત્ત બ્રાહ્મણનું દારિદ્ર ભેદાઇ ગયુ. તે અઢળક સ`પત્તિનો માલિક બન્યો. કિંતુ ક્ષત્રિયકુળભૂષણ રત્નનો જન્મ બ્રાહ્મણ કુળમાં લગભગ અસંભવિત હતા. મહારત્નને પકવવાનું જે શારીરિક બંધારણુ ક્ષાત્રતેજના તાણાવાણા વડે ગુંથાયલી નારીનુ હાય છે, તેવું બધારણ બ્રાહ્મણકુળને સાંપડયું, કયાંય વાંચ્યું' કે સાંભળ્યું નથી ? તે ગર્ભાસ્થ બાળના આત્મ-પ્રકાશ વધુ જોરપૂર્ણાંક બહારની દુનિયાના વાતાવરણમાં તરતા થયા. તે પ્રકાશના આકર્ષણે એક દેવ તે બ્રાહ્મણને આંગણે આવ્યા. તેજસ્વી બાલદિવાકરનું તેણે ત્રિશલા નામે ક્ષત્રિયાણીની કુક્ષીમાં સંક્રમણ કર્યુ અને ત્રિશલાદેવીના ગર્ભને જયણાપૂર્ણાંક દેવાનંદાની કુક્ષીમાં મૂકી દીધેા.
અનેકને આ સ્થળે શંકા ઉદ્ભવશે કે ‘ ગર્ભ માંના બાળકનું અપકવ ઋતુએ કઇ રીતે સંક્રમણ થતું હશે ? ગની અદલાબદલીની વાત કઈ રીતે માની શકાષ ? ’ જે બનાવને માનવી પોતાની માનુષી-શકિત વડે માપી શકતા નથી. અને જે બનાવ તેને પેાતાની તમામ પ્રકટ શકિતએની હદ બહારના લાગે છે, તેને તે સદા શંકાની નજરે જ જૂએ છે. માનવી અલ્પ છે, તેની બુદ્ધિ પરિમિત છે, ‘ અહં' ને ‘સ્વાર્થી ’ના દુર્ગામ ડુંગરાની પાર તરતાં સત્યાથી તે અજ્ઞાન છે. આત્માની દુનિયાનાં અજવાળાં તેણે પીધાં નથી, અને તેથી તે આત્માને સામાન્ય એવા પ્રસંગાને પણ શંકાભરી આંખે જ વાંચે છે. શરીરની દુનિયા કરતાં આત્માની દુનિયાનુ સામ અનેકગણું છે. શરીરવશ પ્રાણીને
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજકુમાર : મહાવીર
તેને મર્મ ન સમજાય એટલે કાંઈ તે નાબૂદ નથી થઈ જતું. સિંહણનું દૂધ પચાવનાર કોઈ ક્ષત્રિયાણજાયો ન મળે એટલે સિહણનું દૂધ અસત્ય નથી ફરતું ? લગભગ આવા જ પ્રસંગ શ્રીકૃષ્ણના જન્મસમયે પણ બને. જન્મકાળે શ્રીકૃષ્ણ પિતાના મામા કે સની જેલમાં હતા, પરન્તુ તેમની આત્મસામ સામે જેલના લેખંડી દરવાજાનું જડ ઓગળી ગયું, અને ગોકુળને તેમને માગ કખો થયેલો. આમાં શંકા જેવું કાંઈ છે જ નહિ ! વિજ્ઞાનનાં જઇ બળો આજે અનુઆમ અખતરાઓ વડે આલમને અજાયબ કરી શકે છે તે પછી આમાનાં અતૂલ બળની વાત જ કયાં ? તેવી રીતે શ્રી વીર સાડી ખાસી દિવસ દેવાનંદા બ્રાહ્મણની કુક્ષીમાં રહેલા તેમાં ઐશ્વર્યના અંશ કરતાં કમના પ્રાબલ્યનું સત્ય જ વિશેષ છે.
ક્ષત્રિયકુડપુર નામે રમણીય એક ગામ. કાશ્યપ ગોત્રીય સિદ્ધાર્થ ત્યાંના યશસ્વી ભૂપાળ. તેમને વાસિષ્ઠ ગોત્રની દેવાંગના તુલ્ય એક વામા. ત્રિસ્ટલાદેવી તેમનું નામ. ઉભયને એકમેક પ્રત્યે અગાધ–અવિચ્છિન્ન નેહ. વીતરાગ ધર્મ પ્રત્યેની નિર્મળ ઉભયની ભકિત. નિપાપ અને પવિત્ર તેમનાં જીવન. તેમને શકિતના અવતાર સમે એક પુત્ર. નંદિવને તેનું નામ, અને રૂપગુણે અજોડ સુદર્શના નામે પુત્રી હતી.
અશ્વિન કૃષ્ણ ત્રયોદશીની અંધારી રાતે, પોતાની કુક્ષીમાં પરમ પ્રિતાપી આત્મા પ્રવેશતાંની વેળાએ ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીએ અલૌકિક ફળચક ચૌદ સ્વપ્ન જોયાં. સ્વમ-ચિત્રોમાંથી ઝરતા અમૃત–પ્રકાશે તેમની મનોહૃષ્ટિમાં આનંદ જાગૃત . તેમનાં અંગાંગમાં અનુપમ આનંદ પ્રસરી ગયે. હાથમાં રત્નજડિત સુવર્ણનું કેડિયું લઈ તેઓ મંદ ચાલે પ્રાણેશ્વરની પથારી પાસે ગયાં. હળવા હાથે પતિના શરીર
ચૌદ ભવનોનાં નામઃ–હસ્તી-વૃષભ-સિહ-લક્ષ્મીદેવી–પુષ્પમાળા-ચંદ્રમા-સુર્ય-વન-કળશ-સવરસાગર-દેવવિમાનરત્ન રાશિ અને નિધૂમ આગ્ન.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૦
વિદ્ધારક શ્રી મહાવીર કરનું ઓઢણ દૂર કરી તેમને જગાડ્યા. શુભ સ્વપ્નની વાત જાણું સિદ્ધાર્થ રાજાએ યથામતિ તેના ગુણ વર્ણવ્યા.
નિર્મળ પ્રભાત પ્રગટયું કે તરત જ રાજાએ અનેક સ્વપ્નપાડાને પિતાને આંગણે તેડવા. રાણીને આવેલાં ચૌદ ઉત્તમ સ્વપ્નની તેમને વાત કરી. તે સાંભળતાં જ સ્વપાઠકે ગંભીર બની ગયા. પ્રત્યેક સ્વપ્ન–ચિત્રનું ઉંડાણ તેમને અમાપ જણાયું. તેમણે અંદરોઅંદર સ્વનિફળને હિસાબ ગણ્યું, ને પછી તેમને મોવડી આગળ આવી સજાને નમીને બોલ્યા “હે ભૂપાળ ! સ્વને અતિ ઉત્તમ છે, તે સાથે સર્વોત્તમ પ્રકાશ પુંજ તે સ્વપ્નની આસપાસ ઝળકી રહ્યો છે. અમને દીપક જેવું સ્પષ્ટ જણાય છે કે તમારે મંદિરે સૂર્ય-ચન્દ્રની. સમગ્ર કાન્તિના પ્રતીક તુલ્ય તેજસ્વી પુત્રરત્નન-નવ માસ ને સાડાસાત દિવસ વ્યતીત થતાં--જન્મ થશે. તે પુત્રનું આનંદમય જીવન જીવમાત્રને આનંદના અમરપત્થનું દિગ્દર્શન કરાવશે, તેના પગલેપગલે તિમિરના ખડકે તૂટી પડશે. ટૂંકમાં પુત્ર તમારે ત્રિલેકને વંદનીય થશે” સ્વમફળ સાંભળી ત્રિશલામાતા હર્ષ અનુભવી રહ્યાં, રાજાએ તિષવેત્તાઓને એગ્ય દાન પ્રદાન કરી માનપૂર્વક ઘેર પાછા મેકલ્યા.
પ્રભુને માતૃપ્રેમ-ત્રિશલામાતા સુખપૂર્વક દિવસે ગાળે છે, સંભાળપૂર્વક ગર્ભસ્થ બાળનું પોષણ કરે છે. એક રાત્રે તે સૂતાં હતાં, તેવામાં તેમને અચાનક ધાસકે પડ્યો, ગર્ભ હાલચાલતે ન જણાય ! તેમનું વદન પ્લાન પડી ગયું. આંખમાંથી અશ્વનાં પૂર વહેવા લાગ્યાં. દુજ્યિાનાં સર્વ સુખ ગર્ભસ્થ બળના અપહરણના ખ્યાલ સાથે તેમની નજરમાં તુચ્છ જણાય; કેટલે અગાધ-અસીમ-છે માતાને પ્રેમ ! હજી બાળક ગર્ભમાં હતું, છતાં તેની નિશ્રેષ્ટતાએ તેમને કેટલા વિવશ બનાવી દીધા. માતાનો જેટલે ગર્ભસ્થ બાળક પ્રતિ
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજકુમાર : મહાવીર
નેહ હતો, તેટલો જ બધે તેથી વિશેષ સ્નેહ બાળકને નિજ જનની પ્રત્યે હતો, અને માતા પ્રત્યેના સર્વોત્કૃષ્ટ સ્નેહને કારણે જ શ્રી પ્રભુ ગર્ભમાં સ્થિર થયા હતા. હલનચલન કરતાં તેમને એ ખ્યાલ આવે કે, હું હાલુંચાલું તેથી માતાની પ્રકૃતિ અસ્વસ્થ બને, તેના કરતાં ગર્ભમાં શાંતપણે રહીને માતાની અસ્વસ્થતા શા માટે ન નિવારું ? પરંતુ તેમને આ ખ્યાલ ઊંધો પડેલે અને સંસારીને સહજ ચિન્તામાં આખું ય કુટુંબ ગરક બની ગયું. તે સમયે પ્રભુના દિવ્ય આત્માએ સંસારી જનેને ભૂલ દેહ તરફના રાગને તેમજ તેઓની પરતત્રતાને સારો અભ્યાસ કરી લીધો. ગર્ભમાં રહીને જ તેમણે સંસારને સાર વાંચી લીધો. લત્તર પ્રકૃતિને સમજવાની તાકાતનું જડ પ્રેમી જનોનું તેમણે માપ કાઢી લીધું. ઉપરાંતમાં તેમને એ પણ સમજાયું કે મારા પ્રત્યેનો માતા-પિતાનો સ્નેહ અમાપ છે, હું તેમની હયાતિમાં સંસારથી નિરાળ નહિ પડી શકું અને ગર્ભમાં રહીને તેમણે માતા-પિતાની ધ્યાતિ દરમ્યાન જ્ઞાનમાર્ગે ન વિચારવાનું નક્કી કર્યું. ગર્ભમાં રહીને પ્રભુ બહારની દુનિયાને પણ જોઈ શકતા હતા. તેમનો દેહ કુદરતી નિયામાનુસાર ગર્ભમાં હતા, પરંતુ આત્મા સર્વ લેકના આનંદપ્રકાશમાં સ્વતન્ત્રપણે રમતે હતિ. વ્યક્તિ પ્રત્યેના સ્નેહમાં જેઓ પિતાના વ્યાપક સ્નેહને કેન્દ્રિત કરી નાખે છે, તેઓને તેમનો તે સ્નેહ-સ્નેહને નામે મેહમાં જકડી દે છે. માતા પુત્રને અવશ્ય ચાહે, પણ પુત્રને ચાહવાની સાથે દુનિયાના અન્ય બાળકોમાં નિજના માતૃત્વને વિકસતું ન કરે ત્યાં સુધી તે ચાહના નિર્મળ પ્રેમસ્વરૂપી ન બને. પ્રભુને માતૃપ્રેમ નિર્મળ હતું, કારણ કે માતા તરફ તેમને સ્નેહપ્રવાહ જે રીતે વહે હતો, તે રીત અખંડ સૃષ્ટિને નિજના સ્નેહમાં ભજવનારી હતી. અને તેથી તેમણે માતા-પિતાની હયાતિ દરમ્યાન તેમને ત્યજી ન જવું એવી પ્રતિજ્ઞા કરેલી, જે પ્રતિસાનો સર્વસ્પશી વનિ તેમના સર્વ જીવો પ્રત્યેના અખૂટ સ્નેહને નિર્દેશ કરે છે. અન્યથા તેઓ એવા પ્રકારની પ્રતિજ્ઞા કરે જ શા માટે? કુટુંબીજનોને ચિંતાભાર દૂર કરવા માટે
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
વિદ્ધારક શ્રી મહાવીર બાળ-પ્રભુએ પોતાનું અંગ ફરકાવ્યું. ત્રિશલા માતાના જીવમાં જીવ આવ્યો, ગર્ભસ્થ બાળકની દુનિયામાં જઈ એટલું તેમનું મન-મનના ભવનમાં શાંત થયું. સર્વને તેમણે તે શુભ સમાચાર જણાવ્યા. કુટુંબ આખામાં આનંદનો પારાવાર ઉછળી રહ્યો. માતા શાંતિપૂર્વક ગર્ભનું પોષણ કરવા લાગ્યાં.
પ્રભુને જન્મ –વિક્રમાદિત્યે સંવત પૂર્વે પ૪૩ ના (ઈ.સ, પૂર્વે ૫૯૯) ચૈત્ર સુદ તેરસની મધ્યરાત્રે-ત્રિશલા માતાની પુણકુક્ષીથી લકાત્તર પુરુષનો જન્મ થયો. એક ક્ષણવાર જગત આખું પ્રકાશમાન બની ગયું. દુનિયાના દુ:ખીમાં દુઃખી છએ પળને દિવ્યાનંદ અનુભવ્યું, કારણ કે બાલપ્રભુને આત્માનંદ સર્વવ્યાપી હત, સર્વને તેઓ પોતામાં જોતા, તેમજ પોતાને સર્વમાં તરતા જતા. જેને જન્મ જગતને ક્ષણની શાંતિ પીરસી શકે, તેનું જીવન જગતના તિમિરસ્થંભને ઉખેડી દે તેમાં અતિશયોક્તિ જેવું શું ? સિદ્ધાર્થ રાજાના મંદિરે આનંદનો પ્રકાશ વહેવા લાગ્યો. પુત્ર-જન્મની વધાઈ આપવા આવનાર દાસીને સજાએ મુગટ સિવાય. સર્વ અલંકાર ઉતારી આપ્યા ને દાસત્વમાંથી મુકત કરી
શ્રી વીરના જન્મકાલે સ્વર્ગપતિ ઇન્દ્રનું આસન ચલાયમાન થયું, તે ગભરાય, તેને લાગ્યું કે મારાથી શકિતમાં ચઢીઆત કઈ માનવ ત્રિભુવનમાં અવશ્ય પેદા થયો હો જોઈએ, કે જેના પુણ્યપ્રતાપની સર્વશ્રેષ્ઠતા મારા આસનને કંપાવી રહી છે. તેણે જ્ઞાનને ઉોગ કર્યો, તે ક્ષત્રિયકુંડ ગામમાં લેકર પુરુષનો જન્મ થયાને ખ્યાલ આવ્યો. તે સપરિવાર ત્યાં આવ્યો. ભકિતભાવપૂર્વક પ્રભુની પૂજા કરી ને પછી અંગ-પ્રક્ષાલનવિધિ નિમિત્તે ઈન્ટ પ્રભુને મેરૂશિખરે લઈ ગયે, ત્યાં અનેક દેવે એક સાથે પ્રભુના નાજુક શરીર પર જળ-ધાર કરવા લાગ્યા. ઇન્ટે તેમને તેમ કરતા વારીને કહ્યું કે, “ જળ-ધાર એક-એક વારે કરવી, એક સાથે તેમ કરવાથી પ્રભુને બાધા નડશે.”
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજકુમાર : મહાવીર
૧૩
પ્રભુમાં નિર્માળ જ્ઞાન હતું, તે જ્ઞાનના નિર્મૂળ સરવરમાં ઇન્દ્રના શબ્દે ઊર્મિઓ જગાવી; પ્રભુએ તે જાણ્યું. અને ઇન્દ્રના સશય ટાળવા જ્ઞાનલીપ્યા પાદાંગુષ્ટ વડે મેરૂને ચલાયમાન કર્યાં. મેરૂ પ`ત હતે, જડ ને સ્થિર હતા, પ્રભુ પુરુષ હતા, ચેતનામય ને સવ્યાપી તેમને
""
""
આત્મા હતા. “પ્રભુ ” શબ્દાલેખનના મધ્વનિ એજ છે કે, જ્ઞાનની દિશામાં જેતા સર્વસુંદર ફાળા હોય, તે અન્ય સામાન્ય જતાના સ્વામી તરીકે, નાયક તરીકે, પ્રભુ તરીકે શાબી શકે. મેરૂ હાલતાં ઇન્દ્રનું હૈયુ કુંપ્યું, તેણે પ્રભુની ક્ષમા યાચી, બાળક છતાં આત્મા નિર્મળ અને અનાદિ હતા, ક્ષમા કે સજાના સ` ધર્માની પાર તેમનુ ં જ્ઞાન તરતુ ં હતું.
રાન્ત સિદ્ધાર્થે પુત્રને જન્માત્સવ કર્યાં. પૂરવાસીઓને મનગમતાં મિષ્ટાન્ન જમાડવાં. ગરીમાને અઢળક લક્ષ્મી વહેં'ચી; ગુન્હેગારે તે તુરંગમુક્ત કર્યા. દશ દિવસ સુધી ગામ આખામાં આનંદ-પ ઉજવાળું. જન્મને બારમે દિવસે રાળ સિદ્ધાર્થે પાતાને આંગણે અનેક કુ ટુબીજતા, સ્નેહીએ અને રાજપુરુષાને આમંત્ર્યા. સર્વને ઉત્તમ પ્રકારનાં સાત્ત્વિક ભોજન જમાડી, પાન વસ્ત્ર અને અલંકારોથી સના સારે આદર સત્કાર કર્યો. પછી પોતાની ઇચ્છા વ્યકત કરતાં કહ્યું બંધુઓ, જ્યારથી આ સુલક્ષણા બાળક અમારા કુળમાં ઉત્પન્ન થયા છે, ત્યારથી અમારી કીર્તિ અને સંપત્તિ અઢળક ખની રહી છે, અમને અણધાર્યા લાભ થાય છે, આ બાળકના પ્રભાવથી મારા રાજ્યની સર્વ પ્રકારે વૃદ્ધિ થઇ છે. માટે હું એનું વમાન ' એવુ' ગુણયુક્ત નામ રાખું છું. ’
'
$
તત્કાલીન પરિસ્થિતિ:વમાનના જન્મકાલે ભારતવર્ષીની આ પ્રશ્નમાં ધાર્મિક આડંબરેએ બહુ જ પ્રવેશ કર્યાં હતા અને ધનાં મૌલિક તત્ત્વો દિનપ્રતિદિન મિથ્યાડંબરના મેધ તળે ઢ ંકાઇ રહ્યાં હતાં. આડંબરપૂર્ણ યજ્ઞક્રિયાઓમાં જ વૈદિક ધર્મની પરિસમાપ્તિ
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર મનાતી હતી. વેદિક ધર્માચાર્યો પિતાની સત્તાના બળે અન્ય હલકી વર્ણોની સાથે મનગમતી રીતે વર્તતા હતા. આ વૈદિક ક્રિયાકાંડના યુગે જૈનધર્મની દિગંતવ્યાપી પ્રભાને ઢાંકી દીધી, ને તેના પરિણામસ્વરૂપ જૈનધર્મ અને પ્રજાની સ્થિતિ શોચનીય થઈ ગઈ હતી. જનધર્મનાં મૂળ તત્તવે ઉપર વૈદિક ધર્મક્રિયાઓની ઝડપી અસર થઈ રહી હતી. કયાંક કયાંક શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુના ઉગ્રવિહારી સાધુ મુનિરાજે પોતાના સદુપદેશથી જૈનધર્મની મૌલિકતાને ટકાવી રાખવાના પ્રયાસ કરતા જેવામાં આવતા હતા.
સમય ધર્મભાવનાને હતો. પરંતુ તે ભાવના પ્રવાહને જીવંત રાખનાર ધર્મનાયકની ખોટ હતી. પ્રજામાં શ્રદ્ધા, ધર્મ, સદનુષ્ઠાન વગેરે ધાર્મિક ભાવનાઓને સ્થાને વિશ્વાસ, હિંસા અને કુરઢીઓનાં મૂળ ઊંડાં ઊતરતાં જતાં હતાં. આત્માની અમર કળાને ખીલવવાને બદલે વૈદિક ધર્માચાર્યો પોતપોતાના મત અનુસાર ક્ષણિક વાસનાઓના પિષણ અર્થે મથી રહ્યા હતા. ભારતવર્ષમાંથી આત્માનું આત્મત્વ અમરત્વ નાબુદ થઈ જાય એ કપરો તે કાળ હતો.
પ્રજાને ધાર્મિક વિકાસ જે કે રૂંધાયો હતો, છતાં પણ તે સમયના રાજવીઓ પ્રજાની આબાદીને પોતાની આબાદીનું મૂળ કારણ માનતા હતા. તે સમયના અનેક ક્ષત્રિય રાજાઓ પ્રજાજનોની બુદ્ધિને વિકાસની તક આપી, પિતાના ઉપયોગમાં લેતા હતા. અંગ મગધવત્સ દશાર્ણ અવન્તી આદિ અનેક દેશને નૃપતિઓ પિતપતાના રાજ્યમાં પ્રજાની અને પછી રાજ્યની આબાદી વધારવામાં સંતોષ લેખવતા હતા, પ્રજાને મન રાજા એજ સર્વસ્વ હતું. દરેક દેશની પ્રજાઓ રાજાની આજ્ઞાને ઈશ્વરાજ્ઞા ટૂલ્ય સમજે અનુસરતી, રાજાઓ પણ પ્રજાની શક્તિને પારખી તેમને તે અનુસાર સત્તા આપતા હતા. પોતાના પ્રદેશને સુરક્ષિત બનાવવા માટે, પ્રવર્ગમાંથી ખાસ માણસોને પસંદ
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫
રાજકુમાર : મહાવીર કરી, રાજા તેમને તે તે પ્રદેશને કુલ સત્તા સોંપી દેતે. એકંદરે રાજા પ્રજાનાં મન એક હતાં. રાજા જ્યારે પોતાની પ્રજાને પરાયી ગણી તેનાથી દાવપેચ રમવાની શરૂઆત કરે છે, ત્યારે જ પ્રજાના દિલમાંથી તે પિતા પ્રત્યેને પૂજ્યભાવ નાબૂદ કરાવી દે છે. પ્રજાને પોતાની સમજતો રાજ ધારે તે સમયે પ્રજાજનો પાસેથી આકરામાં આકરાં કાર્યો લઈ શકે છે.
પ્રજાનો એકપક્ષી વિકાસ પ્રાયઃ તેના વિનાશને જ નેતરે છે. અને તે પ્રમાણે તે સમયની પ્રજાએ આત્માના ધર્મને ભૂલી શરીરના ક્ષણિક વૈભવમાં મસ્ત બની હતી. ભારતવર્ષનો રૂંધાયેલ આત્મા એના વિકાસને ઝંખતે હતો, પરંતુ પ્રતાપી ધર્મપ્રભુની અપેક્ષાએ તિમિર તેફાનો ચાલતા હતા. પશુ-પંખીની દુનિયા અલ્ય વિહેણી બની ગઈ હતી. માનવી બહારની તાકાત પર ઝઝૂમી રહ્યો. આત્માની એની દુનિયાથી તે તદ્દન નિરાળો પડતે જતો હતો.વહેતી આવતી સંસ્કારસરિતાના જળને તે પોતાના અંગત સ્વાર્થને સંતોષવા પૂરતો જ ઉપ
ગમાં લેતો હતો. દુનિયામાં તિમિમા ગેટેગોટ ફેલાતા જતા હતા, આધ્યાત્મિક પ્રદેશનાં અજવાળાં ઓસરી રહ્યાં હતાં, કયાંય આનંદની અમૃતસેરે પુટતી ન્હોતી, તે સમયે ભારતવર્ષના ગૂજનમાં પ્રકાશરશ્મિઓ રેલાવતો બાળ વર્ધમાન જમ્યો. ”
વર્ધમાનની જન્મભૂમિ ક્ષત્રિયકુડપુર ગ્રામ, તેને રાજા સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિય, ક્ષત્રિયકુંડ પુરગ્રામ રાજય તે સ્થળે ફક્ત ક્ષત્રિય વસતા હવાનો નિર્દેશ કરે છે. અને ઈતિહાસમાં પણ એવો જ ઉલ્લેખ મળી આવે છે બહુ પ્રાચીન સમયમાં ઈક્વાકુ રાજાના ભાઈ નભાગના પુત્ર વિશાળ રાજાએ વસાવેલી નગરી વૈશાલી (વિશાલા ) તે સમયે લિછવિઓની રાજધાની હતી.* તે નગરમાં કુડપુર, બ્રાહ્મણ સંગ્રામ અને
* રામાયણ. મૂળ અ. ૪૫.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષ્ણોદ્ધારક શ્રી મહાવીર વાણિજ્યગ્રામ એ બે ત્રણ ઉપનગરેનો સમાવેશ થતો હતો; જેવી રીતે આજે અમદાવાદમાં મણિનગર-સાબરમતી વગેરે ગામોને ઉપનગર તરીકે સમાવેશ થાય છે. તે કુડપુરની ઉત્તરે ક્ષત્રિયોને સંનિવેશ અને દક્ષિણે બ્રાહ્મણનો સંનિવેશ હતો. એટલે શ્રી વર્ધમાનની જન્મભૂમિ ઉત્તર ક્ષત્રિય કુડપુર સંનિવેશ નામે ઓળખાય છે, અને દક્ષિણના ઉપનગરને દક્ષિણ બ્રાહ્મણ કુંપુર સંનિવેશ નામે ઓળખવામાં આવે છે. આ બે ઉપનગરેની જગાએ તેમજ વૈશાલી નગરીની જગાએ આજના બિહારના મુજફરપુર જિલ્લામાં સાર-બાનીયા અને બસકુંડ નામે ગામ છે, બસાર વિશાલાને બદલે, બાનીયા, બ્રાહ્મણપુરને બદલે તથા બકુંડ ક્ષત્રિય કુંડને સ્થળે છે, વૈશાલી ઉપરથી વધમાનકુમાર “વેશાન લિક” તરીકે mતા થયેલા છે. વૈશાલીને સજા ચેટક હતો. આ પ્રદેશ રામસયન જનકની આણમાં કોઈ તેને વિદેહ દેશ અને ચેટકને જ ક કહી શકાય છે તેમજ જનક ઉપરથી જાનકી અને વિદેહ ઉપરથી વિહિનું ઉપનામ ત્રિફળાદેવી વૈદેહિક-વદેહિક તે નામ વર્ધમાનનું પણ યથાર્થ ગણાય. તિબેટની પરંપરામાં બુદ્ધક લિન વૈશાલીમાં સોનાના કલશવાળા ૭૦૦૦ ઘરે, રૂપાના ૧૪૦૦૦૦ તેમજ ત્રાંબાના ૨૧૦૦૦ ઘરના ઉલ્લેખ મળી આવે છે, તે વખતના રાજાએ લિવિજાતિના હતા અને લિચ્છવિ પતિને વંશ તરીકે ઉલ્લેખ ઇ. સ. ના ચોથા સકા સુધીમાં ગુપ્તવંશી ચંદ્રગુપ્તની ભાર્યા તે વંશની પુત્રી હેવાની. મળે છે. જેથી ગુપ્તવંશી સમ્રાટ સમુદ્રગુપ્ત પિતાને બહુમાનપૂર્વક * લિચ્છવિ દૌહિત્ર” તરીકે ઓળખાવે છે. અર્થાત તેની માતા કુમારદવી લિચ્છવિ રાજકુમારી હતી. આ મહાપુરુષોની જીવન મહત્તપૃથ્વી પર જ્યારે પાપાત્માઓ વધી પડે છે અને પૂણ્યાત્માઓ તેમના વેઢીડાય છે, ત્યારે પુણ્યાત્માઓને સમગ્ર હકંદનમાંથી ધસતલે માનવનું સર્જન થાય
જુઓ પૃ. ૩૪ ઉપર લેક.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજકુ ાર : મહાવીર
પછ
છે. ત્યારે માનવી પોતે વિશ્વના વ્યાયક ધમેૌથી નિરાળા બની, મનેકલ્પિત મા ગમન કરે છે. અને પોતાના લાભના સ્વાર્થી બની, અન્યથી દૂર ને દૂર ભાગવાની સાથે, આત્માના અમર્યાદ સ્વરૂપને તિરહિત કરી મૂક છે ત્યારે તેની ગણના સામાન્ય પ્રકૃતિના માણસમાં જ થાય છે, અને જ્યારે તે ભલામાં મેકળે! બનવાને બદલે અન્યની બૂરાઇમાં મેોટા થવા લલચાય છે, ત્યારે પાપાત્માનું કાળુ કલંક તેને કપાળે ચાંટ છે. દુનિયામાં આવા સ્વાર્થીવાંચ્છુ માનવાની સંખ્યાનું પ્રમાણ વધતાં, આત્માના મૂળભૂત ગુણો જડ દ્રવ્યોની સાથે અથડામણમાં આવે છે, તેમજ દુનિયાના આત્મસ્નેહ, શરીરના સ` પ્રકારના આનંદમાં અટવાઈ જાય છે. શરીરના સર્વ ધર્મો ઉપરાંત માનવીને આત્માના ધર્માનુ પાલન કરવું પડે, તે સિવાય સ ંસાર એક કેદખાનાના સ્વરૂપમાં ફેરવાઇ જાય, સ્વાર્થાંજને તે કેદખાનાને આનંદભુવન માની શકે, કિન્તુ સુખદુઃખથી પર રમતા આત્મપ્રેમી માનવસમુદાય તે. ટાણે અકળાય, અકળામણમાંથી તેમની મુકિત કાજે તે સમયે કાળના ગર્ભમાં અનત્ય આત્મસ્વામીનું ઉતરાણ થાય. તે આત્મસ્વામી સ`ત્ર આત્માના આનંદ અને તેના મૂળ લક્ષણાના પ્રચાર કરે. મહાપુરુષ તે કહેવાય છે, જેની જાત દુનિયાના શરીર સાથે સંકળાઈને સમભાવે કામ કરે છે, જેને આત્મા વિશ્વના આત્માની સમીપ રહીને વિશ્વમાં અજવાળુ ફેલાવે છે. જેમ-જેમ શરીર પરથી આપણી નજર દૂરનાં શરીરા પર પડતી થાય, જાત કરતાં તે શરીરશા ખ્યાલ કરતી થાય, આપણા આત્મા વિશ્વના સૌન્દર્યધામાના રસિયા બને, તેમ-તેમ જીવનની મહત્તા આપણતે સમજાતી જાય. જેએનું આત્મ-શરીર જડ-શરીર કરતાં મે.ટું હોય તેને મહાપુરુષ કહેવાય, પછી તે જે કરે, તે પ્રત્યેક કાર્ય દુનિયાનાં શાશ્વત સત્યાને જીવંત ગતિ સમ`નારૂ જ નીવડે. શ્રી વ માનકુમાર પણ આત્મ-શરીરે મેટા હતા, તેમનુ સ્થૂલ શરીર નાનુ હોવા છતાં, આત્માના મેાટા શરીર વડે તે જડદ્રવ્યપ્રેમી માનવાને પીગળાવી નાખતા. જે સમયે તેમના જન્મ થયા,
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
વિદ્ધારક શ્રી મહાવીર તે સમયે નશ્વરદેહના ગુણગાનને હતા, અને તેમણે દેહના ગુણગાનમાં આત્માના અણમેલ સૂરે પૂર્યા.
શંકાસ્પદ મુદ્દાઓ –ત્રિશલારાણીને સતી કહેવાય? ગર્ભાવસ્થામાં પ્રાણુને જ્ઞાન સંભવે ? બાલ્યાવસ્થામાં પર્વતને ડેલાયમાન કાણ કરી શકે? આ પ્રકરણમાં ઉક્ત મુદ્દાઓ ખાસ શંકાસ્પદ છે.
ખુલાસે –ગર્ભ સંક્રમણથી ત્રિશલામાતાના સતીત્વને લેશ પણ બાધા આવતી નથી. ૮૩મા દિવસે ગર્ભપરિવર્તન થયું તે સમયે તે ગર્ભ વીર્ય સ્વરૂપ ન હતો તેમજ શુક સ્વરૂપ પણ ન હતું અથવા બીજા કોઈ પણ પ્રવાહી રૂપમાં ન હતા. કિન્તુ છે પર્યાતિપૂર્ણ પાંચ ઈન્દ્રિયવાળા પિંડ જે સંક્રમણ કાર્ય હતે. ગર્ભ નિમાર્ગથી આવ્યા ન હતા, તથા સ્વેચ્છાપૂર્વક કામ પણ થયું ન હતું, પરંતુ સર્વ કાર્ય ગર્ભસ્થ બાળની તેજસ્વિતાની ભીતરે રહીને દેવતાએ કહ્યું હતું, એટલે ત્રિશલામાતા સર્વથા નિર્દોષ અને પવિત્ર ગણાય.
આજના વૈજ્ઞાનિક યુગના અતિશયોક્તિભર્યા પ્રયોગો જોતાં આત્માની અમર્યાદ પ્રતિભાના પ્રયોગો પ્રત્યે લેશ પણ શંકા દાખવવી તે અયુકત છે. ડાંક વર્ષો પહેલાંને દાખલો છે. એક અમેરિકન ડોકટરે એક ભાટિયા સ્ત્રીને પેટનું ઓપરેશન કર્યું હતું. શરૂઆતમાં ડોકટરે ગર્ભવતી બકરીના પેટને ચીરીને તેના બચ્ચાને વિજળીની પેટીમાં મૂકી દીધું, અને સ્ત્રીના પેટને ચીરી તેના બચ્ચાને બકરીના ગર્ભસ્થાનમાં મૂકી દીધું, પછી તે સ્ત્રીના પેટનું ઓપરેશન ચાલુ કર્યું; ઓપરેશન વિધિ પૂરી થતાં સ્ત્રીના બચ્ચાને બકરીના ગર્ભમાંથી લઈ, તેના ગર્ભમાં મૂક્યું અને બકરીના બચ્ચાને વિજળીની પેટીમાંથી લઈ પાછું બકરીના પેટમાં મૂક્યું. પછી બન્નેને ટાંકા લગાવી દીધા. સમય પાયે તે બન્નેએ પોતપોતાના બચ્ચાને જન્મ આપે. * વિજ્ઞાન જ્યારે
જીવવિજ્ઞાન-ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયટી પૃ. ૪૩.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
* ૫૯
રાજકુમાર : મહાવીર આવા અસમાન પ્રયોગોમાં સફળતાપૂર્વક કામ કરી શકે છે, ત્યારે સર્વ પ્રયોગથી ઉપર તરતા આત્માના આનંદને એકજ ઇસારે દુનિયાને અજાયબી પમાડે તેવાં અનંત કાર્યો થાય તો તેમાં નવાઈ જેવું શું?
જુદા-જુદા પ્રાણીઓમાં ગર્ભવિકાસ કાળ જૂદા-જૂદો હોય છે. દેડકામાં-૧૫ દિવસ, સસલા અને ખીસકેલીમાં-પાંત્રીસ દિવસ, બિલાડીમાં-૫૫ દિવસ, કુતરામાં-૬૨ દિવસ, સિંહમાં ત્રણ મહિના, ડુક્કરમાં-ચાર મહિના, રીંછમાં-છ મહિના, ગાયમાં-૯ માસ ૧૦ દિવસ, ઘેડામાં ૧૧ મહિના, હાથીમાં ૨૨ મહિને તેમજ મનુષ્ય ગર્ભને વિકાસકાળ ૯ માસ ૧૦ દિવસને છે.
ગર્ભ–પરિવર્તનના સર્વ કારણના મૂળ કારણ તરીકે વર્ધમાનકુમારને તેમના જીવન-પ્રવાહને ત્રીજે ભવે કરેલે કુળને અણછાજતો મદ છે. તે માટે તેમને સામાન્ય ગોત્રમાં અમુક દિવસ રહેવાની ફરજ પાડેલી. ફરજ જેવું પણ ન જ ગણાય, કારણ કે જેટલા શ્વાસોચ્છવાસ અને ભાવમાં તેમણે ત્રીજા મરીચિ ભાવે કુલમદ કરેલે, તેટલા શ્વાસો
ચ્છવાસ અને ભાવમાં તેમને આ જન્મે બ્રાહ્મણ માતાના ઉદરમાં રહેવું પડેલું.*
ગર્ભાવસ્થામાં જીવ આવે ક્યાંથી ? તે સમજાય તે તેને વરેલા
* “બ્રાન્ચે વચથા કુંવદ્વાન્તોડ નેસત્રિ. શ. પુ. ચ. મૂળ ક્ષે. ૧૧ સર્ગ બીજે.
“My brother, each man's life the outcome of his former living is,
The bygone wrongs bring forth sorrows and woes, The bygone rights breeds bliss, That which ye sow ye reap.”
'( Light of Asia. P. 158 ).
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦
- વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
જ્ઞાનાજ્ઞાનની ચર્ચા હેઠી પડે. ગર્ભાવસ્થાના જ્ઞાનનું કારણ આત્માએ પૂર્વજન્મે કરેલાં દિવ્ય કર્મો છે. ભવાની પરંપરા વટાવી ત્રિશલામાતાના ગર્ભમાં આવતાં વર્ધમાનકુમારનો આત્મા ધવલ પ્રકાશથી શોભાયમાન બની ગયા હતા, તેમની આસપાસ કમની રજને બદલે આત્માનાં જિત કિરણ હતાં. સંસારના સ્થૂલ પદાર્થોના ચિંતનને બદલે, સ્નેહઆનંદ ને સૌન્દર્યના ફૂવારા ઉડતા હતા અને તેથી તેમને આત્મપ્રકાશ ગર્ભની દિવાલની બહાર પણ ઝળકતે હતાસ્થૂલને બંધને નડે છે, સૂક્ષ્મ સર્વવ્યાપી છે. ઈતિહાસમાં ગર્ભ–જ્ઞાન દાખલાઓ પણ મોજુદ છે. અભિમન્યુ ઉપરાંત શુકદેવજીને પણ ગર્ભમાં ઘણાં શાસ્ત્રોનું જ્ઞાન હતું એમ કહેવાય છે. અને એ બરોબર છે. કારણ કે આમા અનાદિ હોય છે, તે જેમ-જેમ પ્રકાશમાં મોકળો થતો આવે, તેમ તેમ તેના આત્મા ઉપરનો શરીરના જડભાવાનો પ્રભાવ ઘટવા માંડે અને આત્માનું તેનું જ્ઞાન વધતું ચાલે, ગર્ભમાં હોતી વખતે પણ અમુક દિવસ પછી આત્માની સાથે આનંદના લેકની વાત ગર્ભસ્થ બાળ કરી શકે છે. તે જ રીતે વર્ધમાનકુમારે ગર્ભમાં રહીને પોતાના જ્ઞાન વડે માતા-પિતાના પિતા તરફના સ્નેહનું દર્શન કરેલું અને માતા-પિતાના શાકને દૂર કરવા પોતાનું અંગ ફરકાવેલું. ઉઘડતી પિયણુને જેમ સૂર્યકિરણ સાથેના પોતાના સંપર્કને ખ્યાલ હોવા ઉપરાંત પોતાના સુરભિ ફેલાવવાના ધર્મને ખ્યાલ હોય છે અને તે તે પ્રમાણે સુરભિમય બનીને સુરભિ પ્રસરાવે છે, તે જ રીતે આત્મા પરમાત્મા સાથેના પિતાના સંપર્કના ખ્યાલ સાથે નિજમાં પરમાત્માના નેહને જન્માવે છે. અને તે સ્નેહના પ્રકાશમાં દુનિયા સર્વ ભાવોનું સારી રીતે દર્શન કરી શકે છે.
* “ महाभारतमें अभिमन्यु के चक्रव्यूह ज्ञान का वर्णन है ॥ इत्यादि प्रमाणों से तय पाया जाता है कि गर्भमें कीसी साधारण जीव को भी अधिक ज्ञान विकास हो जाता है, जब लोकोत्तर पुरुष के लिये पूछना हि क्या ?"
(. ચંપાાસ્ત્રની શત વસાગર (પૃ. ૭)
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજકુમાર : મહાવીર
વર્ધમાનકુમારે જમને પહેલે જ દિવસે પગના અંગુઠે મેરુનાં ઉત્તુંગ શિખરોને ડોલાયમાન કરેલાં, તે વિષ્યમાં શંકા દામૃવવા કરતાં, આત્માને જડ ઉપર કેટલે પ્રભાવ હોય છે તે સમજવામાં હિત સમાએલું છે. ઈન્દ્રને જ્યારે શંકા થઈ ત્યારે જ તેણે દેને એક સાથે જળધારા કરતા વાર્યા. અરૂપી–નિર્મળ જ્ઞાનમાં વર્ધમાને ઈન્દ્રની તે શંકાનું ચિત્ર જોયું. તેમણે સુવર્ણમય મેરૂ પર્વતને અંગુઠા વડે દબાવ્યો. જે તેમણે ધાર્યું હોત તો અંગુઠો દબાવ્યા વગર મેરને હલાવી શકત, પરંતુ ક્રિયા વગર પરિણામ જોવાની તેમનામાં લેશ પણ ભાવના ન હોવાથી જ તેમણે અંગુઠાને નિમિત્ત બનાવીને મેરૂને ડગમગાવેલ. બાકી મેરુ જેવો અડેલ પર્વત એક અંગુઠાથી હાલે તેમાં જેટલું સત્ય. છે તેના કરતાં કુમારે ઈન્દ્રશંસયને ટાળવા કરેલી રમત જ વિશેષ પ્રમાણભૂત છે. * અને કુમારના અતુલ બલને જોઈને ઈન્કે તેજ સમયે તેમનું “મહાવીર”નામ પાડેલું. મહાવીર જેમ કૃષ્ણ પણ ગોવર્ધન પર્વતને એક આંગળી પર ટેકવ્યું હતું. ત્માનું સામર્થ્ય જે કરી શકે છે, તેને સમજવામાં આત્માનંદી પુરુષ એક ને એક બેન હિસાબ જેવી સરળ રીતે સમજી લે છે. નથી સમજાતું તેમને જેઓ
* “વારાહgન ચ મેક્રમાનાથાન જમ્પયનું 1
મે નામ " મહાવીર” તિ નાઝાઝાવિયાત્ ' (મા. રવિશેણ પદ્મપુરાણુ પર્વ ૨. ગ્લૅક ૭૬ “રાવળને મી વાઢિમુનિ વૈર વિચાર #ર कैलास पर्वत को उठाया था। उस समय श्री वालिमुनिने जिनबिंब तथा मंदिरों की रक्षा के लिए अपने पैरका अंगुठा दबा कर कैलास को स्थिर रखना चाहा था, इस समय रावण कैलास के नीचे दब गया था. इत्यादि વજન ઘajરાળમેં ઝીલા હૈ.” (પં. ચંપાલાલજી કૃત ચર્ચાસાગર ચર્ચા ૨ પૃ. ૬) પૃ. ૩૩ માં હનુમાનજીને લગતી નોટ જુઓ.
महोपसगैंएप्येष न कंप्य इति ब्रजिळा महावीर इत्यपरं नाम चक्रे ગતે: ૫ ૧૦૦ છે
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
બહારની દુનિયામાં આત્માને શોધવા ભટકતા હોય છે. અહી શકા એનુ નિવારણ સંપૂર્ણ બન્યુ
કુમાર મહાવીર ખીજના ચન્દ્રની જેમ સુવિકસિત સુચારૂ અંગે વડે દીપવા લાગ્યા. એકએક અવયવે અનુપમ સુગંધી ફૂલોનો પમરાટ તરવા લાગ્યા. આંખેાના ઊંડાણમાં આત્માના રત્નાકર સાગર ગતો સભળાવા લાગ્યા. બહારની વસ્તુએપર ફરતી તેમની નજર તે વસ્તુના તત્ત્વને પીયા માંડી. આંગણે ખેલતાં ખેલતાં જાણે કે વસુંધરાના ચિરપરિચિત સંબંધી ન હોય તેમ નિયપણે વર્તવા માંડયા. નાજુક તેમની પા-પા પગલી ધૂલિમાં પદ્મનાં સુરમ્ય ચિત્રા સર્જવા લાગી. નિર્મળ આકાશના ઉજળા પૂ`ચન્દ્રબિમ્બની જેમ તેમનું વદન ચમકવા લાગ્યુ. જમણા હાથના અંગુઠે રહેલા અમૃતને તીકરાની માતાના સ્વમાનનું અવલાકન હેતુંજ નથી. ધાવતાં ધાવતાં તેમનાં સવે અંગેામાં સ ંતાષનાં અમૃતકિરણા વ્યાપી ગયાં, જોનારને ગમી જાય તેવી તેમની શરીરકૃતિ બની ગઇ.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ બીજી
સારઃ—મહાવીરકુમારની બાલ્યાવસ્થા, વિવિધ પ્રકા ફ્ની તેમની રમતગમતા, લેખશાળામાં પ્રવેશ કરવા તે સમયે તેમણે વાપરેલી ગભીરતા. વિવાહ અને સ ંતતિ, દિગમ્બર સપ્રદાય એમ માને છે કે પ્રભુશ્રી મહાવીર આજીવન બ્રહ્મચારી રહેલા; પણ તે અપ્રમાણીતતા સાબિત થઇ ગયું છે કે તેઓ પરણ્યા છે, તે સબંધી ઐતિહાસિક પ્રમાણેા, પ્રાણીમાત્રથી વ્યાપ્ત સ‘સારમાં મહાવીરના સ્નેજીવનધ
હા
"
બાલ્યાવસ્થા: આળપણ સાત વર્ષ સુધી ગણાય. ભલે'આજે તેના અંત પાંચમી વયે આવતા હોય. બાળજીવન એટલે વિશ્વમય જીવન, સરળ શાંત અને સાત્વિક જીવન પારણે બાળકનું વિશ્વ મંડાય, તે પારણે ઝુલતાં મૅના–પાપટમાં કે કુદરતને વાંચતું થાય. માતાનુ હાલરડું તેને પરંમના અનન્ય સ્નેહ ‘ સંગીત રધરૂપ ' જણાય. તેને પારણામાંથી બહાર કાઢીએ એટલે તે ગમે ત્યાં રમવા જાય, તેને ડર ન હોય પશુના કે વિષધર પ્રાણીના; કારણ કે તેની દુનિયાનું રાજ્ય તેની “ માતા ના હાથમાં રહે છે, કંઇ થાય કે રડીને તે માતાની કોઠે લપાય છે. બાળક રડે છે, કારણ કે સંપૂર્ણ વિશ્વાસ હોય છે. તેને માટી ખાતું
.
<<
માતા છૅ, એના એતે જોતાં માતા તેને શિક્ષા
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
કરે છે, પણ પાછું તરતજ સ્તને વળગાડે છે. જે રીતે માનવીને કુદરત જનની શિક્ષા કરે છે, અને શિક્ષાને ભાગવતો મનુષ્ય પાતાની આંખે પોતાની ભૂલને વાંચતા થઇ, કુદરતની વધુ સમીપ જઇ બેસે છે, તેજ રીતે માતા બાળકને શિક્ષા કરે છે, તેમાં તેને અમાપ માતૃ-સ્નેહજ કામ કરે છે. બાળકની દુનિયામાં ‘ માતા ' સર્વસ્વ હોય છે, પાંચ-સાત વર્ષની વય સુધી બાળક બધી રીતે માતાની સાથે જોડાયલુ રહે છે. જે રીતે વ્યક્તિનો વિશ્વ સાથેનો ગાઢ સંપર્ક નિર્માયલા છે, તેવીજ રીતે માતા અને બાળકના સંપર્ક પણ કુદરતી છે. કુમાર મહાવીર માતા-પિતાના સ્નેહ-ઝુલે ઝુલતા મેાટા થવા લાગ્યા. આકાશમાં તરતાં વાદળાને જોઇ તેઓ કુદરતી કલામાં રમવા માંડવ્યા. કુદરતમાં તેમને જે જે દેખાવા લાગ્યું', તેને તે આત્માની વ્યાપક દૃષ્ટિ વડે અવલોકવા લાગ્યા. કાઇપણ વસ્તુ માટે તે ભાગ્યેજ રડી પડતા, કારણ કે તેમના આત્માનંદમાં તમામ વસ્તુઓનો પ્રકાશ ભરપૂર હતા. રાતટાણે માતા કુંવરને લઇ બગીચામાં ફરવા જતાં, કુંવર આસપાસની ખુશમય ઝાડીમાં ત્યાગ અને તેની મહત્તાના મર્મ સમજતો. કારણુ કે તેમનુ એમ માનવું હતું કે, ફૂલમાં સુવાસ જરૂર છે, પણ્ તે સુવાસ, સુવાસ તરીકે ત્યારેજ પકાય છે, જ્યારે ફૂલ તેનો આનંદપૂર્ણાંક ત્યાગ કરે છે, તેજ પ્રમાણે સ્વેચ્છાપૂર્ણાંક સુખદુઃખથી પર બનવામાં સાચા આત્માનંદ સમાયલા છે.
રમતગમતા:મહાવીર કુમાર સાચે જ મહાવીર હતા. બાલપણથી તેમનામાં ધૈય, બળ અને પરાક્રમ કરવાના ક્ષત્રિયાચિત ગુણા ફાલ્યા હતાં. સાત વર્ષની નાજુક વયે કુમાર ગામના બીજા ખાલસ્નેહીઓ સાથે ગામ બહાર આવેલા બગીચામાં રમતગમત કરવા ગયા. બધા આલ–કુમારા એકત્ર થયા. રમત માટે તેમણે જાળનું એક વૃક્ષ પસ ંદ કર્યું, અને તે વૃક્ષ ઉપર ચઢવા-ઉતરવાની ૢ આમ્લકી ’’ રમતની શરૂઆત કરી. રમત એવા પ્રકારની હતી કે એક કુમાર ઝાડ
64
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજક઼માર : મહાવીર
૬૫
નીચે રહીને–દાવ આપે, બીજા કુમારા ઉપર ચઢી જાય. બધા ચઢી જાય એટલે નીચેના કુમાર ઉપરનામાંના એકને પકડવા ઉપર ચઢે અને ત્યાં જે પકડાય તેના માથે દાવ આવે. અત્યારે રમાતી “ ઈંપળી પીપળી ”ની રમત જેવી આ રમત ગણાય. રમતની શરૂઆત થઇ, ઝાડની ડાળીએ કુમારોના ભાર વડે નમવા લાગી. આવતા મંદ પવનમાં રમત જામી. એક ખીજા ઉપર દાવ આવવા માંડયા. એટલામાં પુંફાડા મારતા એક મણિધર રમતા બાળકાની નજરે પડયા, ઝાડના થડને વીંટાઇને તે રહ્યો હતા. રમતા કુમારો ગભરાયા. તેમણે એક પછી એક ઝાડ પરથી જમીન પર હૃદકા માર્યો. મહાવીર કુમાર શાંતિપૂર્વક નીચે ઊતર્યાં, નીચે ઊતરીને નાગને ઝાલ્યો, આલીને દૂરના નિરૂપવી પ્રદેશમાં તેને મૂકી આવ્યા. અને રમત પુનઃ ચાલુ થઇ.
આ સ` તે—મહાવીર કુમારના વીરત્વની પરીક્ષા કરવા આવેલા કાઇ દેવ અથવા રાજકીય ખટપટના પરિણામ સ્વરૂપ કાઇ જાલીમ રાક્ષસ હોવા જોઇએ. જે રીતે ગેાકુળમાં રહેતા કૃષ્ણથી ડરીતે તેમના ધાત બદલ કંસે ચાણુર કૈસી વગેરે દૈત્યાને, રૂપ પટ્ટા કરાવીને ત્યાં મોકલેલા અને શ્રીકૃષ્ણે તેમને મારી હટાવેલા તેજ રીતે આ સ` પણ ક્રોઇ કાવાદાવાના પરિણામ સ્વરૂપ રાક્ષસ અથવા વીરની કસેાટી કરનાર દેવ હાવા જોઇએ. રમત ફરી શરૂ થતાં, પ્રથમને સ`રૂપ ધારી દેવ, સાતેક વર્ષના કુમારનું રૂપ ધારીને સની સાથે રમવા આવ્યા.
આ વખતે રમતની શરતા જૂદી હતી. રમતમાં જે હારે તે જીતનારને પોતાની પીફ ઉપર બેસાડીને અમુક અંતરસુધી દોડે એવી શરત હતી. રમત શરૂ થઇ. રમત રમવામાં મહાવીર કુમાર જીત્યા. પેલા રૂપધારી દેવ જાણીબૂઝીને મહાવીરને હાથે પરાજ્ય પામ્યા. શરત મુજબ વમાનકુમાર તે બાળરૂપધારી દેવની પીડપર ચઢયા. લાગ મળ્યા જાણી દેવે પેાતાનું શરીર લંબાવવા માંડયું, જોતજોતામાં તેની લંબાઈ વધીને સાત તાડ જેટલી થઇ ગઇ. અને તે કુમારને પીઠ ઉપર લઇને દોડવા
૫
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
}}
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
માંડયા. કુમારને નવાઇ જેવું થયું. તેમને બનાવટી રૂપની ગંધ આવી. તાણીને એક મુષ્ટિપ્રહાર દોડતા દેવના ખભા પર કર્યાં, દેવ ગભરાણા, શ્વાસેાવાસ તેના જોરપૂર્ણાંક ચાલવા લાગ્યો. મુષ્ટિના પ્રહાર થતાં તે વામન સ્વરૂપી બની ગયા. કસોટી કરવા જતાં પોતે હાર્યાં છે એમ જાણી તેણે મહાવીરની ક્ષમા યાચી. કુમાર તે ક્ષમાના સાગર હતા, કારણ કે પ્રાણીમાત્રમાં તેએ પાતાના જેવા જ આત્મ-પ્રકાશ ખૈતા હતા. હસીને તેમણે દેવને જવા દીધા. હાર્યા તેથી દેવે માફી માગી, પરન્તુ તેના આગમનના ઉદ્દેશ કેવળ કસેાટી કરતાં બે ડગલાં આગળના હાય તા પણ શી ખબર ! “ મહાવીર–ચરિત્ર ” અંગેના ઘણા ગ્રન્થેામાં ઉક્ત દેવે તેમને વમાનને બદલે “ મહાવીર” નામ આપ્યા ઉલ્લેખ છે. પણ તે બરાબર નથી. કારણ કે કુમારે સવપ્રથમ વીરત્વ મેરુશિખરે ઇન્દ્રને બતાવેલું અને ઇન્દ્રે તેમને ત્યાં જ “ મહાવીર ” નામ આપેલુ
22
""
લેખશાલા પ્રવેશઃ-પ્રાચીન કાળમાં પુત્રને સાતમા વર્ષે શાળામાં મેકલવામાં આવતા, આજે તેને બદલે પાંચની વયે માકલવામાં આવે છે અને તેથી વિદ્યાર્થી ભવિષ્યમાં સારી પ્રગતિની આશા રાખવામાં નિષ્ફળ નીવડે છે. આજના જમાનામાં પાંચની વયે બાળકનું શારીરિક બંધારણ નબળુ` અને તેજહીન હોય છે. તેથી તે નિશાળમાં જાય તે છે, પણ ત્યાંના એકડા-બગડાનો ભાર તેના કુમળા શરીરની કુમળી શાખાઓને વાળી દે છે અને ત્યાંથી જ ભાવિના તેના અશકત શરીર અને અપૂર્ણ અભ્યાસની આગાહી કરી દે છે. પુત્રને નિશાળે બેસાડવાની ક્રિયાને તે સમયમાં · નિશાળ ગરણું ” કહેતા, આજે પણ ઘણા શહેરામાં નિશાળ ગરણાની ક્રિયા થતી જોવામાં આવે છે.
મહાવીર કુમારને સવા સાત વર્ષ થયાં એટલે તેમના માતા પિતાએ ચાલ્યા આવતા રીવાજ અનુસાર તેમને શાળામાં બેસાડવાના વિચાર * महोपसर्गै एप्येष न कंप्य इति वजिणा महावीर इत्यपरं नाम चक्रे નવતેઃ ॥ ૧૦૦ ત્રિ. શ. પુ. ચ. મૂળ ૧૦ મેા સ.
!
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજકુમાર : મહાવો
李世
નક્કી કર્યું. કુમારનું આત્મા અને કુદરત સંબંધી જ્ઞાન ઊંડું અગાય હતું. ત તે ન્યાયની પારસુક્તિના ગગન સુધી તેમનાં ધવલ આત્મકિરણે પ્રસરતાં હતાં. સુષ્ટિસ્નેહના જ્ઞાનમાં તેમનાં આત્મા આજ્ઞેશ્વર સ્વરૂપ હતા, અને તેથી તે સ`દા શાંત ધીરૂં હસતા અને પ્રથમસ નિમગ્ન જણાતા. પ્રથાને માન આપી તેએ સાળાએ જવા તૈયાર થયા, ગાળ-ધાણા ને કુમ કુમ તિલક કરાવીને ઘર બહાર પગ મૂકયા. જ્ઞાનમાં સ્વતન્ત્ર છતાં કાયદાને માન આપી શાળામાં દાખલ થયા. સાગર નદીને મળવા જાય તેવી આ રીત હતી. વિરુદ્ધ દિશામાં ઉપડતાં તેમનાં પગલાંના પ્રભાવે કુદરતી રીતે ઇન્દ્રનું આસન ચલાયમાન થયું. તેણે શકિતથી જોયુ, તે સાંસારી જતેાની સામાન્ય મતિદ્વાર પ્રભુની જ્ઞાનની અવહેલના થતી જોઇ, રૂપ બદલીને તે એક વૃદ્ધ વિપ્ર દેશે ક્ષત્રિયકુ ડપુર ગામની શાળામાં દાખલ થયા અને કેટલાક શાસ્ત્રોના ગૂઢ પ્રશ્ન ઉપાધ્યાયને પૂછ્યા. ઉપાધ્યાયે ભાંગી-તૂટી ખેલીમાં અધકચરા ઉત્તર આપ્યા. તે પછી બ્રાહ્મણરૂપ ધારી ઇન્દ્રે તેજ પ્રા મહાવીર કુમારને પૂછ્યા. ચન્દ્રમાંથી ઝરતા ચ ંદન પ્રકાશની જેમ તેના ઉત્તરા કુમારના અંતરમાંથી સળંગ ધરે બહાર આવ્યા. તે પછી ઇન્દ્રે વ્યાકરણ ગણિતાદિ વિષયાના ઘણા ગૂઢ પ્રત જ્ઞાની—કુમારને પૂછ. કુમારે તીરની અદાએ તે પ્રશ્નોના ઉત્તર પણ વાળ્યા. ઉપાધ્યાય વિસ્મિત થયા, ટાલ પર હાથ ફેરવવા લાગ્યા. પોતે આજ સુધી જે પ્રશ્નોના ઉત્તર સબધી સાશક હતા, તે ગૂઢ પ્રશ્નોના સરળ ઉત્તર-પેાતાના થવા આવેલા માળ-શિષ્યના મુખથી સાંભળી તે શરમાઇ ગયા. થોડી વાર બાદ રૂપધારી ઇન્દ્રે પ્રેમસાગર-મહાવીરને શબ્દોની ઉત્પત્તિ સંબંધી અને (૧) સંજ્ઞાસ્ત્ર (૨) પરિભાષા સૂત્ર (૩) વિધિસૂત્ર (૪) નિયમ સૂત્ર (૫) પ્રતિષેધ સૂત્ર (૬) અધિકાર સૂત્ર (૭ અતિદેશ સૂત્ર (૮) અનુવાદ સૂત્ર (૯) વિભાષ, સ્ત્ર (૧૦) નિપાત સૂત્ર, એ દૃશ સૂત્રના પૃથક્ પૃથક્ અ પૂછ્યા. તેના બાળજ્ઞાની કુમારે ઉત્તર આપ્યા અને તેમાંથી ચંદ્ર વ્યાકરણની રચના થઇ. આ સ સગી આંખે જોઇ ઉપાધ્યાય . ચમ
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિદ્ધારક શ્રી મહાવીર કાર પામે, ઉપાધ્યાયને સંશય ટાળવા ઈન્ડે મૂળ સ્વરૂપ પ્રકટ કર્યું અને ઉપાધ્યાયને જણાવ્યું કે તમે કુમારને બાળક સમજશે નહિ. પ્રાણીમાત્ર પ્રત્યેના તેમના અવ્યાબાધ આનંદ સ્વરૂપમાં સૃષ્ટિના સકળ જ્ઞાનગ્રન્થ તરી રહ્યા છે. એમની આંખમાં આત્માનાં તેજ છે. ઈન્દ્રને સાંભળી ઉપાધ્યાય સહિત સર્વ આગંતુકે વિસ્મય થયા. ઉપાધ્યાયે પ્રભુ જેવા કુમારની ચરણરજ લીધી. છતાં બાળ-વીર શાંત અને ગંભીર હતા. બનતા બન પ્રત્યે તે સદા સમભાવ દાખવતા, માનશ્રેષ્ઠ હોવા છતાં સામાન્ય જન પ્રકૃતિને કદી પણ ઉપહાસ ન કરતા.
કુમારને શાળા-પ્રવેશ પ્રસંગ ઘણે જ અટપટ અને અર્થસૂચક છે. એક તે એ, કે અંતરમાં જ્ઞાનને સાગર ઉછળતું હતું, છતાં તેઓ છીછરા સરેવર જેવા ઉપાધ્યાયને ત્યાં જવા પણ તૈયાર થયા, કારણ ઘણું સહેલું છે. આત્મ-સામ્રાજ્યના જેમ તેઓ સ્વામી હતા, તેમ સંસારમાં એક કુમાર તરીકે આયુ: વ્યતીત કરતા હતા, અને તે બાબતને તેમનો ઊંડે ખ્યાલ હતે. મોટાને નામે થતાં ભલાં–બૂસ કાર્યોની અન્ય માનવસમુદાય ઉપર કયા પ્રકારની છાપ પડે છે, તે બાબતમાં તેમની દષ્ટિ ઊંડી અને અમાપ હતી. જે તેઓએ ધાર્યું હોત તે શાળામાં જવાનું બંધ રાખી શક્ત, કારણ કે તેમનામાં અગાધ શકિત હતી, પરંતુ તેમના એક દાખલે ગામના અન્ય માર્ગ શોધતાં માણસને અનુકરણ રૂપ થઈ પડત અને ઉપાધ્યાયની તે કાળની મહત્તા વીસરાઈ જાત. જ્યારે આજે એથી વિરુદ્ધ પ્રકારનું વર્તન જોવામાં આવે છે. હાઈસ્કૂલમાં મેટ્રીક થયેલ કે કેલેજને બારણે બી. એ. બનેલે આજનો વિવાથી પિતાના શિક્ષક કે પ્રોફેસરની ભૂલ સામે સરળ બનીને પ્રશ્ન પૂછવા કરતાં તેની ઠેકડી કરવામાં જ પોતાના વિનયનું પ્રદર્શન કરાવે છે. અને કોઈ વિષયમાં નિષ્ણાત થતાં, દુનિયામાં તે વિષય સંબંધી જ્ઞાન પિતાની બરાબર કાઇનું છે નહિ; એમ છડેચક જાહેર કરીને
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજકુમાર : મહાવીર પોતાની ભાવિપ્રગતિને રોધી નાંખે છે. જ્ઞાન ભારે નમ્ર થવાથી આત્માની આસપાસની વજી દિવાલે તૂટી પડે છે, અને અક્કડ બનવથી તે દિવાલે લેહ સમ મજબૂત બનીને આપણા જ પચાવેલા જ્ઞાનને આપણા કપાળમાં જેરપૂર્વક પાછું મારે છે. પોચી જમીનમાં પડેલું વારિ જ્યમ ફૂલફળાદિ દાયક નીવડે છે, અને કઠણ જમીન ઉપર પડેલું નિરર્થક વહી જાય છે, તેમ નમ્રતામાં નફે અને અક્કડતામાં તે સમજવા
શ્રી મહાવીર મેટા થયા. તેમનું શરીર શોભતું ને સપ્રમાણ દીસવા લાગ્યું. દસ ને બારની વય વીતી ગઈ. આયુષ્ય ઘટે છે, કાળ ઘટતા નથી. કાળનું જીવંત છવન ઝરણુ સદા કાળે તાલબદ્ધ રીતે સૃષ્ટિમાં
ત્ય કરે છે. વર્ષ-માસ-દિવસને રાત કાળની અખંડ જીવન-કાવ્યની પદ-જોડલીઓ સ્વરૂપ છે, કાળમાં વધ-ઘટ નથી, શ્વાસોચ્છવાસની ક્રિયા ઉપર જીવન-મરણના અને અવલંબેલા છે. મૂકવા-લેવાની ભાવના પર ભૌતિક અને આધિભૌતિક વાતાવરણનાં દશ્યો સર્જાય છે.
વિવાહ અને સંતતિ:-મહાવીર રાજકુમાર બન્યા. બાળ મટી. યુવાન બન્યા. ગામ-જંગલમાં વનહસ્તીની માફક નિભયપણે ફરવા લાગ્યા. પ્રચંડ તેમની કાયા, તેજઝરતું લલાટ, અણિયાળી તેજસ્વી આંખે, પ્રતાપપૂર્ણ મુખમુદ્રા, લેખંડી છાતી, તેમજ આજાન તેમના બાહુ હતા. તેમના અંગ-પ્રત્યંગે વનની વિજળી ઝબકવા લાગી. અરૂપી કામ, કુસુમબાણે તેમની આસપાસ ક્રીડા કરતા હતા. ગામની સુલક્ષણી કન્યાઓ સરવર પાળે યુવાન મહાવીરના રૂપગુણની અનન્યતા ગાવા લાગી. છતાં શ્રી વીર અડગ અને અડોલ હતા. મુક્તિ તેમનું લક્ષ્યસ્થાન હતું, આ ભવે જ તેમને ત્યાં પહોંચવું હતું. આત્માનું એમનું સામર્થ્ય ઈન્દ્રિયેના સામર્થ્ય કરતાં અનંતગણું તેજસ્વી બની થયું હતું. તેમની ઈન્દ્રિયોના મૂળમાં આમાના અમૃત-કુવારા ઉષ્મા
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
F
વિશ્વહિારક શ્રી મહાવાન
હતા એટલે ઇન્દ્રિયો તેમની આત્માની નજરે સર્વ ભૌતિક આધિભૌતિક પદાર્થોને અવલેતી હતી. યુવાન એટલે લગ્નની ઉમેદવાર. શ્રી મહાવીર પણ તેવા જ ઉમેદવાર હતા, તેમને પરણવું હતું. પણ તે શરીર વડે. ખોજા શરીરને નહિ પરન્તુ આત્મા વડે આત્મા અનત પ્રકાશતે,
"2"
cr
રાજકુમાર પર માતા-પિતાનો સ્નેહ અસીમ હતા, તેમણે તેમને ધરણવા સંબધી વાત કરી, પરણીને સ ંસાર ચલાવવાનો સાર સમ જાવ્યો. કુમાર એકચિત્તે બધુ સાંભળી રહ્યા રાજા-રાણીને કુમાર સિવાય ચોથુ ાઈ ત્યાં હતું નહિ, ક્રમ રે નમ્રપણે પ્રશ્ન કર્યાં, મને પરણાવવામાં તારા શુભ હેતુ કયા છે ? “ વંશની વેલને સદાને માટે ફાલી-ફૂલી રાખવાના શુભ હેતુ પુરઃસર અમે પરણાવવાની વાત કરી છે. ” કુમાર વિચારમાં પડયા, તેમને તે સમયે કઈં ન સૂઝયુ તેઓ ત્યાંથી ઊઠીને બગીચામાં ગયા. એક સુખાસન પર બેસી જીવનના ભાવિનું દર્શન કરવા લાગ્યા. લગ્નના પ્રશ્નને તેમણે ફરી તાળવા માંડયો. “ પરણું ! પરણવું જોઇએ ! શા માટે ? શેષ વિશેષ લાભ એક ને ખલેએ શરીરને ભાર આત્માને કયમ ન આડ પાંચાડે ? સ્ત્રીની રમતમાં આત્માની રમત ભૂલાય ત્યારે શુ? ” મનને અંતે તેમણે અંતરમાં એક ડૂબકી મારી, માતાને અગાધ સ્નેહ અ સપાસ તરતા જણાય. લગ્નજીવન સુગંધી ભગવવાનાં કર્મોની હારમાળા તેમની નજરે પડી. તરત તેમણે દિશા બદલી. વડીલ બન્ધુ નંદિવર્ધનના આવાસે ગયા. લગ્ન સબંધી પેાતાને સ્પષ્ટ વિચાર મેોટાભાઈને જણાવ્યા. વડીલભ્રાતાની આંખા સજળ બની, સ્નેહાશ્રુને તે ન ખાળી શકયા. ત્યાંથી વાત માતાપિતાને કાને પહોંચી. મહાવીરકુમાર પરણે છે. ” ... પવન આખા ક્ષત્રિયકુ ડપુરમાં પ્રસરી ગયો.
<<
9
ટ
વસતપુર નામે રમણીય નગરના સમવીર નામે રાજા. પદ્માવતી તેની પટરાણી, એક રાત્રે પટરાણીને સ્વપ્ન આવ્યું. સ્વપ્નામાં અન્ય
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજકુમાર : મ્હાવીર
૭૧
ખંડી રાજા સાથે સમરવીર ભૂપાળને યુદ્ધમાં ઝૂઝતા તૈયા. તે જ રાત્રે તેમના ગર્ભોમાં પુત્રીપણે એક ભવ્યાત્માએ પ્રવેશ કર્યાં. સ્વપ્નના પ્રભાવ અનુસાર રાજાને દુર્યોધન નામે સીમાડીઆ રાજા સાથે મેદાનમાં ઊતરવું પડયુ. તેમાં સમરવીરની શૂરવીરતા આગળ વધી, દુર્ગંધના પરાજ્ય થયા. તે પછી ઘેાડા માસે પદ્માવતીની કુક્ષીથી એક પુત્રીને જન્મ થયો. પુત્રી ગર્ભ`માં આવતાં જ યુદ્ધમાં પેાતાને સારા યશ મળેલા જાણી સમરવીર રાજાએ તેનું “ યાદા નામ રાખ્યું. વનલતાની જેમ યશેાદા વયે વધવા માંડી. વિકસતાં તેનાં અંગેામાંથી મેહક પરાગ પથરાવા લાગી, ક્ષિતિજે શાભતી ખીજલેખા જેવું તેનુ લલાટ ચમકવા લાગ્યું, ગુલાબ પત્ર શી રેશમી ત્વચા અનેક રાજકુમારેશન આકર્ષીણનું કારણ બની. પણ યોગ્ય રાજકુમારને અભાવે રાજાએ કુમારીનું વેવિશાળ કયુ`' નહિ. તે અરસામાં રાજાને સિદ્ધા કુમાર-મહાવીર ·ાદ આવ્યા. તેમજ કુમારે લગ્નની હા પાડી એટલે તેમનાં માતા–પિતા પણ યોગ્ય મૂળવધૂની તપાસમાં લાગ્યાં, છેવટે તેમની નજર યશોદા ઉપર જઇ ઠરી. તેમણે કહેણ મેાકલ્યું, સમરવીર રાજાએ દૂતને આવકાર્યાં, તેમજ પેાતાના મનેાભાવ તેની આગળ સરળ ભાષામાં વ્યક્ત કર્યાં. દૂતે શ્રીફળ ધર્યું, પદ્માવતીએ તે શ્રીફળને અક્ષતથી વધાવ્યું અને કર-કમળમાં લઇ લીધુ. શ્રી મહાવીરનું સમરવીર રાજાની રૂપગુણવતી સુકન્યા યશોદા સાથે યાગ્ય થયે સગપણ થયું.
,,
તે કાળમાં માતાપિતા પોતાનાં સંતાનેાના લગ્ન સંબંધી આજના કરતાંધણા ઉચ્ચ પ્રકારના વિચારો ધરાવતા હતા. કહેવાની મતલબ એ કે, આજના જેટલુ` ડહેાળાયેલું વાતાવરણ તે સમયે નહેતું. લગ્ન બાબત માબાપ પુત્ર-પુત્રીની એકાંતમાં સલાહ લેતા. પુત્ર કે, પુત્રી તેમાં બહુજ ગંભીરભાવે વિચાર ફરીને સ ંતાષભીને જવાબ દેતા. પતિ કે પત્નીની પસંદગીમાં કન્યા કે કુમાર જે દીર્ઘદૃષ્ટિ વાપરતા તેથી વિશેષ ઊંડે તેમનાં જનક જનની જોતાં અને પછીજ યાગ્ય કુળ ને ઘર સાથે સબંધ બંધાતા.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર શ્રી મહાવીર-યશોદાના લગ્નને શુભ દિવસ નક્કી છે. ક્ષત્રિય કુડપુર આખામાં ધૂપ-દીપ ને કુસુમમાળાની મહેક વ્યાપી રહી, મહોલ્લે મહેલે રંગબેરંગી ધજાઓ ફરકવા લાગી. ભવને ભવને અક્ષત કુમકુમના સાથિયા શોભવા લાગ્યા, રાજમહેલની તસુ તસુ જમીન રેશમીનાથી મઢાઈ ગઈ. મહેલના શિખરે ફ્લિોરી કાચની દાંડીઓમાં, રત્નમણિનાં કેથેિ દીવા જલવા લાગ્યા. સહુ કોઈના અંતરે આનંદ ઉભરાવા લાગ્યો, મહાવીર કુમાર એક જ આ સ્થૂળ પ્રકાશને સુરભિથી વ્યાપ્ત વાતાવરણથી પરના દિવ્ય આનંદવ્યાપી પ્રદેશમાં રમતા હતા. પરણવાનું તેમણે જ કહેલું અને તેથી જ તે નકકી થયેલું. પણ તેથી તેઓ પરણ્યા પહેલાં તે સંબંધી વિચારોની હારમાળા વડે–તેમના સૂક્ષ્મ પ્રક ભર્યા પ્રદેશને રેકવા નહોતા ઈચ્છતા. સ્થૂલઉપભોગના વિષયને ચિંતનની ખરલમાં લસોટવામાં તેઓ આત્માની નિર્માલ્યતા સમજતા હતા. તેમને હૈયે માત્રને એક સરખે સ્નેહ હતા તેથી એકજ વ્યક્તિમાં તેમનું પુરુષવ દ્રિત કરવું તેમને મેગ્ય. અને અહિતકર જણાતું હતું,
મંગળ ચોઘડિયે શ્રી મહાવીર-યશૈદાને હસ્તમેળાપ થયે. થનાર મુક્તિરામણું સ્વામી કર્મ રજના અવશેષને નાબુદ કરવા-ક્ષત્રિયકુમારી યશોદાના ભરથાર બન્યા. જ્યારે દિગંબર સંપ્રદાય શ્રી મહાવીરને અવિવાહીત માને છે. શ્વેતામ્બર-દિગમ્બર વચ્ચે ખાસ મતભેદ જ “કુમાર” શબ્દ છે. દિગમ્બરો સાધારણ રીતે “કુમાર” શબ્દને અર્થ આ પ્રમાણે દર્શાવે છે. આપણે ત્યાં આજે પણ
* વિવાદું જીરયાના મઢાવીર યોદ્યોઃ # ૧૬૧ (ત્રિ. શ. પુ. ચ. સર્ગ ૧૦ )
* યુવરાગ: કુમારો માર: (અભિધાન ચિન્તાણુ કાન્ડ બીજે શ્લેક-૨૪૬)યુવરાગતુ ગુમારો મતૃતારા (અમરકેષવર્ગલોક ૧૨ માં) મારવાસારામરામાન વાસે ! (અભિધાન રાજેન્દ્ર પૃ. ૫૫૮)
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૩
રાજકુમાર : મહાવીર જે પિતા-વડીલ બધું વગેરે જીવતા હોય તેને “કુમાર” સંજ્ઞા વડે બોલાવાય છે. ભારતવર્ષમાં સર્વ ક્ષત્રિય નરેશ તથા શ્રીમં તેના ઘરમાં પિતા યા જ્યેષ્ટ બ્રાતાની હયાતીમાં નાના પુત્રને આજે “કુમાર”
કુંવર સાહેબ' કહીને જ બોલાવવામાં આવે છે, * કુમાર એટલે પાંચ વર્ષની અવસ્થાને બાળક. પુત્ર યુવરાજ કાર્તિકેય સિધુ નદી યુવાવસ્થ યા તેની પહેલાંની અવસ્થાવાળે પુરુષ.૪
'ઉક્ત અર્થોમાંથી પ્રસંગને સાનુકૂળ બે અર્થ નીકળે છે એક અવિવાહિત અને બીજે તે યુવરાજ પણ થઈ શકે છે. દિગમ્બર સંપ્રદાય પ્રથમ અર્થને માન્ય રાખી શ્રી મહાવીર, શ્રી પાર્શ્વનાથ, શ્રી નેમિનાથ, શ્રી મલ્લીનાથ અને શ્રી વાસુપૂજ્ય સ્વામી એ પાંચેય તીર્થકરને આજીવન “કુમાર” એટલે બ્રહ્મચારી માને છે. કિન્તુ શ્વેતામ્બર જૈનાચાર્યો એ પાંચે ય તીર્થકરને યુવરાજ માને છે. તથા પ્રભુ શ્રી મલિનાથ અને શ્રી નેમિનાથ એ બેનેજ બ્રહ્મચારી માને છે. હવે આમાં ક અર્થ સાચે છે તેનો નિર્ણય કરીએ. ઉક્ત સર્વે અર્થોમાં બ્રહ્મચર્યસૂચક કેાઈ પાઠ ન હોઈ ભગવાન શ્રી મહાવીર ત્રીસ વર્ષ સુધી બ્રહ્મચર્યાવસ્થામાં રહ્યા હોવાનું સાબિત થઈ શકતું નથી. શ્વેતામ્બર આગમે તીર્થંકરની વાણીને સત્ય અને શાશ્વતી માને છે. તે આગમોમાં તેમને “કુમાર” એટલે “યુવરાજ” માનવામાં આવ્યા છે. દિગમ્બર પુરાણ ગ્રન્થ સિવાય કેટલાં બે દિગમ્બર શસ્ત્રો પણ એમજ માને છે કહેવું જોઈએ કે દિગમ્બર જૈન સમાજમાં પુરાણને પ્રચાર વિશેષ છે.
(૧) દિગમ્બર પદ્યપુરાણમાં લખ્યું છે કે-વાલિ દીક્ષા અપનાવી મોક્ષમાં ગયા. દિગમ્બર મહાપુરાણમાં લખ્યું છે કે વાલિ લક્ષ્મણના હાથે માર્યો ગયે અને નરકમાં ગયો.
* (કલ્પિત કથા સમીક્ષીકા પ્રત્યુત્તર પૃ. ૧૦૬). x (સંક્ષિપ્ત-હિન્દી-શબ્દ સાગર પૃ. ૨૪૪)
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર (૨) દિગમ્બર હરિવંશપુરાણમાં સ્પષ્ટપણે આલેખેલું છે કે–વસુ રાજાના જ કનું નામ અભિચન્દ્ર તથા જનનીનું નામ વસુમતી હતું, દિગમ્બર પદ્મપુરાણમાં લખ્યું છે કે-ચયાતિ વસુરાજાના પિતા અને માતા સુરકાન્તા હતી,
. (૩) મહાપુરાણમાં લખ્યું છે કે, શ્રી રામને જન્મ બનારસમાં થયો હતો, અને તેમની માતાનું નામ સુબાલા હતું. પદ્મપુરાણમાં લખ્યું છે કે, રાસની જન્મભૂમિ અયોધ્યા હતી, ને માતાનું નામ કૌશલ્યા હતું.
(૪) મહાપુરાણમાં લખ્યું છે કે, સીતા રાવણની પુત્રી હતી, પદ્મપુરાણમાં લખ્યું છે કે, સીતા જનકની પુત્રી હતી
(૫) આરાધના કથાકેષમાં ગજસુકુમાલ શ્રી કૃષ્ણનો પુત્ર હોવાને સ્પષ્ટ નિર્દેષ કરેલો છે, જ્યારે હરિવંશપુરાણ તેજ ગજસુકુમાલને શ્રી કૃષ્ણને બધુ ઠેરવે છે.
(૬) હરિવંશ પુરાણમાં લખ્યું છે કે, કર્ણ દુર્યોધન વગેરે સાધુ જીવન સ્વીકારી સ્વર્ગે સંચર્યો. પાંડવપુરાણ, તેઓ સર્વે મહાભારતના યુદ્ધમાં મૃત્યુ પામ્યાની સાક્ષીરૂપે છે.
આ સિવાય પણ બીજા અનેક રાજા-મહારાજાઓની જન્મભૂમિ જીવન આદિ વિષયોમાં દિગમ્બર ગ્રન્થ એકમત થતા નથી. ઉપરોક્ત તમામ પ્રકાર છે મતભેદોને ધ્યાનમાં લેતાં એટલું તે ચોક્કસ થાય છે કે દિગમ્બર કરતાં જિનેશ્વર કથિત શબ્દમય આગમોને આલેખનાર શ્વેતામ્બર જૈનાચાર્યોની માન્યતા સત્ય અને સર્વદેશીય છે.
દિગમ્બર શાસ્ત્રો પણ પાંચ તીર્થકરોને માટે “કુમાર” શબ્દને અર્થ અવિવાહિત નહિ કિન્તુ યુવરાજ કરે છે. એટલે મતભેદ જેવું કશું રહેતું જ નથી. દિગમ્બર પંડિત જણાવે છે કે, વાસુપૂજ્ય મલ્લિનાથ,
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજકુમાર : મહાવીર
૭૫
તેમનાથ, પાથ અને મહાવીર સ્વામી એ પાંચ તીથ કર રાજા બન્યા વિના મુનિ બન્યા અને શેષ એગણીસ તીર્થંકર પૃથ્વીપતિ બન્યા બાદ સાધુજીવનમાં પ્રવેશ્યા, * તે પરથી એટલુ જ સાબિત થાય છે કે, પાંચેય તીર્થંકરા રાજકુમાર રહ્યા. અથવા પૃથ્વીપતિ
ન બન્યા.
શ્વેતામ્બર, શાસ્ત્રોની માન્યતા પણ એવાજ પ્રકારની છે.ત્ર
દિગમ્બર ધર્મશાસ્ત્ર આ વાતનો સ્વીકાર નથી -કરતું, કે ભગવાન મહાવીરે વિવાહ કર્યા હતા અને તેઓ તેમને બ્રહ્મચારી માને છે. પણ તે વાતને સાબિત કરવાને તેમની પાસે એક પણ મજમૃત પ્રમાણ છે નહિ, આગમ સિદ્ધ પ્રમાણેા સિવાય ગમે તે રીતે ખેાલવાથી એક * वासुपूज्यस्तथा मल्लिनेमिः पार्श्वो ऽथ सन्मतिः ।
( ૫. ચ’પાલાલજી કૃત ચર્ચાસાગર ચર્ચા ૯૩ પૃ. ૯૨ ), માતા: પદ્મ નિાન્તાઃ પૃથિવીપતય: રે ।।
x वीरं अनिमिं पासं मल्लिं च वासुपूज्यं च । ए ए मुत्तेण जिणे, अवसेसा आसि रायाणो ॥ २२१ ॥ वीरो अरिनेमि, पासो, मल्ली अ वासुपुज्जो अ । पढमवए पव्वद्दया, सेसा पुण पच्छिमवयं मि ॥ २२६ ॥ (વિશેષાવય માધ્યાયી, બાનિયુક્ત્તિા) तिहुयणं पहाण सामिं कुमारकाले बि तविय तव चरणं बसुपुज्जयं मल्लिं चरमतियं संथुवे णिश्चं ॥
( સ્વામી કાર્તિકયાનુપેક્ષા વ ચર્ચા ૯૩ ) भुक्त्वा कुमारकाले त्रिंशद्वर्षाण्यनन्तगुणराशि: । अमरोपनीत भोगान् सहसाभिनिबोधितोऽन्येद्युः ॥ ७ ॥ (આ. પૂગ્યવાન્ ત “નિર્વાંગ મ”િ શ્લોક ૭ પૃ. ૧૨૩) આ. જિનસેન કૃત હરિવંશ પુરાણ ” અધ્યાય શ્લોક ૬-૭-૮ માં ભગવાન મહાવીરના વિવાહ પ્રસ ંગ છે.
**
""
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
'
અસત્ય હકીકત સત્ય બનીને પ્રજાના જીવનમાં કયી રીતે ઊતરી શકે. જ્યારે શ્વેતામ્બરા જૈનાગમાથી સિદ્ધ કરે છે કે, પ્રભુ શ્રી મહાવીર પરણ્યા હતા કિન્તુ તેમણે રાજગાદી ન સ્વીકારેલ હોઇ, ‘ યુવરાજ ’ જીવનમાં જ સાધુતાના નિર્મૂળ અમૃત સરોવરમાં પગ મૂકયા હતા. આ સિવાય પણ શ્રી મહાવીરના તેમના માતા પિતા ઉપર અગાધ સ્નેહ હતા અને તે સ્નેહને લઈને જ તેમણે ગર્ભમાં–માપિતાની હયાતિમાં દીક્ષા ન લેવાની પ્રતિજ્ઞા કરેલી. * અને પછી તેજ મહાવીર કુમાર શુ` માતાપિતાને દુ:ખી કરવ! માટે ન પરણે ? અને જો તેમને માતા-પિતાના દુ:ખળી પરવા ન હોત, તેા પછી તે ગર્ભમાં સ્થિર શા માટે થાત અને પ્રતિજ્ઞા પણ શા માટે કરત ?
9
સામાન્યતઃ શ્વેતામ્બર અને દિગમ્બર, ઉભયના શાસ્ત્રવચનોથી સપ્રમાણ-સાબિત થાય છે કે શ્રી વાસુપૂજ્ય શ્રી મલ્લિનાથ, શ્રી નેમિનાથ, શ્રી પાર્શ્વનાથ અને શ્રી મહાવીરસ્વામી એ પાંચ તીર્થંકર
cr
<
"
રાજકુમાર હતા અને નૃપતિ બન્યા નહાતા. તેમજ તેમણે રાજકુમારાવસ્થામાં દીક્ષા અંગીકાર કરી હતી, શ્વેતામ્બર શાસ્ત્રા ‘ રાજકુમારેશને ’ ‘ કુમાર ' શબ્દથી અને અવિવાહિતાને અલગ રૂપથી ઓળખાવે છે અને દર્શાવે છે કે, ૨૪ તીથ કરામાં ૧૯ રાજા થયા હતા, ૨૨ પરણ્યા હતા અને મલ્લિનાથ તથા તેમિનાથ એ બે તી કરા આજીવન બ્રહ્મચારી રહ્યા હતા. શ્રી મહાવીર પ્રભુને સંસારમાં રમતા એક પુત્રી થઇ હતી અને તેના લગ્ન તેમના ભાણેજ જમાલિ સાથે કરવામાં આવ્યા હતા. ×
''
જમાલિ પણ મહા તેજસ્વી મુનિ હતા. કિન્તુ પાછળથી સંધ ભેદ કરીને તેણે પેાતાને નવા “ બહુરત સંપ્રદાય સ્થાપ્યા હતા આ
""
66
*
नाहं समणो होहं अम्मान अहंमि जीवंते
X
૮ સમાજિમાર્યા મળયદુહિતા પ્રિયવર્શના ॥
..
॥ કર | માય્.
ત્રિ. શ. પુ. ય સ. ૮ મા શ્લો. ૩૪.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજકુમાર ઃ : મહાવીર
રીતે તેઐતિહાસિક વ્યક્તિ છે તેને ઇન્કાર થઇ શકે તેમ નથી. જમાલિ નિન્જવ હતા. એવા નવ નિન્હેવેશ થઈ ગયા છે. કિન્તુ દિગમ્બર શાસ્ત્ર અર્વાચીન હોઇ તેને ઇતિહાસ રજુ કરી શકતું નથી, અથવા શ્વેતામ્બરાને હિસાબે દિગમ્બર પણ નિહવ છે, અથવા તે દિગમ્બર વિદ્વાનોએ નિન્હવાને ઇતિહાસ જ ઉડાવી દઈ ભગવાન મહાવીર સ્વામીના લગ્નપ્રસ`ગને અવાસ્તવ ઠેરવવા પ્રયાસ કર્યાં છે. ગમે તેમ હા, પરન્તુ જમાલિકલ્પિત નથી અને જમાલિનુ અસ્તિત્વ એજ શ્રી મહાવીર-લગ્નની સાબિતી છે.
ORG
27
દિગમ્બર સંપ્રદાય શ્રી મહાવીરને અવિવાહિત ઠેરવવાના પુરાવા તરીકે ઘણું કરીને શ્વેતામ્બર સંપ્રદાય સમ્મત આવશ્યકનિયુક્તિને આગળ કરે છે. તેમાં જે પાંચ તીર્થંકરોને ‘ કુમાર પ્રવ્રુજિત ’કહ્યા છે, તેમાંના શ્રી મહાવીર પણ એક છે એમ તેએ માને છે. કિન્તુ ‘ કુમાર પ્રવજિત 'ના અ આજીવન બ્રહ્મચર્ય પાળી દીક્ષા સ્વીકારનાર એવા જ થતું નથી. તેના અ એમ પણ થઇ શકે, અને તે જ સાચે અં ગણાય છે, ‘રાજપદ નહિ સ્વીકારનાર' નિયુકિતમાં રપષ્ટ લખ્યુ છે કે-(ગામાયરા વિષયા તે મુત્તા મા,િદિ) ‘કુમાર પ્રવજિતા સિવાય અન્ય તીર્થંકરાએ ગ્રામ્યાચાર વિષયેા ભાગવ્યા.’
ઉકત પાના અથ એવા જ થતા નથી કે, અન્ય પાંચેય તીર્થંકર અવિવાહિત રહ્યા. કારણ કે નિર્યુકિતકાર આગળ જતાં જણાવે છે કે, મેટા સામન્ત કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલી યશોદા નામે શ્રેષ્ઠ રાજકુમારી સાથે શ્રી વીરે લગ્ન કર્યું-પાણિગ્રહણ માતાપિતાએ કરાવ્યુ.’ નિયુક્તિકાર આગળ જતાં જણાવે છે કે, ‘ યશોદાની સાથે મનુષ્યના વિધ ભાગે ભાગવતાં તેજની લક્ષ્મી જેવી સુરૂપા, પ્રિયદર્શીના નામે
*
'मद्दन्तसामन्तकुलपसूआए । कारन्ती पाणिगहणं जसोअवर
રાયનાÇ ' ॥ ૧૬ ॥
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
७८
પુત્રી થઈ. અને ફૂલ ત્રીસ વર્ષાં સુધી ગૃહવાસમાં રહીને માતા-પિતા દેવગતિ પામ્યા પછી ક્ષત્રિયકુંડગ્રામમાં હસ્તોત્તર નક્ષત્ર, ઉત્તરફાલ્ગુનીની અંદર-ઉત્તમ ક્ષત્રિય જાતિવાળા, વઋષભનારાચ સંધયણવાળા, ભવ્યજનને બેધ પમાડનાર મહાવીર પ્રભુએ દીક્ષા લીધી.×
ઉપરોકત પ્રમાણેથી સિદ્ધ થાય છે કે, શ્રી મહાવીર પ્રભુ પરણ્યા હતા, પરણીને ઘેર આવ્યા ત્યારે ગ્રામ્યજનોએ તેમનેા સારા આદરસત્કાર કર્યાં. રાજા સિદ્ધાર્થે ગામ આખાતે મિષ્ટાન્ન જમાડયાં. શ્રી મહાવીર સમભાવે “ સંસાર ભવન ’ની ભીતરે પ્રવેશ્યા, યોાદારાણીએ તેમને ફૂલહાર કર્યાં. ભવનમાં અગરુ-ચંદનની પરાગ મ્હેકતી હતી. છત ઉપર આકાશનું સુરમ્ય ચિત્ર હતુ, દિવાલા સફેદ આરસની હતી. તે ઉપર લીલા રંગની ચિત્રલિપિ હતી. દીપકના આછ-નિર્મળ ગુલાખી પ્રકાશમાં · સંસાર-ભવન ’એક સ્નેહ-કાવ્યના અનુપમ પ્રતીક સ્વરૂપ ઝઘમગતું હતું. મહાવીર પરણ્યા, પણ તે કુદરતની પ્રતિમૂર્તિને; નહિ કે મોહમાયાને, નિસર્ગના, અનંત સ્વરૂપનું દર્શન નારીના નાજુક દેહમાં કરી શકાય છે, પણ તે સારૂ નિમૂળ અ ંતર અને આત્મરસ લીંપી ઇન્દ્રિયા જોઇએ; વ્યાપક સ્નેહ ને સૌન્દર્યાંના પરમાણુને ઝીલવાની શકિત જોઇએ. શ્રી મહાવીરમાં તે શકિત હતી, તેમણે તે વડે ચોદામાં કુદરતનું દર્શન કર્યું, દર્શીન વડે તેમનું હૈયું યુર
શ્રી મહાવીર અને યાદાદેવી સવાર- સાંજ વડીલ જનક જનની અને ભ્રાતા–ગિનીને વદત કરવા તેમના આવાસે જતાં. ત્રિશલામાતા * पंचविछे माणुस्से भोगे भुंजित्त सह जसोआए । तेयसिरिं व सुरूवं ઝફ વિયસનું ધૂત્ર ॥ ૮૦ ॥
× हत्थुत्तरजोएणं कुंडग्गामंमि खत्तिओ जच्चो | सो देवपरिग्गहिओ तीसं वासाइ वसइ गिवासे । वज्जरसह संघयणो भविअजण विबोहओ वीरो ॥ ४५९ ॥ अग्मापिई हिं भयवं देवत्तगएहिं पव्वइओ ॥ ४६० ॥
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજકુાર : મહાવીર
૭૯
પુત્રવધૂને જોઇ અર્ધા -અર્ધો થઇ જતાં. તેમનું માતૃહૃદય કુળના વહેતા અખંડ પ્રવાહની તીરે નિત્ય આનંદ માણતું. સંસારમાં રમતા શ્રી મહાવીરને એક પુત્રી થઇ, તેનું નામ પ્રિયદર્શીના પાડવામાં આવ્યું. પ્રિયદર્શીના ઘણા સમય માતા ત્રિશલાને ખાળે રમતી, જ્યારે તે ભૂખી થતી ત્યારે જ યશોદા માતા તેને યાદ આવતી. સંસારની રમતમાં વધુ માન સ્વામીને બે-ચાર વર્ષ વીતી ગયાં, તેમની તેજ વી નજર દુનિયાના સુખ-દુઃખો પર પડી. જન્મ વડે જીવનને શાશ્વત ઉદ્દેશ પૂર્ણ કરવાની પોતાની તેમ તેમને યાદ આવી. પણ તે સાથે માતાપિતાની હયાતિમાં સંસાર પર નહિ બનવાની લીધેલી પ્રતિજ્ઞા તેમના માર્ગોમાં આવીને ઊભી. સમય વીતતાં શ્રી મહાવીર્ અઠ્ઠાવીસ વર્ષ - । થયા, તે અરસામાં તેમનાં જનક-જનની સ્વર્ગવાસી થયા. માતા(પતાના અવસાનથી નંદિવન-મહાવીર અને સુદનાને ઘણું જ દુઃખ થયું. સ’સારીજના પ્રત્યેના રાગમાંથી દુઃખનાં અનેક ઝરણાંઓ ફૂટે છે. સંસારમાં સયોગ જેટલુ જ વિયોગનું મહાત્મ્ય હોવું જોઇએ. મરતાં-મરતાં જ અમરતા વરાય છે. શ્રી મહાવીર શાંત અને સ્વસ્થ હતા. વ્હાલસોયાં માતા-પિતા જતાં તેમને એક આંચકા લાગ્યા, પણ તે પછી તેમને આત્મપ્રકાશ તે આંચકાની આસપાસ જળપ્રલયના જેમ ફરી વળ્યો. વિશ્વ આખાને ચાહતુ. અતર એક-બે વ્યક્તિમાં નિજના સ્નેહસાગર ઉટાવી દે, તો તેથા વિશ્વના જીવોને કેટલું સહન કરવું પડે, નંદિવન ઘરમાં મેટા હોવાથી સઘળેા કારભાર તેમા શિરે આવ્યો. માતા-પિતા અવારનવાર યાદ આવતાં તેએ એકાંતમાં બેસીને રડી લેતા; પૂજ્ય પિતૃજનાના વિયાગ તેમને વધુ સાલવા લાગ્યા. પણ તેથી શું ? જન્મ-મરણનુ શાશ્વત ચક્ર ફરતું ફરતું એક દિવસ માનવીને મુકત કરી શકે છે, પણ જો તે સ્થિર બની જાય તે માનવપ્રાણીની શો દશા થાય ?
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ત્રીજું
માતા-પિતાનું સ્વર્ગગમન સાર:-માતા-પિતાનું સ્વર્ગગમન વરસીદાન દીક્ષા મહેસવ, સંઘયણ સંસ્થાનું ટૂંક સ્વરૂપ. આયુષ્યના પ્રકાર પંચ મહાવ્રતની મહત્તા. દીક્ષા સમયે ઉચ્ચારેલ “કરેમિ સામાઈયંનો પાઠ. પાંચ પ્રકારનાં જ્ઞાનમાં રહેલો આત્માને ધવલ પ્રકાશ. દીક્ષાનું મહત્તવ શ્રી મહાવીરે દીક્ષા સમયે જેવા પ્રકારના નિર્મળ ભાવો ભાવેલા તેવા ભાવે કઇ પળે ભાવવાનું સદ્ભાગ્ય સાંપડે અનંત પ્રકારનાં કર્મો સાફ થઈ જાય,
ખાતા-પિતા સ્વર્ગે જતાં શ્રી મહાવીરને ગર્ભકાળની પ્રતિજ્ઞા યાદ આવી. આલમમાં આત્મત્વને વિજય-ડક વગાડવાની નિર્મળ ભાવના વડે તેમનું અંતર ભીંજાયું. પણ તે વાત વડીલ ભ્રાતા સમીપે કરવી કઈ રીતે ? એક તે તેમનું ચિત્ત વ્યગ્ર હતું તેમાં વળી સંસાર ત્યાગના સમાચારે વધારે કરતાં શ્રી મહાવીરનું પુષ્પમય હૈયું દ્રવ્યું. છતાં લેકોતર પુરુષો વજેકઠેર પણ બની શકે છે. તેઓ વડીલબધુના આવાસે ગયા, પ્રણામ કરીને આસને બેઠા. ધીમે ધીમે પિતાના અંતરની ઉજળી વાત ભાઈ આગળ રજુ કરી, નંદિવર્ધન વિમાસણમાં પડ્યા. “શું બેલું ? ક્યાં જાઉં ! હવે શું થશે ? માતા-પિતા તે ગયાં, પણ
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
નં
- =
=
માતા પિતાનું સ્વર્ગગમન માડીજા ભાઈ જશે તે ક્યમ પાલવશે.” તેમનું હૈયું ભરાઈ આવ્યું, માતા-પિતાના અવસાનને ઊડે જખમ ન રૂઝાય ત્યાં સુધી શ્રી મહાવીરને સંસારમાં રહેવા સમજાવ્યા. શ્રી મહાવીરે ફક્ત બે સાલા માટે કબુલાત આપી.
શ્રી મહાવીરે બે વર્ષ માટે સંસારમાં રહેવાનું કબૂલ્યું, પરંતુ તેમણે જીવન દીશા પલટાવી નાંખી, આગામી દિવ્ય જીવનને પાયો નાખવાની તેમણે શરૂઆત કરી. એક નિવૃત્તિ ભવન તૈયાર કરાવ્યું, તેમાં તેઓ શાંત ને સંયમી રીતે જીવવા લાગ્યા. પિતાની અંગત બાબતોને તમામ બેજે કરચાકરને માથેથી તેમણે ઉઠાવી લીધો. સવાર બપોર ને સાંજ આત્મામાં દઢપણે રમવાની કસરતમાં રસ લેવા * માંડવ્યા. ડગલે ડગલે પ્રાણીમાત્રના કલ્યાણની નિર્મળ ભાવનામાં તરવા લાગ્યા. સંસારના નાશવંત પદાર્થમાં દેડી જતી નજરને અધ્યાત્મ લેકના શાશ્વત સત્યોમાં ઠેરવવા લાગ્યા. વાસુદેવ ને ચક્રવર્તીના ભાગે ભોગવવા છતાં પણ અસંતોષની આગમાં જળતી ઇન્દ્રિયેને ઠેકાણે લાવવા તેના મૂળમાં સંયમ જળ છાંટવા માંડ્યા. માનવીની જન્મપરંપરાનું આદિ કારણ–પૂલ નાશવંત પદાર્થો પ્રત્યેનો તેનો મોહ છે. જે તેનો મોહ વિધસ્નેહમાં પલટાઈ જાય તો આત્માનું તેનું સામર્થ્ય વિશ્વાત્માને આંગણે આનંદમાં હાલી શકે. શ્રી મહાવીરે પરિગ્રહ ઘટાડી નાંખ્યો. કામ-ક્રોધ-લેભને મેહની ચતુરંગી દિવાલના મૂળમાં આત્મ પ્રકાશનો વજ પ્રહાર કર્યો, દોષ કે ઈષ્યના વિષય તરંગ તેમના અમૃત શરપૂર અંતર–સરે ન ટકી શક્યા, સ્વ-પરનો જાતિ સહજ ખ્યાલ આત્માના અભિન્નત્વ વડે તેમનામાંથી બહાર ફેંકાઈ ગયો. “ઘર-બહાર ' ના ભેદ જન્માવતી રંક મનોદશાનો ઝેરી પવન તેમના વિશ્વવ્યાપી જીવન-વૃક્ષને ન હલાવી શક્યા. સુખ-દુખની જોડલી તેમના આત્મ-મંદિરે ઘોંઘાટ મચાવવાને બદલે તાલમય નૃત્ય કરવા લાગી. એક દષ્ટ અને અડોલ દીપશિખાન જેમ શ્રી મહાવીર
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર આત્મામાં ઝઘમગવા લાગ્યા. તેમના રોમે-રોમ સૂર્યકિરણનું સંગીત વહેવા લાગ્યું. આમ્રપાળે ટહૂકતી કોકિલાનો ચેતના સભર સૂર તેમને જાતિની પ્રેરણા પાતો થે. ફૂલમાં ડેલતા ભ્રમરા આત્મકુસુમની સરિતા પ્રત્યે તેમને વિશેષ આકર્ષણ દેતા થયા તેમની આસપાસ વિશ્વને સનાતન આનંદ સિધુ ઊછળતો થયો. તેમને તે આનંદનો પ્રવાહ પ્રાણીમાત્રને આંગણે વહેતો કરવા માટે તેઓ વિવશ બન્યા. સંસારની વાસનાનો પ્રત્યાઘાત તેમને હવે ભારરૂપ લાગે. નિર્મળ આકાશનું નીલમરંગી ચિત્ર તેમના અંતરમાં આદિ-અનાદિ શાશ્વત સત્યો પેદા કરવા લાગ્યું. સાધુજીવન આડે બે વર્ષને પડદે હતા, તેમાંથી અમુક દિવસો પસાર થઈ ગયા. ચિર વિગને અંતે માતાને ભેટતા પુત્રની જેમ શ્રી મહાવીર દીક્ષા વડે પ્રકાશને ભેટવા ઉત્સુક બન્યા. દિવસો જેમ ઘટવા માંડયા, તેમ તેમના અંતરનું આનંદ સંગીત જેસભેર પ્રકાશવર્તુળ રચવા લાગ્યું. દિવસ ને રાત સાધુજીવનની ઉજળી પૂર્ણિમાના ચંદનપ્રકાશમાં તરવા લાગ્યા. દિવસો ખલાસ થવા આવ્યા. ભાઈ નંદિવર્ધનને જઈને તેમણે તત્સંબંધી વાત કરી. સજળ નેત્રે ભાઈએ હકાર ભણે.
આ બાજુ શ્રી મહાવીર દીક્ષા અંગે તલપાપડ થઈ રહ્યા હતા, જ્યારે બીજી બાજુની દુનિયામાં વૈરવિરોધને હિંસાનું બળ જામતું હતું. વધતા જતાં અમાનુષિ કર્તવ્યની ઝાળથી દુનિયાનું શાશ્વત સત્ય લેપાવા લાગ્યું, ઉચ્ચ ભૂમિના દેવ આનાથી ગભરાયા. તેઓ પ્રકાશપુત્ર શ્રી મહાવીરને મંદિરે આવ્યા. પ્રભુને સ્તવ્યા અને દુનિયાના અંધારામાં આત્માનું અમીઝરણું વહાવવા માટે સાધુજીવન અંગીકાર કરવાની વિનંતિ કરી. વીર મહાવીર હતા. તેમનું જીવનખમીર આત્માના તેજસ્તંભો ઊભા કરવા માટે સર્વ કાળે તૈયાર હતું. દેવને આશ્વાસન આપી રવાના કર્યા અને તેમણે દીક્ષાના દિવસથી એક સાલ અગાઉથી વાર્ષિકદાન આપવાની શરૂઆત કરી.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
માતા-પિતાનું સ્વર્ગગમન
વરસીદાન:–દાન એ આત્મ ધર્મ પ્રકટ કરવાને એક અણુમેલ ઉપાય છે. અનાદિકાળથી ઈન્દ્રિયઘેર્યા જીવને મળે તે ગ્રહણ કરવાને, લેવાને સ્વભાવ પડી ગયું છે એ ભકષાયની નિશાની છે. આહાર, ભય, અબ્રહ્મચર્ય અને પરિગ્રહ એ ચાર સંજ્ઞા જીવને અનાદિ કાળથી વળગેલી છે. એ ચારમાં જે-જે પ્રવૃત્તિ કરવી તે બહિરાત્મભાવ છે, એમ જીવને પોતાને લાગતું નથી. લેભકષાયના ઘેરા ગુલાબી રંગમાં રંગાયેલા માનવને તે મરણકાળ લગી પરગ્રહ ઉપરથી લેશ પણ મમત્વભાવ ડગતા નથી; દાન-શિયલ તપ ને ભાવ એ પ્રકારને ધર્મ જિન ધરેએ કહ્યો છે, તેની આરાધનાથી આત્માનું આત્મત્વ પ્રગટ થાય છે અને ભૌતિક પદાર્થો તરફ વહેતું લેભકષાયરંગી જીવન-સત્ત્વ સ્વાત્મવિકાસને માર્ગે વહેણ બદલે છે. પરિગ્રહને જીતવા માટે દાન જેવું અમોઘશસ્ત્ર આ દુનિયામાં બીજું નથી.
નિત્યે શ્રી મહાવીર એક ઘડી દિવસ ચઢયા પછી દાન આપવા બેસતા. તેમના તે દાનપ્રવાહ પણ બે પ્રહર (સવા પાંચ કલાક સુધી અખંડ રીતે ચાલુ રહેતા અને નિત્યનું એક ફ્રોડને આઠ લાખ સૌનેયાનું * દાન શ્રી વર્ધમાનના હાથે અપાતું. સૌનેયાપર તીર્થકરના માબાપનું તથા થનાર તીર્થકરનું નામ હોય છે. આ પ્રમાણે એક વર્ષ સુધીમાં શ્રી મહાવીરે કુલ ત્રણ અઠયાસી ક્રોડ અને એંશીલાખ સેનામહોરનું દાન-દુનિયાના દરિદ્રને ટાળવા માટે આપ્યું. જેમ-જેમ તેમના હાથમાંથી દ્રવ્ય પસાર થતું તેમ તેમ દ્રવ્યના પ્રવાહમાં-તેમના જીવનવિકાસને રોધવા મથતા પરિગ્રહાદિ તમામ બળે–બહાર નીકળી ગયાં અને તેમની દષ્ટિ નિર્મળ બની.
દીક્ષા મહોત્સવ –દીક્ષા સમય નજીક આવ્યો એટલે નંદિવર્ણન
* એક સોને બરાબર એંશી રતિભાર થાય છે. ૮૦૦૬ રતિ= ૫/૬ રૂપિયાભાર જેની કિંમત વિક્રમ સંવત ૧૯૯૫ માં પ્રવર્તતા તેલા દીઠ રૂ. ૨૪) ના હિસાબે રૂ.૨૦) ને એક સેનૈયે થાય.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
રાજાએ દીક્ષામહોત્સવની તૈયારી આદરી. કુડપુરનગરના ચાક–ચૌટામાં અમરપુરીનાં દિવ્ય દક્ષ્ા ચમકવા લાગ્યા. નાનાં-મોટાં ભવનને બારણે આત્માનાં અમૃત સત્યા ઝળકવા મ`ડયાં, ગામ આખું દીક્ષામહાત્સવમાં હ પૂર્વક ભાગ લેવા લાગ્યું તે સમયે અનેક રાજાએ તેમજ ચેાસ ઇન્દ્રો અને દેવદેવીએ ક્ષત્રિય કુડપુર ગ્રામે આવ્યાં.
દીક્ષાને દિવસે નવિન રાજાએ શ્રી મહાવીરને પૂર્વાભિમુખ બેસાડી ક્ષીર સમુદ્રના જળથી તથા સ` તીની સ્મૃતિકાથી અભિષેક કર્યાં તે સમયે સ` દેવા “ જય-જય ” શબ્દતા ઉચ્ચાર કરતા હતા. સ્નાન બાદ શ્રી વીરે ઉત્તમ શ્વેત વસ્ત્રા શરીરે ધર્યાં. લાટે ચંદનને લેપ થયા, કર્ડમાં કલ્પવૃક્ષના ફૂલોની માળા તેમજ રત્ન-માણિકયના અનુપમ અલંકારા ચમકવા લાગ્યા. માથે અણુમેાલ આત્માની રત્નાને મુગટ દીપતા થયા, શ્રી મહાવીર ખીજા લગ્ન માટે તૈયાર થયા. પ્રથમ પરણેલા, તે એક સ સારી નારી સાથે; આ સમયે તેમનું લગ્ન અનંત પ્રકાશની પ્રતિમા સ્વરૂપ ‘ મુક્તિરમણી ' સાથે થવાનું હતું અને આજે દીક્ષા કાળે તે રમણીના નામ સાથે તેમની સગાઇ થવાની હતી.
વિક્રમ સંવત પૂર્વે ૫૧૩ ( ઇ. સ. પૂર્વે ૫૬૯ ) ના માગસર સુદ દશમને સુવ્રત નામના માંગલિક દિવસે શ્રી મહાવીર સ્વામી-ચંદ્રપ્રભા તૂલ્ય ધવલ-‘ ચન્દ્રપ્રભા ’ નામે પાલખીમાં પૂર્વાભિમુખ એડા કે તરત જ અસંખ્ય દેવ માનવા તે પાલખીના ચારેય છેડે વળગી પડયા
'
..
'
જય જય નંદા જય જય ભદ્દા ’ ના માંગલિક અવાજો વરધોડામાં ગૂજવા લાગ્યા. વરઘેાડામાં પાલખીની આસપાસ રહેલા દેવમાનવા શ્રી મહાવીરના ગુણાનુવાદ ગાતા હતા. વરધેાડાની આગળ હજાર પતાકાવાળા ઇન્દ્રધ્વજ ચાલતા હતા, તેની પાછળ પૂ`કલશ-ચામર, છત્ર, આર્ડ માંગલિકાદિક શેલતાં હતાં, તેમજ હાથી, ઘેાડા સહિત લશ્કર પાછળ ચાલતુ` હતુ`. દીક્ષા કલ્યાણકના વરઘેાડાની શૈાભ
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
માતા–પિતાનુ` સ્વ ગમન
૫
અજબ અને અવણૅનીય હતી. આપણે ત્યાં આજે પણ જ્યારે કાઇ ભાઈ યા વ્હેન દીક્ષા અંગીકાર કરવા ઉત્સુક થાય છે ત્યારે વરધાડે નીકળે છે, તો વરઘેાડામાં જેટલી શેશભા કરીએ તેટલી ઓછી જ ગણાય કારણ કે શાભા કરવામાં આપણા એકજ નિર્મળ ઉદ્દેશ હોય છે અને તે એ કે એ વડે આપણે શાસન પ્રતિતા આપણા અસીમ સ્નેહ દર્શાવી શકીએ. આજના સુધારાના પવન સાથે આપણી શાસનભક્તિના જહાજને ટક્કર ઝીલવી પડે છે, પણ તે સુધારાના હિમાયતીઓ કાં ગમ ખાય છે કે, માનવી માત્ર પોતાના માનેલા ઇષ્ટદેવને માટે બને તેટલુ બધું કરીને પણ સંપૂર્ણ સ ંતોષ નથી અનુભવી શકતા. હમણાંજ ભાદરવા વદ બારસ ગઇ. તે દિવસે શ્રી મેાહનલાલ ક્રરમચ ંદ ગાંધીની જીવતાની ૭૮ મી જન્મજયંતિ ઉજવવા પાછળ હિન્દુસ્તાનમાંના અને દરિયાપારના તેમના અનુયાયીઓએ શું એ ઉત્સાહ અને ભક્તિભાવ દાખવ્યેા છે ? માનવી જેનામાં પેાત!ની જાતનું સમ`ણ કરે છે, તેના નામ પર તે ખ` તેા શું પણ ફના થઇ જતા સુધી લેશપણ ખંચકાતા નથી, કારણ કે તે તેનામાં પેાતાના સસ્વનુ આરેાપણુ કરીને જ આગળ ડગ ભરે છે.
'
>
વરઘેાડા નગરના · જ્ઞાતખંડ ' નામે મનેાહર જ્ઞાનમાં આવીને ઠેર્યાં. શ્રી મહાવીર પાલખીમાંથી નીચે ઊતર્યા. તે સમયે તેમને નિર્મળ ભાવ તેગ્નના મુખારવિંદ પર ચન્દ્રકરણાની શ્વેતકવિતા જેવા ઝળકતો હતો. ધીમે પગલે શ્રી મહાવીર અશોકવૃક્ષની શીળી છાંય નીચે જઈ ઊભા. પછી તેમણે શરીર પરના અલંકારી દૂર કર્યાં, ઉત્તમ વસ્ત્રા એક બાજુ મૂકી દીધાં. શ્રી વીરને જોવા તે સમયે લેાકેા પડાપડી કરતા હતાં, ઝાડ નીચે હસતા પ્રભુ શરીર પરને સધળા ખાજો ત્યજતા હતા. તે દિવસના ત્રીજા પ્રહરે, ઉત્તરા ફાલ્ગુની નક્ષત્ર સાથે ચ'ના યાગ આવતા શુભ મુહૂર્તે ગુણ-દોષના પ્રભુએ હસ્તે મુખે પાંચમુષ્ટિ લેાચ કર્યો. એક સુષ્ટિથી દાઢી તથા મૂના રેશમી વાળને તથા ચાર મુષ્ટિથી મસ્તક
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
e
વિશ્વોદ્વારક શ્રી મહાવીર
પરના કસ્તુરી કાળા કેશના લોચ કર્યો તે દિવસે પ્રભુએ ટ્ટના ત કર્યો હતા. જીવના મૂળ સ્વભાવ અનાહારી છે એ અનાહારી ગુણ પ્રગટ કરવાને તપ પ્રવૃત્તિ એજ ઉપાય છે ઇચ્છારીધન ’ એ તપનુ` મૂળ લક્ષણ છે. જગતના ભેામ પદાર્થો ઉપરથી ઇચ્છાને અંતમુખ વાળવી એ ઉત્તમાત્તમ તપ છે. તપના તેજે શરીરને ડુંગર ધસાય, પરન્તુ ત્યારેજ આત્માના રિવ દયાચળે ઝળકતા થાય. તષ જનદર્શનનુ જીવન્ત સત્ય છે. ત્યાગપ્રધાન જૈનદર્શનનો મૂળનિ તપના અંતસ્તેજમાંથી મેળવી શકાય છે. આધ્યાત્મિક તેમજ શારીરિક ઉભય દૃષ્ટિએ તપને સત્ય અને ફાયદાકારક સાબિત કર્યુ. છે. તેવુ શરણઅશરણનું' અનંત ધન બનશે,
વઋષભનારાય સંધયણ* સમચતુરશ્ન સંસ્થાનવ અને નિરુ(મ) સંધયણ એટલે શરીરની અંદર રહેલાં હાડના પુદ્દગલાની દૃઢ રચના. તેના છ ભેદ છે.
(૧) વજ્રઋષભનારાચ સઘયણ, હાડકાનાં સાંધાને નારાય એટલે મટબંધ, તે ઉપર ઋષભ એટલે હાડના પાટા, તે ઉપર તે ત્રણને ભેદે એવા વા તે ખીલા, એ ણે યુક્ત જે માનવી હોય તે ઉક્ત સધયણવાળા ગણાય.
(૨) નારાચ તે મ ટમધ, તે પર પાટા ( ઋષભ ) હાય, પણ વજ ન હોય તેને ઋષભનારાચ સંઘયણ કહે છે.
(૩) કેવળ મટબંધ હાય, પણ પાટા કે ખીલા ન હાય તેને નારાચ સઘયણ કહે છે.
(૪) એક પાસે મટબંધ હોય, બીજે છેડે ફકત હાડ હોય તેને અર્જુનારાચ સંઘયણ કહેવાય.
(૫) વચ્ચે ખીલા જ હાય, બીજે છેડે ફક્ત હાડ હાય તેને કીલીક સંઘયણને નામે ઓળખાય.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
માતા-પિતાનું સ્વગમન
८७
પદ્મમી આયુષ્યવાળા શ્રી મહાવીર પ્રભુએ પાંચમુષ્ટિ લેાચ કર્યાં બાદ (૬) એ પાસે હાડૅહાડ અડી રહ્યાં હોય તેને છેવટ્ટુ સઘણુ કહે છે.
આ છ પ્રકારના સંધયણના અધિકારી ઔદારિક શરીરવાળા ગભ જ--તિર્યંચને મનુષ્ય છે. દેવતાને નારકના જીવા વૈક્રિય શરીરવાળા હાવાથી તેમજ આહારક શરીરવાળાને હાડકાં હેાતાં નથી. એ ઇન્દ્રિય, ત્રીંદ્રિય, ચૌરે દ્રિય જીવેાને છેવટુ સધયણ હોય છે અને એક ઇન્દ્રિયવાળા જીવા અસંધયણ કહેવાય છે. મેાક્ષેજ જવાવાળા જીવાને ખાસ કરીને પહેલું સ ંધયણુ હોય છે. વમાન પાંચમા આરામાં તેને નિષેધ છે. આ કાલના મનુષ્યોને છેવટનુ સ ંધયણુ હાય છે. શ્રી મહાવીર પ્રભુના શરીનાં હાડની રચના વૠષભનારાચ સંધયણવાળી હતી.
(4) શરીરના આકારને સંસ્થાન કહે, તેના નીચે પ્રમાણે છ ભેદ છે. (૧) સમચતુરસ સંસ્થાન—મનુષ્ય પર્યંકાસને બેસે, તેના એ ઢીંચણુ વચ્ચેનુ અંતર ૧, તથા જમણા ખભા અને ડાબા ઢીંચણુ વચ્ચેનું અંતર ર, ડાબા ખભા અને જમણા ઢીંચણુ વચ્ચેનુ અંતર ૩, અને પલાંઠીના મખ્ય પ્રદેશથી કપાળનું અંતર૪, એ ચારે પાસાં સરખાં હાય, અને સર્વાંગે સુ ંદર હાય તેને સમચતુરસ્ત્ર સંસ્થાન કહે છે.
(૨) ન્યગ્રાધ પરિમ`ડળ સંસ્થાનનાભી (ડૂંટી) ઉપર સંપૂર્ણ સુંદર અવયવ હાય અને તેની નીચેના પ્રદેશમાં ઓછેવત્તો હોય તેને ન્યત્રેાધ પરિમ`ડળ સંસ્થાન કહે છે.
(૩) સાદિ સ ંસ્થાન—નાભિથી નીચે સંપૂર્ણ અવયવ હાય અને ઉપર ઓછાવત્તો હાય તેને સાદિ સંસ્થાન કહે છે.
(૪) કુ. સંસ્થાન—હાથ, પગ, મસ્તક, ડેાક, સુલક્ષણાં હાય અને હૃદય, પેટ લક્ષણુહીન હોય તેને કુબ્જ સસ્થાન કહે છે.
(૫) વામન સસ્થાન—હૃદય તથા પેટ લક્ષણયુક્ત હોય અને
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
.
.
૮૮ .
-
વિદ્ધારક શ્રી મહાવીર પંચ મહાવ્રતને અંગીકાર કરવા “કરેમિ સામાઈયં સર્બ સાવજ પગ, શીર, ગ્રીવા કુલક્ષણ હોય તેને વામન સંસ્થાન કહે છે.
(૬) હુંક સંસ્થાન–સર્વ અંગે પગ લક્ષણહીન હોય તેને હુંડક સંસ્થાન કહે છે.
આ છ પ્રકારના સંસ્થાનમાં દેવતાઓને સમચતુર સંસ્થાન હોય. ગર્ભજ મનુષ્ય તેમજ તિર્યંચ પણ એ છ ના અધિકારી છે. બાકીના સર્વ જાતિના છેલ્લા હું ડક સંસ્થાનના અધિકારી છે. શ્રી મહાવીરપ્રભુના શરીરની રચના સમચતુરસ્ત્ર સંસ્થાનની હતી, તેમના શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ તુલ્ય તેમજ કતિ નિર્મળ હતી.
() આયુષ્યના મુખ્યત્વે બે પ્રકાર. સેપક્રમ ને નિરુપક્રમ; જેમાં આયુષ્ય મર્યાદાને સાત પ્રકારના ઉપક્રમ (ફેરફાર )માંથી એકાદ ઉપક્રમ લાગી આયુષ્ય જલદી ભેગવાઈ જઈ મરણ થાય તેને સપક્રમ આયુષ્ય કહે છે. જેને સાત પ્રકારના ઉપઘાત લાગવા છતાં, અથવા મરણાંત કષ્ટના ઉપદ્રવ થયા છતાં, આયુષ્યની મર્યાદા તટે નહિ તેને નિરુપક્રમ આયુષ્ય કહેવાય. સર્વ તીર્થકર તેમજ સલાકા પુરુષો નિરુપક્રમ આયુષ્યવાળા જ હોય છે. શ્રી મહાવીર પ્રભુ નિરુપક્રમ આયુષ્યવાળા હતા.
(૪) પંચ મહાવ્રતનું સામાન્ય સ્વરૂપ –
પહેલું મહાવ્રત–ત એટલે તેમાં વર્તવાનું પણ, માવજજીવ સર્વ જગજજી સાથે રહપૂર્વક વર્તવું. કઈ પણ પ્રકારના જીવની કઈ પણ રીતે હિંસા ન કરવી, ન કરાવવી કે તે પ્રમાણે કરનારને ઉત્તેજન ન આપવું તે પ્રાણાતિપાત વિરમણ વ્રત નામે પહેલું મહ બત. પ્રાણાતિપાત એટલે કેઈ પણ પ્રાણુના ઘાતની ભાવનામાંથી વિરમવું તે. જીવમાત્રનું હિત ચિંતવવાના જૈનદર્શનના ફરમાનને આ મહાવત મહાસ્થંભ છે. “મિતિ સમૂહુ વરં મૉં જવું”ને. મંગલધ્વનિ આ મહાવતને ઉજ્જવળ પ્રકાશ ઘેર ઘેર વહેતો કરે !
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
માતા-પિતાનું સ્વર્ગગમન
૮૯ જેગ પચ્ચખામિને પાઠ૨ ઉચ્ચર્યો. તે જ પળે પ્રભુને મન:પર્યવ
બીજું મહાવ્રત-કોઈ પ્રકારનું અસત્ય ન ઉચ્ચારવું તે. કોઈને અસત્ય બોલવાની ફરજ પાડવી કે, તે પ્રમાણે બેલનારની પીઠ થાબડવામાં પણ આ વ્રતનું ખંડન થયું લેખાય. આમાં તો સ્પષ્ટ રીતે મૃષાવાદમાંથી વિરમવું પડે. સત્યના પ્રકાશને સર્વ દિશાઓમાં સત્કાર કરત પડે. સત્ય સમજાતાં અસત્યમાંથી આપણી આંખો ને અંતર પાછાં વળે ને સત્યના સાગરની દૂર-દૂર નજર ફેકે.
ત્રીજુ મહાવ્રત–અદત્તાદાન વિરમણ વ્રત. અદત્તાદાન એટલે વગર આપે લેવું તે, કઈ પણ વસ્તુ-તે આપણને ગમતી હોય કે ન ગમતી હોય, અણમોલ હોય કે કેડીની હોય. તેના માલિકની પરવાનગી સિવાય હાથમાં લેતાં આ મહાવ્રતનું ખંડન થાય.
ચોથું મહાવ્રત–દેવતા, તિર્યંચ કે મનુષ્યની સ્ત્રી સાથે મન, વચન અને કાયાથી મૈથુન સેવવું નહિ, સેવરાવવું નહિ, કે સેવે તેને અનુમોદન આપવી નહિ. તેમજ સૃષ્ટિના વ્યાપક સિદ્ધાન્ત વિરુદ્ધ મૈથુન સેવવું નહિ. મતલબ કે શુદ્ધ રીતે મન-વચન કાયાથી બ્રહ્મચર્ય પાળવું. આ વ્રતનું નામ મૈથુન વિરમણ વ્રત.
પાંચમું મહાવ્રત–આત્મવિકાસની આડે આવતા પદાર્થો સંગ્રહ કરવો નહિ, કરાવવો નહિ કે કરે તેને સારે કહી ઉશ્કેરે નહિ, કારણ કે પરિગ્રહ એજ મેહના કિલ્લા સ્વરૂપ છે. “our possessions are but our limitations.” ( Rabindranath Tagore) પરિગ્રહ વ્રત આ મહાવ્રતનું નામ.
ઉકત પાંચેય મહાવ્રતો આત્માને પૂર્ણ રીતે પ્રકાશવાની તક આપે છે પહેલે અહિંસા ધર્મને પાઠ. અહિંસાથી મૈત્રીભાવ જાગે, મૈત્રીભાવનાના મૂળ કદાચહેને નિર્મળ કરે અને સર્વત્ર આનંદનું દર્શન થાય. મૃષાવાદમાંથી મુક્ત થતાં સત્યની સર્વવ્યાપતાને ખ્યાલ આવે,
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૦
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર નામાં ચોથું જ્ઞાન ઉપન્યું. તે ખ્યાલમાં ઊંડા ઊતરવાથી વાદ-વિવાદો નાબૂદ થાય અને સંપમાં સર્વેશ્વરની પ્રતીતિ થાય. અદત્તાદાન વ્રતના પાલ થી મારામારીને વૈર-વિરોધ શમે, તેમજ કેટના પગથિયા ઘસવાનું ઘટતું જાય. બ્રહ્મચર્ય પાળવાથી આત્મ સૌન્દર્ય ખીલે, તેમજ નારીના જીવનનું યથાયોગ્ય મૂલ્યાંકન થાય. વર્ણ શંકર પ્રજા ઉછરતી અટકે, વંશી વૃદ્ધિ થાય. પરિગ્રહ ત્યાગથી આત્માને પ્રકાશ મળે, તે ત્યાગ સિવાય પ્રાપ્તિ થતી જ hell. ( Gain by giving away, covet not=Upnishad ) શ્રી મહાવીર પ્રભુએ દીક્ષા સમયે ઉકત પાંચેય મહાવ્રતના પાલનની આકરી પ્રતિજ્ઞા લીધી. હાડાનું વિશ્વયુદ પણ આ વ્રતભંગના સાક્ષાત પરિણામરૂપ જાણવું. સંસારના ટંટા-બબડા કે મારામારી, ના યા મોટા રૂપમાં-અટકાવવાં હેય-શાંતિની સ્થાપના કરવી હોય તે મુખ્યપણે આ વ્રતનું જ સેવન અવશ્ય લાભદાયી છે.
() શ્રી આચારાંગ સૂત્રમાં આત્મસંશોધન માટે શ્રી વર્ધમાન પ્રભુએ શું કર્યું તેનું વર્ણન આપવામાં આવ્યું છે. એમની મહાન શકિત પ્રમાણે એમણે એવી પ્રતિજ્ઞા કરી કે હું સર્વ આત્માઓને સમાન
ડીશ, કોઈ પણ પ્રકારનું પાપ કરીશ નહિ. આજ પ્રકારે શ્રાવક બે ઘડી જરેમિ ભંતે તામાર્ચ હે ભગવાન ! હું સર્વ આત્માઓને સમાન ગણીશ. સાવ નો પરવા કઈ પણ પ્રકારનું પાપ કરવામાં મારા મન વચન-કાયાને હું જીશ નહિ. અને નવા વરવાલાને જ્યાં સુધી નિયમમાં છું, ત્યાં સુધી સમભાવે રહી મારા આત્મગુણનું સંશધન કરીશ. પ્રભુએ જે પાઠ ઉચ્ચરેલા તેને અર્થ ઉકત શબ્દમાં સારી રીતે સમાઈ ગયું છે. ભગવાન પોતે કરે મ મતે શબ્દ નથી બોલતા.
() જ્ઞાનના મુખ્યતઃ પાંચ પ્રકાર છે. (અ) મતિજ્ઞાન (આ) શ્રુતજ્ઞાન (ઈ) અવધિજ્ઞાન (ઉ) મનઃ પર્યાવજ્ઞાન અને (૪) કેવળજ્ઞાન.
(અ) મતિજ્ઞાનનું સ્વરૂપ –મતિજ્ઞાન એન્દ્રિય ને મન, એ બેય
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
માતા-પિતાનું સ્વર્ગાગમન
૯૧
જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું કે તરત ઇન્દ્રે એક કિંમતી વસ્ત્ર ( દેવદુષ્ય ) થકી થાય, મતિજ્ઞાનવાળા સામાન્ય રીતે આગમના બલથી સ દ્રવ્ય જાણે પણ દેખે નહિ. ક્ષેત્ર થકી સર્વાં ક્ષેત્ર ને લેાકાલકને જાણે પણ દેખે નહિ. કાળ થકી સકાળ જાણે પણ જુએ નહિ. ભાવ થકી સ`ભાવ જાણે પણ જુએ નહિ. મતિજ્ઞાન પ્રત્યેક જીવને તેના ક્ષયેાપશમ પ્રમાણે હાય છે. મતિજ્ઞાનના એક દર ત્રણસાને ચાલીશ ભેદ થાય છે.
(આ) શ્રુતજ્ઞાનનું સ્વરૂપ:—મતિજ્ઞાનની સાથે શ્રુતજ્ઞાન સંલગ્ન છે, તો પણ પ્રથમ મતિતે પછી શ્રત, કારણ કે શ્રુત મતિનું ફળ છે. મતિજ્ઞાનથી મતિમાં ઊતરે, પણ તેના વર્ણન સારૂ અક્ષરસ્વરૂપ શ્રુતજ્ઞાન જોઇએ. મતિ સાધન છે, શ્રુત સાધ્ય છે મતિથી અતરમાંલખાય, તે શ્રતની મદદથી શબ્દોમાં પરિણમે. શ્રુતજ્ઞાનના ચૌદ તેમજ વીસ ભેદ છે.
(૪) અવધિજ્ઞાન-અવધિ–મર્યાદા પ્રમાણે, રૂપી દ્રવ્યનું જાણવું તેને અવધિજ્ઞાન કહે છે. અવધિજ્ઞાનાવરણીય કર્માંના ક્ષયે પશમ થવાથી ઇન્દ્રિયાની અપેક્ષા વિના આત્મપ્રત્યક્ષ આ જ્ઞાન પ્રગટ થાય છે. અવધિજ્ઞનના મુખ્ય છ પ્રકાર છે. ૧) અનુગામિ અવધિજ્ઞાન-જે સ્થાનકે રહ્યા અવધિજ્ઞાન ઉપજ્યું હો॰ તે સ્થાનથી અન્યત્ર જાય તો પણ લોચનની પરે સાથે આવે તેને અનુગામિ અવધિજ્ઞાન કહે છે (૨)અનાનુગામિ અવધિજ્ઞાન-જે સ્થાનકે રહ્યા અવધિના ઉપજ્યું હોય, તે સ્થાનથી અન્યત્ર જતાં તે જ્ઞાન ન હોય અને શૃંખલાબહુ દીપકની જેમ સ્થિર રહે તેને અનાનુગામિ અવધિજ્ઞાન કહે છે. (૩) વમાન અવધિજ્ઞાન Üધન નાખવાથી અગ્નિ વિશેષ પ્રગટે તેમ જ્ઞાન મર્યાદા વધે તેને વમાન અવધિજ્ઞાન કહે છે. (૪) હીયમાન અવધિજ્ઞાન-પૂર્વે શુભપરિણામને કારણે ઘણું ઊપજે અને પછી તથાવિધ સામગ્રીના અભાવે ઊતરતા પરિણામે કરીને ઘટતું જાય તેને હીયમાન અવધિજ્ઞાન કહે છે. (૫) આવેલું જાય તેને, પ્રતિપાતિ અવધિજ્ઞાન કહે છે. (૬) આવેલું
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
પ્રભુના ડાબા ખભે પધરાવ્યું. અને પ્રત્રજીત થયેલા શ્રી મહાવી, ભાઇ ન જાય તેને અપ્રતિપાતિ અવધિજ્ઞાન કહે છે. આ જ્ઞાન અવશ્ય કવલજ્ઞાન પેદા કરે છે. અવધિજ્ઞાન સામાન્ય રીતે અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગ જાણે-દેખે ને ઉત્કૃષ્ટપણે અલોકને લોક જેવડા અસંખ્યાના ખડૂક જાણે દેખે; જ્યારે આજનું વિજ્ઞાન ગમે તેવી મહાન શોધા પછી પણ ઉક્ત જ્ઞાનની સરખાપણીમાં કશું જ કરી શકયું નથી. વિભગજ્ઞાન અવધિજ્ઞાનના પ્રકાર છે, પણ તે મિથ્યાત્વીને હાય છે, તેમાં અવધિજ્ઞાનીની પેઠે નિર્માળતા હોતી નથી.
(ઉ) મન:પયવજ્ઞાન:-મન ચિંતિત પદાર્થાનું જાણવું જેના દ્વારા થાય તેને મનઃ પ`વ જ્ઞાન કહે છે. ઉક્ત જ્ઞાનવાળા અઢી દ્વીપમાં રહેલા સની પાંચદ્રિય જીવના મનેાગત ભાવને સરળ રીતે જાણી શકે છે. તેના બે ભેદ છે. (૧) ઋજીમતી-સામાન્યપણે મનના અધ્યવસાયને જાણે તે ઋજીમતી મન:પર્યાંવ જ્ઞાન કહે છે. જેમ એણે ઘરે ચિંતવ્યો છે એટલે જ પરમનનેા ભાવ તે જ્ઞાનથી તે જાણી શકે, પણ વિશેષ પ્રકાર નન્હણી શકે. (૨) વિપુલમતિ-વિશેષપણે જાણે તેને વિપુલમતિ કહે છે. એણે જે ધડા ચિંતવ્યા છે, તે સુવર્ણતા, અમુક દેશમાં પેદા થયેલા, અમુક ઘાટતા, ઇત્યાદિ વિશેષપણે મનના અધ્યવસાય વિપુલપણે મનઃ પવજ્ઞાની જાણી શકે છે. અવાધજ્ઞાન કરતાં મન; પવ જ્ઞાનની વિશુદ્ધિ વધારે છે. બન્નેની પાત્ર મર્યાદા જુદીજુદી છે. અવધિજ્ઞાનના અધિકારી ચારે ય ગતિના જીવે છે. જ્યારે મનઃ પવજ્ઞાનના અધિકારી મનુષ્ય સયતજ છે. આ જ્ઞાન પણ દેશ પ્રત્યક્ષ છે.
(ઋ) કેવળજ્ઞાન:−તેને પ્રકાર એકજ છે. કેવળજ્ઞાની સ દ્રવ્ય—ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ સમકાળે સામટા જાણે દેખે. જ્ઞાનાવણીય કર્મને ક્ષય થવાથી કેવળજ્ઞાન પ્રગટ થાય. જ્ઞાનાવરણીય કમ એ તે, કે જેનું બળ, આત્માના સંપૂર્ણ પ્રકાશની આડે તિમિરનાં રજકણા પ્રગટ કરે.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
માતા-પિતાનું સ્વર્ગગમન
૯૩ ભાંડુ, મિત્રો તથા સંબંધીઓને વિસર્જિત કરી અભિગ્રહ ધારણ કર્યો કે, “નિર્મળ આત્મપ્રકાશની શોધમાં વિહરતાં વિહરતાં જે પ્રકારના ઉપસર્ગો સહેવાની આવશે તે જરાપણ દ્વેષ કર્યા વગર સમભાવપૂર્વક અડગતાથી સહીશ અને ત્યાં સુધી શરીરની સારસંભાળ પણ રાખીશ નહિ.”
શ્રી ઋષભદેવ પ્રભુએ ચાર હજાર રાજાઓ સાથે, મલ્લિનાથ અને પાર્શ્વનાથ ભગવતે ત્રણસો સાથે, વાસુપૂજ્ય સ્વામીએ છસો સાથે દીક્ષા લીધી હતી. વિરપ્રભુની સાથે કઈ ન હતું. તેઓ તે અદ્વિતીય એકલા જ અનગારી થયા હતા.
દીક્ષાનું મહત્તવ –જગતના ભૂલભૂલામણ ભરેલા રસ્તાઓને ત્યાગ કરી, વિકટ પણ સરળ માર્ગ પર પ્રયાણ આદરવું, તે માર્ગ સૂર્યના કિરણથી એ સૂમ અને વિશેષ સુગંધમય હોય. જ્યારે સંસારનો માર્ગ વેર-ઝેરના ડામર વડે ખરડાયલે રહે છે. સંસારવાટે લૂંટાવાને ભય રહે, આ મૂનિમાર્ગમાં લૂંટવાની પાશવી ભાવના કે લૂંટાવાની નિર્બળ ભાવનાને સદંતર ખ્યાલ ન આવે. સંસાર આખો ઈટ ને માટીની દિવાલોથી ચણેલી જેલ જેવો છે. જન્મતા બાળકને જઈ પૂછો કેવળ એટલે શુદ્ધ નિર્મળ, સંપૂર્ણ, અસાધારણ, અનંતજીવી. કેવળ જ્ઞાન એટલે આ માને પૂર્ણોદય. પૂનમની રાતે આકાશમાં ખીલતા પૂર્ણ ચન્દ્રથીયે અદકે હોય કેવળ જ્ઞાનને ધવલપ્રકાશ. તેમાં સર્વકના સર્વભાનું દર્શન થાય, જે રીતે દર્પણમાં ગમે તે વસ્તુનું પ્રતિબિંબ પડે છે.
તીર્થકરેને જન્મથી મતિ–ભુત અને અવધિજ્ઞાન હોય છે. દીક્ષા સમયે તેમને ચોથું મન:પર્યવ નામે જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે અને પાંચમું કેવળજ્ઞાન–આત્મપ્રદેશની આસપાસ રમતા મલિન પ્રકારના રજકણે નિમૂળ થતાં–ઉત્પન્ન થાય છે. પ્રભુ શ્રી મહાવીરે જે સમયે ક્રોમ સામાયિં ને પાઠ ઉચ્ચર્યો કે તરત જ તેમનો આત્મા વિશેષ પ્રકાશપૂર્ણ બને અને તેમને મન:પર્યવજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
વિશ્વીહારક શ્રી મહાવીર
કે જન્મકાળે તુ` સૂર્યપ્રકાશ કે ચન્દ્રના ચંદનપ્રવાહ ઝીલી શકે છે, તેની જીભ ઊપડે તે તે એમજ કહે કે ધરની ચાર દિવાલા મારા કુમળા માનસ પર ‘Divide and Rule' ની રકભાવનાના પડધા પાડે છે. જ્યારે દીક્ષિત થયા પછી આકાશની વાદળી, છત ને ધરાની હરિયાળીમાં જીવનનિવાસ થાય છે, દિવાલોને સ્થાને દિશાએાનું. અધ્યાત્મરગી સ'ગીત સાંભળવા મળે છે. દીક્ષાથી મળે ઘણું તે જાય એછું. કારણ કે દીક્ષા લેતાં પહેલાંજ છેતરીને નાસી જનારી વસ્તુઓને સ`થા ત્યાગ કરવા પડે છે, તે બદલામાં શાશ્વત સાથી સ્વરૂપ આત્મદર્શનની પ્રાપ્તિ થાય છે. દીક્ષા લેવાથી સસારસફર ઝટ પૂરી થાય, કારણ કે દીક્ષિતને મા` સંસારીથી ધણા દરજ્જે ઊંચા હાય છે. સંસારી જેટલી સફર એક વર્ષીમાં કરી શકે, તેથી શત ગણું અંતર દીક્ષિત એકજ ઘડીમાં કાપી નાખે છે. આ સફર તે આનંદના આત્માને પામવાની. દીક્ષિતનું મન આત્મલક્ષ્મી તરફ દોડે, સંસારી ચ ́ચળ લક્ષ્મીના પડછાયે-પડછાયે ભમીને થાકે. દરેક દર્શીને સન્યસ્ત ધર્મ સ્વીકાર કર્યાં છે. દીક્ષિત મુનિને સહન કરવું પડે, પણ તેમ તેમ તેને આત્મપ્રક શ વધુ જોરપૂર્વક ખીલે, જે રીતે હીરાના પ્રકાશ ધણાના અસંખ્ય ધાવ પછીજ ખીલે છે. તેમ દીક્ષિત પાતે સહન કરવાનાં પ્રસ ંગે આત્મામાં રમતા થાય અને શરીરને પડતા ધાવ પ્રત્યે આત્મામાંથી સમભાવરગી એક જ કિરણ કેકે લોકેાત્તર સ્વરાજ્ય પ્રાપ્તિને સ શ્રેષ્ઠ પન્થ તેજ દીક્ષાધ છે. આદશ્તમુનિ સંસારમાં અનેક સુશિક્ષકૈાથી પણ ઘણુ' કામ કરી શકે. તેનેા ખેલ સૂર્યકિરણની જેમ સઘળે વ્યાપે અને તેના તેજમાં અનેક જીવન ઉજળાં બને. નીચે સંસારરૂપી મહાસાગર ને ઉપર એકજ સયમઠ્ઠારી–પુલને ઠેકાણે બાંધેલી છે, તેના ઉપર ચાલતાં જો ગબડાય તે। દુર્દશા થઇ જાય,ને સફળતાપૂર્ણાંક દોરીને તે પૂલ-પાર કરાય તે આનંદમાં મળી શકાય.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ
શું
સાર:-શ્રી વીરે આદરેલા વિહાર. કુમારગામે વાળને ઉપસર્ગ. સામાયિકના પ્રકાર તેનું આ સ્વરૂપ. કેલોગ સંનિવેશ લીધેલાં પાંચ વ્રતો. પ્રથમ ચેમાસું અસ્થિકગામે કર્યું. શૂલપાણિ યક્ષને ઉપસર્ગ અને તેને ઉપદેશ કનકખલ આશ્રમે ચંડકૌશિક સપને ભયંકર ઉપસર્ગ, પ્રભુની અમીભરી નજર, સપને તાર. અશિનું સ્વરૂપ. પરિહના પ્રકાર. ગગાનદીમાં નડેલું તોફાન. પ્રભુનું તેજબીજુ ચોમાસું નાલંદામાં કર્યું. ત્યાં ગશાલક આવી મળે. વિહાર સ્થળે સંબંધી સત્ય; વગેરે વિષયોથી આ પ્રકર મહેકે છે.
રાજકુમાર મહાવીર, મહામુનિ શ્રી મહાવીર થયા. તેમણે દીક્ષાધર્મ અંગીકાર કર્યો. હવે તેઓ અનગારી થઈને એકલા પડ્યા. રાજભવન ને વનવાસમાં તેમની સમદષ્ટિ થઈ.સુદી દશમને નમતા પ્રહરે શ્રી મહાવીર પ્રભુ ક્ષત્રિયકુંડગામના જ્ઞાતખંડ ઉદ્યાનની બહાર નીકળ્યા. તેમણે કમળ પાયને પ્રથમ વાર કઠણ ધરતી પર ટેકવ્યા ને કેસરી સિંહની જેમ મુકિતને માર્ગે ચાલ્યા. કાંચનવર્ણ તેમનું શરીર ચંદન ને સુવાસિત કુસુમથી મહેતું હતું. તે મહેકના આકર્ષણે ભમરાઓ આવીને તેમના
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૬
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
શરીરને ડંખ દેવા લાગ્યા. પરંતુ શ્રી મહાવીરની આંખોમાં કરૂણારસ ઊભરાતે હતે. જગતના જીવમાત્ર પ્રત્યે તેમની એક નજર હતી. સૂર્ય પશ્ચિમે ઢળતું હતું, પ્રભુ શ્રી મહાવીર કો” મહામલ્લની જેમ કલંકવાળી ભૂમિ પર પગ ટેકવતા આગળ વધતા હતા લગભગ બેવડી દીવસ બાકી રહ્યો, તે સમયે તેઓ કુમાર નામે સંનવેશ (ઉઘાડું મેદાન કે જ્યાં લશ્કર પડાવ નાંખી શકે તેવું વિશાળ મેદાન)માં આવી પહોંચ્યા. થોડીવારમાં સૂરજ આથમી ગયો. રાત પડી. શ્રી મહાવીર તેજ ગામમાં ધ્યાનસ્થ દશામાં ઊભા રહ્યા. તે સમયે એક ગેવાળ ત્યાં આવ્યો. ખડતલ તેનું શરીર હતું, ખભે કામળે ને કરમાં લાકડી હતી. તે પોતાના બળદે શ્રી મહાવીર ઊભા હતા ત્યાં મૂકીને ગામમાં ગાયો દોહવા ગયો. તે એમ સમજીને કે આ મહાત્મા બળદોની ખબર રાખશે, પરંતુ શ્રી વીર ધ્યાનમાં હતા, તેમની દૃષ્ટિ આત્મામાં હતી. તેમને ગોવાળ કે બળદોને લેશ પણ ખ્યાલ જ ન હતું. નિરંકુશ બળદો ચરતા ચરતા દૂર નીકળી ગયા. થોડીવારે ગોવાળ ત્યાં આવ્યો, તેણે ત્યાં બળદ ન જોયા, ગુસ્સે થઈને તે ધીર શ્રીવીરને તત્સંબંધી પ્રશ્નો પૂછવા મંડ, પ્રભુ અવા રહ્યા. તેથી તે શોધમાં નીકળ્યો, મધરાત થઈ હતી. બળદે ન મળ્યા. તે પાછો શ્રી મહાવીર ઊભા હતા ત્યાં આવ્યો તે બળદો ચરી આવીને ઊભા હતા, વાળને શ્રી મહાવીર પર શક ગયો, તે તેમને મારવા દોડો પણ તેને કોઈ અકળ શક્તિએ થંભાવી દીધો. દિવસ થયે, અજવાળાં ફેલાયાં. પ્રભુએ કાર્યોત્સર્ગ * પાળે ને અતૂલ શકિતના આકારમાં પોતાની સમીપ ઊભેલા શક્રેન્દ્રને કહ્યું, “તીર્થકરે અંતરંગ
* કાત્સર્ગ કરતી વખતે આત્મા, કાયાનું ભાન છોડી દઈને અંતરાત્મભાવમાં પ્રવેશ કરે છે અને અંતર ત્મભાવમાં રહીને જ્યારે પરમાત્માનું સ્મરણ કરે છે ત્યારે અંતર માને ભૂલીને પરમાત્મામાં તલ્લીન થ ય છે. એથી આત્મપ્રદેશમાં વ્યાપેલા અશુભ કર્મોની નિર્ધાતના થાય છે.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામુનિ શ્રી મહાવીર
૯૭
શત્રને જીતવામાં અન્યની સહાય માગતા જ નથી, તેઓ કેવળ પોતાના વીરબલ, પરાક્રમ અને પુરુષાર્થથી આત્માનું અને તે અજવાળું પામે છે.” શક્રેન્ક લિ વીરને સ્તવીને અંતધ્યન થઈ ગયાં ને ઉપસર્ગેના પ્રસંગે સહાય અર્થે, બાળપણથી બંતરનિક્રાયમાં ઉપર થયેલા પ્રભુની માસીના પુત્ર સિદ્ધાર્થવ્યંતરને આજ્ઞા કરી. આજ્ઞા કરવામાં શક્રેન્દ્રની પ્રભુ પ્રત્યેની ભક્તિ જ હતી. પરંતુ શ્રી મહાવીરને હજી અનત કર્મો ખપાવવાના બાકી હતાં, અને તે સિવાય તેમને માર્ગ સ્વચ્છ થાય તેમ નહતો એટલે ઉપસના પ્રસંગે સિદ્ધાર્થ વ્યંતર પોતે પણ સર્વ પ્રકારે સહાય નહિ થાય તે આપણે આગળ જતાં વાંચીશું.
શ્રી મહાવીરે પ્રતિપળે “કરેમિ સામાઈય'ના પાઠનું રટણ કરવા . લાગ્યા. ચોર્યાશી લાખ જીવનિના સર્વ જીવોને પોતાની સમાન ગણવા લાગ્યા. કાયાના ભાવને છોડી આત્મામાં રમવા લાગ્યા. રાગદ્વેષ રહિત સર્વેમાં સમભાવ રાખતા શીખવાની કઈ કળા હોય તો તે સામારૂ મૂ–સામાયિક છે. સામાયિક આઠ રીતે થઈ શકે.
(૧) સમભાવ સામાયિક-સર્વે જ ઉપર સમતા ભાવ રાખવા રૂપ
(૨) સમયિક સામાયિક-સર્વ જીવ ઉપર સંપૂર્ણ દયાભાવ રાખવા રૂપ.
(૩) સમવાદ સામાયિક-રાગદ્વેષને છોડીને યથાર્થ વચનબેલવા રૂપ. (૪) સમાસ સામાયિક-થોડા અક્ષરમાં તત્ત્વજ્ઞાન રૂપ.
(૫) સંક્ષેપ સામાયિક-થોડા જ અક્ષરમાં કર્મનાશની વિચારણ રૂપ.
(૬) પરિસા સામાયિક-તત્વનું જાણપણું થવા રૂપ. (૭) અનવદ્ય સામાયિક–પાપ વગરની પ્રવૃત્તિ કરવા રૂપ, (૮) પ્રત્યાખ્યાન સામાયિક-નિષેધ કરેલી વસ્તુના ત્યાગ રૂપ.
૭
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
આ પ્રમાણે સામાયિકમાં આપણે આદર્શ શ્રી મહાવીર સ્વામીને છે. આપણી ખીલેલી અને ખીલતી શક્તિ પ્રમાણે તેમનું સામાયિક સમજી ક્રિયામાં મૂકીએ તે પહેલું આત્મભાન, પછી આત્મજ્ઞાન અને છેવટે આત્માનું અપૂર્વ અને અખૂટ બળ પ્રાપ્ત થાય. સંસાર સમુદ્ર છે, સામાયિક સ્ટીમર છે, નૌકાધિપતિ શ્રી મહાવીર છે, આપણે મુસાફરે છીએ. ટીમરમાં બેસવાને માટે બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) જેટલા વખતની કિંમત આપીને સામાયિકની ટિકિટ ખરીદીએ અને જે સામાયિક રૂપી સ્ટીમરમાં ચડીએ તો શ્રી વીર પહોંચ્યા છે તેજ સ્થિતિએ પહોંચી શકીએ.
કુમાર સંનિવેશથી વિહાર કરી કિલ્લાગ સંનિવેશમાં થઈને શ્રી મહાવીર મોરાક ગામે પહોંચ્યા. વિહાર સમયે નિર્જન રાનમાં તેમનું ધ્યાન જમીનથી ત્રણ હાથની અંદર રહેતું, એટલે ચાલતી વખતે પિતાની ત્રણ હાથ જમીનમાં સંભાળપૂર્વક પગ મૂકતા. આ ગામને નાક રહેતા તાપસીના કુલપતિ શ્રી મહાવીરના પિતાના મિત્ર હતા તેના આશ્રમ પાસેથી શ્રી વીર પસાર થતા હતા ત્યારે તેમને ઓળખી તે તેમની પાસે આવ્યા, ને આગ્રહપૂર્વક પિતાના આશ્રમે લઈ ગયા. શ્રી પ્રભુ નિર્મોહી હતા, તેમણે બીજે દિવસે અન્યત્ર વિહાર કરવાની તૈયારી કરી. તે સમયે કુલપતિએ તેમને તે વર્ષનું ચોમાસું પિતાના આશ્રમમાં ગાળવાની વિનંતિ કરી. આશ્રમની આસપાસનું શાંત વાતાવરણ એકાન્ત ધ્યાન માટે યોગ્ય હોઈ શ્રી મહાવીરે વિનંતિને સ્વીકાર કર્યો અને ચોમાસું સમીપ આવતાં આશ્રમમાં આવી સ્થિરતા કરી. કુલપતિએ તેમને રહેવા માટે તૃણથી આચ્છાદિત એક કુટિર આપી..
આષાઢ માસ બેસી ચૂક્યો હતો. ઝીણી ઝરમર ધારે મેલે વરસવા મંડયો હતો. છતાં શરૂઆત હોવાથી નવું ઘાસ જોઈએ તે પ્રમાણમાં હજુ ઊગ્યું નહોતું. આથી આસપાસની ગાયો ઝુંપડા પર
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામુનિ શ્રી મહાવીર
tt
આાદિત કરેલા ઘાસને ખાવા આવવા લાગી. આશ્રમવાસી તાપસે ગાયાને અવારનવાર હાંકી કાઢતા, પણ શ્રી મહાવીર પોતાની કુટિરમાં ધ્યાનસ્થ ઊભા રહેતા. તેમને કુટિરની જરા પણ ચિંતા નહોતી. પેાતાના દેહનું પણ જે ભાન ભૂલી જતા, તેને બાહ્ય ઉપાધિ શાની હોય ? શ્રી મહાવીર ધ્યાન ન આપતા એટલે ગાયા વારવાર તેમની ઝૂ પડી તરફ ોડી આવતી તે ઝૂંપડીનું થસ ખાઈ જતી, આ જોઈ તાપસા ચીડાય . તેમણે કુલપતિને ફરિયાદ કરી કે, · આપણા આશ્રમમાં તમે જે મુનિને લાવ્યા છે તે અકૃતા, ઉદાસી, આળસુ અને દાક્ષિણ્યરહીત છે, કારણ તેઓ તેમને સેાંપવામાં આવેલી ઝૂંપડીને પણ સાચવતા નથી અને તેથી ગાયોને હાંકી કાઢવા માટે અમારે સતત રીતે જાગૃત રહેવું પડે છે. ’ કુલપતિ શ્રી મહાવીર પાસે આવ્યા, ઝૂપડીની રક્ષા કરવાનું કહ્યું. એકાગ્રતાના ભંગને પરીણામે ગયાને હાંકવાનુ શ્રી મહાવીરને અનુચિત જણાયુ... આથી તેમણે ચેમાસાને અર્ધા માસ વ્યતીત થયેા હે વા છતાં ત્યાંથી આગળ વીહાર આર્યાં અને પાંચ નીથમે! ધારણ કર્યાં.
(૧) જ્યાં અપ્રીતિ થાય તેવું હોય ત્યાં કદી રહેવું નહિ. (૨) જ્યાં રહેવુ ત્યાં સદા ધ્યાનમાં જ રહેવું. (૩) ત્યાં પ્રાય: મૌન અવસ્થામાં રહેવુ
(૪) હાથરૂપી પાત્ર વડે ભોજન કરવું. (૫) ક્રાઇ ગૃહસ્થના વિનય-ખુશામત કરવી નહિ.
એક સામાન્ય અનુભવ ઉપરથી શ્રી મહાવીરે ઉક્ત પાંચ કડક નિયમેા ધારણ કર્યાં. સામાન્ય મુનિરાજોના ૩૫ કરતાં શ્રી જિનકલ્પ જુદા હાય છે. તીથંકર સ્વયં જ્ઞાની હોય છે, તેમને માથે ગુરૂ હેાતા નથી. કેમકે દીક્ષાના દિવસથી ચાર જ્ઞાન સહિત હોય છે, તેઓ દીક્ષાના સમયથી તે કેવળજ્ઞાનના સમય સુધી ઉપદેશ દેતા નથી.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર તાપના આશ્રમથી વિહાર કરીને શ્રી મહાવીર અસ્થિક ગામે આવ્યા. ગામમાં શૂલપાણી યક્ષનું મંદિર હતું, યક્ષ રાક્ષસી સ્વભાવને હતે. મંદિરમાં તે કઈને રાતવાસો ટકવા ન દેતે ને તેમ કરવા જનારને ડરાવી કંપાવીને મારી નાંખતે. મંદિરના પૂજારી ઇન્દ્રશર્માએ ઉક્ત હકીકત શ્રી મહાવીરને કહી, ક્ષમાસિબ્ધ શ્રી વીરને લાગ્યું-“યક્ષ ઉપદેશને લાયક છે, આજની રાત મારે તેના મંદિરમાં જ ગાળવી.”
સૂર્ય અસ્ત થયે. સંધ્યાના રંગબેરંગી દોમાં જીવનનાં સ્વમો જાગવા લાગ્યાં. પૂજારી તથા અન્યભક્તો પિતપતાને રથાને ચાલ્યા હતા. સર્વના વારવા છતાં અડગ શ્રી મહાવીર યક્ષના જ મંદિરમાં કાયેત્સર્ગ કરી ધ્યાનારૂઢ થયા. ધ્યાનસ્થ શ્રી મહાવીરની બને તેજસ્વી આંખે નાકને અગ્રભાગે સ્થિર હતી, બન્ને બાહુ જાનુપર્યત લટકતા, પાદપદ્મ નિશ્ચલ હતા. તેમના અંતરમાં યક્ષ પ્રત્યેના સ્નેહના કુવારા ઊડતા હતા. કાયામાંથી દૂર-દૂર આત્મામાં તેઓ રમતા હતા. રાત જામી, અંધારું થયું. સર્વત્ર સૂનકાર વ્યાપી ગયે. વડાળે મળેલાં પંખીઓ લપાઈ ગયાં, મંદિરમાં પ્રભુ ને યક્ષ બે જણજ રહ્યા. શ્રી મહાવીર અડગ ને અડોલપણે ધ્યાનમાં ઊભા હતા, તેવામાં પશાચિક હાસ્યનું પ્રચંડ મેજું મંદિરની દિવાલને ધ્રુજાવી ગયું, ઊંડે આત્મ-સિધુમાં તરતા સંસારતારકને હાસ્યની ઊમિઓ ને સ્પર્શી શકી. યક્ષે સ્વરૂપ બદલવા માંડયાં, હાથીરૂપે તે વીર કેસરી શ્રી મહાવીરની સામે ધર્યો, પરંતુ તેમના શારીરિક બંધારણ અને અડગ આત્મત્વમાંથી તે તેમને અણુમાત્ર ડગાવી ન શક્ય. અનેક ઝેરી પ્રાણીઓનાં રૂપ ધરી તે મહામહ શ્રી વીરની સામે ધો, પણ તેનાં સર્વ ઝેર સમતાસાગર મહાવીરના પ્રશમરસે અમૃતસ્વરૂપ બની ગયાં. યક્ષ આખરે થાક, પ્રભુની અડગતાનું તેને અજબ કામણ થયું, પાશવી સ્વભાવને તે, પ્રભુના આત્મ-પ્રકાશને ચરણે ઢળ્યો અને પિતાના અપરાધ મલને ધવા જલ
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
મહામુનિ શ્રી મહાવીર જેવું સંગીત પ્રભુ સન્મુખ કરવા લાગ્યું. દીક્ષા પછીનું પ્રથમ ચોમાસું શ્રી મહાવીરે આ ગામમાં કર્યું આ ચાતુર્માસમાં શ્રી વીરે અર્ધ-અર્ધ માસક્ષમણની તપશ્ચર્યા કરી હતી.
ગામનું અસ્થિક નામ પડવાનું કારણ–યક્ષના ઉપસર્ગથી ઘણા જીવોના પ્રાણ હરણ થયેલા અને તેમનાં શરીર પડી રહેલા, તેના હાડકાનાં ઢગલાં પડયા રહેતા એથી એ ગામનું નામ અસ્થિક (અસ્થી= હાડકું + કકકરેલું, બનાવેલું) પડયું.
તપ કરતાં શ્રી મહાવીરને ચાર માસ થવા આવ્યા, ચોમાસું પૂરું થવા આવ્યું. ચોમાસા દરમ્યાન શ્રી મહાવીર ખૂબજ જયણાપૂર્વક વર્તતા અને વર્ષાના જળની ધારે–ધારે આત્માના અનંત પ્રમાદને દૂર કરવાનું પ્રાણભર સંગીત ઝીલતા. વર્ષાઋતુ તેમને મન આત્મસાધનાની અણમોલ તિથિ હતી. ચોમાસું વ્યતીત થયું. શ્રી મહાવીર આગળ જવા તૈયાર થયા. યક્ષે તેમને વિનવ્યા અને કંઈક સદ્દબોધની યાચના કરી, જ્ઞાનીઓનો આચાર “કેવળ જ્ઞાન' પહેલાં ઉપદેશ ન આપવાનું હોવાથી તેઓ અવાક્ રહ્યા, છતાં તેમના પ્રશમરસનિમગ્ન મુખભાવે યક્ષને સમતાની કવિતા શીખવાડી ને તેઓ આગળ વધ્યા. પ્રભુ વિહરતા મોરાક ગામે આવ્યા. તે સમયે ત્યાં અચ્છેદક નામે એક પાખંડી રહેતું હતું. તે મન્ત્ર-તત્રના પ્રભાવથી પિતાનું ગુજરાન ચલાવતા. જ્ઞાનસાગર શ્રી મહાવીરના ત્યાં આવવાથી તેનું જોર ઉતરી ગયું, આવતી આવક બંધ થઈ ગઈ. તે શ્રી મહાવીર પાસે આવ્યો અને ત્યાંથી અન્યત્ર વિહાર કરી જવાની વિનંતિ કરી તેની વિનંતિએ છી મહાવીરને પાંચ નિયમોની યાદ તાજી કરાવી, તેને અનુસરીને પ્રભુએ આગળ ચાલવા માંડયું, માર્ગમાં વાચાળ નામે સન્નિવેશ આવ્યા. ત્યાંથી શ્રી વીર શ્વેતામ્બી નગરી તરફ ચાલવા લાગ્યા. રસ્તામાં બે માગ ફંટાતા આવ્યા. બન્ને વેતા મ્બી તરફ જ જતા હતા. એક માર્ગ
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
વિદ્ધારક શ્રી મહાવીર ટ્રકે હતા. બીજે લો. ટૂંકા માર્ગે જતાં કનખલ નામે તાપસનું આશ્રમસ્થાન આવતું હતું. આ આશ્રમસ્થાન અત્યારે નિર્જન હતું. રસ્તો પણ નિર્જન હતો. શ્રી મહાવીરને સંકે રસ્તે ભવેતામ્બી તરફ જતા જોઈ, બાજાનાં ખેતરમાં ઊભા રહેલ ગેવાળિયાઓએ તેમને ચેતવ્યા. તેમણે કહ્યુંઃ “આ માર્ગ તદન નિર્જન છે, કેટલાંય વર્ષોથી આ રસ્તે થઈને કઈ પસાર થયું નથી, કારણ કે વચ્ચે આવેલા આશ્રમમાં હમણ હમણાં ચંડકૌશિક નામે દષ્ટિવિષ સંપ રહે છે. તેનાથી ત્યાં રહેતા પક્ષીઓ પણ કરે છે. આ રસ્તે ગયેલું માણસ જીવતું પાછું ફરતું નથી. માટે હે મુનિરાજ ! આ ટૂંકે રસ્તો છોડી આપ લાંબા રતે જાએ એ ઈચ્છવાયેગ્ય છે.”
શ્રી મહાવીરે આ સાંભળ્યું. જેણે ભય માત્રને ત્યજી દીધા છે. દેહ ઉપરના મોહને છેડી દીધો છે,ને મરવાનું એક વખત છેજ. વહેલાં કે મેડા તેથી જેને મરણની ભીતિ ઓછી થઈ છે, એવા શ્રી મહાવીરે સાંભળ્યું ને સાંભળ્યું કર્યું અને ટૂંક માગે આ ધમતરફ વળ્યા. જંગલનિર્જન હતું. પક્ષીઓ કે પ્રાણીઓનો સંચાર નહોતો. જમીન પર કદનાં પગલાં નહોતાં. વૃક્ષો પરથી ખરેલાં પાંદડાઓ જમીન પર પથરાઈ ગયાં હતાં, ઝરણાંઓ અને સરિતાના જળ એકજ સરખા “કલ-કલ” અવાજથી વચ્ચે જતાં હતાં, પગદંડીને રાજમા પાંદડાં અને ધૂળથી ઢંકાઈ ગયા હતા. આસપાસનું વાતાવરણ તમય અને ભયભીનું હતું. નિર્ભય શ્રી મહાવીર કનકખલ આશ્રમ પાસે આવી, કાયોત્સર્ગ ધ્યાને સ્થિર થયા. માણસની ગંધ આવવાથી થોડીવારે પેલે દષ્ટિવિષ સર્ષ કાળસત્રી જેવી છબહાને રમાડતો, ફૂંફાડા માતા પિતાના દમાંથી બહાર નીકળ્યો તેણે માનવીને સ્થાને અડગ શ્રી મહાવીરને જોયા. કૈધની તેની માત્રા શતગણુ થઈ ગઈ. ભયંકર વિષ જવાળાઓ ફેંકતી દષ્ટિ તેણે સમતાસિધુ તરફ ફેરવી. જવાળાનું તેનું જોર સમતાના પૂરમાં રમતાં શરીરીના શરીરને ઈજા ન પહોંચાડી શકયું. સૂર્ય સામે જોઈને તેણે પુનઃ
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામુનિ શ્રી મહાવીર
૧૦૩ શ્રી મહાવીરના શરીર પર જ્વાળાઓ ફેકી પણ તે જળધારા જેવી બની ગઈ. સપને ક્રોધ અમર્યાદિત થયો. સળવળતો સળવળતો તે ધ્યાનરથ શ્રી વીરના ચરણકમળ પાસે આવ્યો અને જેરપૂર્વક પિતાની ઝેર ભરેલી ડાઢાઓથી તેમને ડંખ માર્યો. ડંખ મારીને તે દૂર ખસી ગયે, તે એ બીકે કે રખેને મારા ઝેરથી નીચે પડતાં તે મનવી પિતાને દબાવી દે. પણ અતિશયને કારણે ઝેર શ્રી વીરના શરીરમાં પ્રસર્યું નહિ અને જે ઠેકાણે ડંખ દીધા હતા, તે ડંખમાંથી ગાયના દૂધ જેવી ધવલ રૂધિર ધારા નીકળી. ધવલ રૂધિરધારા જોઈને સર્પ થંભી ગયે, નિરાશ થઈને તે સમતાસાગર શ્રી મહાવીર સામે જોવા લાગ્યો. પ્રભુની કાતિ આગળ તેનાં નેત્રો મીંચાઈ ગયાં. તે વિવશ બની ગયો. સર્પને શાંતિ વળી ત્યારે શ્રી મહાવીર તેને ઉદ્દેશીને બોલ્યા, “અરે ચંડકૌશિક ! બૂઝ ! બૂઝ! મોહ પામ નહી!” આત્મશ્વર શ્રી વીરના અમૃતશીળાં વેણ સાંભળતાં સર્પની દષ્ટિ ખૂલી ગઈ, તે આત્મા તરફ વળ્યો, ત્યાં તેણે પિતાના ગત જીવનનું ધૂમ્મસ છાયું સળંગ ચિત્ર જોયું, ને પોતે કરેલી ભૂલે બદલ તેનું અંતર દ્રવ્યું. કરેલાં કર્યો ખપાવવા અનશન અંગીકાર કરવા નિશ્ચય કર્યો, પ્રભુને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી અને સર્વ ક્રિયાથી રહિત થયો. સપના મનોભાવ જાણી પ્રભુએ પિતાનો અમૃતભીની નજર તેના ઉપર મૂકી તેને વિશેષ ઉપશાંત કર્યો. સર્પને પિતાની ભયંકર દૃષ્ટિ તરફ તિરસ્કાર ઉપજ ને તેણે પિતાનું મસ્તક રાફડામાં રાખ્યું. અને સમતારૂપી અમૃત તે પીવા લાગે. લેકોત્તર પુરુષોને આત્મપ્રકાશ સૂર્યની જેમ સર્વ પ્રાણીને જીવન સત્ત્વ બક્ષે છે. તેને એકેન્દ્રિય બેઈન્દ્રિયના ભેદ હોતા નથી. જે તેવા પુરુષોને શરણે જાય છે, તેનામાં તેમનાં જેવું જ આત્મત્વ પ્રગટ છે અને તે દ્વારા તે સ્વપરનું હિત સાધી શકે છે.
બીજે દિવસ ગે. વન-નગરમાં જાગૃતિના સૂર પ્રસર્યા. આસપાસના ખેડુતે અને ગેવાનોએ પ્રભુને ઉપદ્રવ રહિત જોયા, તેઓ
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ ૦૪
વિહારક શ્રી મહાવીર
ધ્રુજતા-જતા ભુને પગે પડયા. કેટલાકની નજર રાફડામાં નિશ્ચલ સર્પ પર પડી, તેની નિશ્ચલતાની ખાત્રી કસ્વા કેટલાદ્દે પથરા ફેંક્યા, પણ આત્મસ્થ સર્પનું ધ્યાન તે તરફ જ વળ્યું. પછી સર્વેએ તેને વંદન કર્યો. કારણ કે હવે તે સહનશીલ અને સમતારંગી બન્યા હતા. આજ સુધી અને જેના ડરથી જે દિશામાં નહોતા આવતા, તેની તે છે જને આજે પૂજા કરવા લાગ્યા. આ સર્વનું મૂળ ક રણ વ્યાપક રમતો અને સનેડ હતું. પૂજાના ઉમળકામાં કેટલાક જને સને શરીરે થી
પડયું, જેની સુવાસથી આકર્ષાઇને કરડીઓ ત્યાં આવી તેને ના ઉપજાવવા લાગી. જેમ જેમ કીડીઓના ચટકા વધતા ગયા તેમ તેમ સર્પનું આધ્યાન વિશેષ ઊંડું અને વ્યાપક બન્યું અને સમભાવપૂર્વક વૈદના સહતિ તે મૃત્યુ પામ્યા. તેની ગતિ દેવલેકે થઈ.
* ચંડકૌશિકને પૂર્વવૃત્તાંત-પૂર્વ ભવમાં તે સાધુ હતા. એક વખત પારણના દિવસે ગોચરી લેવા જતાં પગ નીચે એક નિર્દોષ દેડકી ચગદાઈ ગઈ. તેમની સાથેના તેમના શિષ્ય તે જોયું. આલેચના લેવા માટે તે ચગદાઈ ગયેલી દેડકી તેમને બતાવી. “અશુભ કર્મોદયના પ્રતાપે કચાઈ, પણ પિતાથી તે ચરાઈ નથી. માર્ગમાં તેવી ઘણી દેકીઓ મરેલી પડી છે,” એમ શિષ્યને બતાવી પિતાને બચાવ કરી તેમણે શિષ્યના ઉપર રોષ કર્યો. શિષ્ય મૌન રહ્યો. શુદ્ધ બુદ્ધિએ શિષ્ય વિચાર કર્યો કે આ મહાનુભાવ છે, તેથી સાયંકાળે પ્રતિક્રમણ વખતે આલોચના કરશે. પ્રતિક્રમણ સમયે આલેચના કર્યા સિવાય સાધુ મહારાજ બેસી ગયા. શિગે ફરી ઉમે આવે, તેથી તેમને ક્રોધ ચઢયો ને તેને મારવા માટે દોટ મૂકી. રસ્તામાં એક થાંભલા સાથે તેમનું શિર અફળાયું અને આલેચના કર્યા સિવાય તે સાધું મૃત્યુ પામ્યા. સંયમની વિરાધના કરવાથી તે તિષિક દેવમાં દેવપણે ઉપન્યા. ત્યાંથી આયુષ્ય પૂરું કરી કનકાલ નામના સ્થાનમાં પાંચ તપવીમાના કુળપતિની સ્તીથી કૌશિક નામે પુત્ર થયા બાળવયથી તે
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામુનિ શ્રી મહાવીર
૧૦૫
આ સર્પ ઝેરી હો, નિશા અંધારી હતી, જંગલ નિર્જન હતું. આ હકીકત જાણવા છતાં સ્વપરહિતકારી શ્રી મહાવીર ઝેરમાં અમૃત પ્રગટાવવા તે જ માગે ગયેલા. તેમને રેમમે રનેહનું અખંડ સંગીત હતું, તેમનું તે સંગીત તેમણે સર્ષમાં પ્રગટાવ્યું ને સર્પને દિવ્ય-પન્થ બતાવ્યો, ડંખ સમયે જે ધવલ રૂધિર ધારા પ્રગટેલ તે શ્રી મહાવીરને સર્પની અણસમજ પ્રત્યેને વાત્સલ્યભાવ હતા. પુત્રની ભૂલથી જે રીતે પિતાનું અંતર લેવાય તે રીતે શ્રી વિરનું હૈયું સર્પની સ્કૂલના પ્રત્યે પીગળેલું ને તેમાંથી ધવલ સ્નેહસંગીત રૂધિર સ્વરૂપે પ્રગટેલું. ઝેરના દરિયા જેવા સાપના અંતરમાં જે મહાપુરુષે અમૃત પ્રગટાવ્યું, તે ક્રોધી હતો. તેથી તેનું નામ ચંડકૌશિક પડયું. તેના પિતાના મરણ બાદ તે તાપસીને કુલપતિ બન્યો. તેને તપોવન ઉપર બહુ મોહ હતે. કઈ નકામું પડેલું પાંદડું કે કેલું ફળ લે તેના ઉપર પણ તે ગુસ્સે ભરાતે. તેના એવા ત્રાસથી તાપસ બીજે સ્થળે ચાલ્યા ગયા. તે વનમાં તે એકલો જ રહ્યો. એક દિવસ કેટલાક રાજકુમારે શ્વેતામ્બી નગરીથી ત્યાં ક્રીડા કરવા માટે આવ્યા, તે તેનાથી બીલકુલ સહન થયું નહિ. અને કુહાડો લઈને તે તેમને મારવા તેમની પાછળ પડયો. દેડતાં-દોડતાં રસ્તામાંના એક કૂવામાં તે ગબડી પડે. ક્રોધના અંધારામાં તેને કુવા જેવી મોટી વસ્તુ પણ ન દેખાઈ. ક્રોધમાં માણસ પિતાને પણ નથી દેખી શકતો. ક્રોધાવેશમાં મૃત્યુ પામેલે તે ચંડકૌશિક તાપસ આ વનમાં તે દષ્ટિવિષ સર્પ થયો હતે. જ્ઞાનીઓએ ક્રોધને હળાહળ વિષની જે ઉપમા આપી છે, તે સર્વ રીતે જોતાં યોગ્ય જ જણાય છે. કેવળ ક્રોધના જ કારણે એક સાધુ મુનિરાજની સ્થિતિ સર્પના રૂપમાં પલટાય છે ત્યારે આપણે સામાન્ય સંસારી જનેને ક્રોધને પરિણામે કેવાં કડવાં ફળ ચાખવાં પડે છે તેને ઊંડો ખ્યાલ કરતાં ક્રોધ તરફ ક્રોધ જ વછૂટે છે. ક્રોધ જે આપણને બાળવાનો પ્રયાસ કરે તે, આપણે તેને બાળવાનો પ્રયાસ કરે અને તે પ્રયાસમાંથી તસુ માત્ર ડગવું નહિ.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર મહાપુરુષનું જીવન કેટલું ઉચ્ચ, નિર્મળ અને કાતિભર્યું હોવું જોઈએ ?
અતિશનું સ્વરૂપ :–અતિશય એટલે ગુણની પરાકાષ્ટા, સામાન્ય જન સ્વભાવને જે ગુણો અતિશયોક્તિ સ્વરૂપ જણાય. અતિશય ને લબ્ધિમાં ફેર છે. લબ્ધિ તપ વડે મળે, જ્યારે અતિશયો તીર્થકરને જન્મ સમયથી જ હોય છે. તીર્થપિતાને જન્મથી ચાર અતિશયો હોય.
(૧) તેમને દેવ સર્વ લોકો કરતાં શ્રેષ્ઠ અને અદ્દભુત સ્વરૂપવાન હોય, તેમજ તેમના શરીરે વ્યાધિ, પ્રસ્વેદકે મેલ ન થાય.
(૨) તીર્થકરને શ્વાસોચ્છવાસ કમળની સુરભિ જે સુગંધમય હોય.
(૩) દેહની અંદરનું માસ-રૂધિર ગાયના દૂધ જેવું ધવલ હોય.
(૪) જે આહાર કરે તે ચર્મચક્ષુવાળા પ્રાણીઓ જોઈ ન શકે, ફક્ત અવધિજ્ઞાનીઓ તે જોઈ શકે. જન્મથી આ ચાર અતિશય દરેક તીર્થકરને હેય. અગિયાર અતિશયો કેવળ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થતાં ઉત્પન્ન થાય અને કેવળ જ્ઞાન બાદ ૧૯ અતિશયે દેવતાઓના કરેલા હોય. શ્રી મહાવીરના ચરણ અંગુષ્ટમાંથી ધવલ રૂધિરધારા પ્રગટેલી તે તેમના મૂળ અતિશયના કારણે જ.
આજે જે રીતે તાજમહાલ દુનિયાની અજાયબ (wonderful) વંચાય છે, તે જ રીતે તે કાળમાં તીર્થપિતાના ગુણે અજાયબ તરીકે જ મનાતા. તાજમહાલને કલામાં અજાયબ માની લેકે જેમ તેનાં દર્શને જાય છે, તેમ તે સમયના નિર્દોષ માનવો પ્રભુના દર્શનથી પાપ તા.
પરિષહ સહતા શ્રી મહાવીર કનકખલ આશ્રમથી ઉત્તરે ઉત્તર
ક પરિષહ કૂલ સત્તાવન છે. મુખ્ય બાવીસનું સ્વરૂપ નીચે પ્રમાણે છે. પરિષહ એટલે સમભાવે સહન કરવું.
(1) ક્ષુધા પરિષહ–ભૂખ સહન કરવી ને સમભાવપૂર્વક રહેવું. આ પરિષહ અત્યંત કઠીન છે, તેથી જ પહેલે છે.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
અતિશયાનું સ્વરૂપ
૧૦૭
: વાચાલ નામના ગામ સમીપે આવ્યા. પરિષહ એટલે દીક્ષાથી કેવળ જ્ઞાન (૨) તૃષા પરિષહે—પ્રાસુક નિર્દોષ જળના અભાવે તૃષાની પીડા સમભાવથી સહન કરવી.
(૩) શાંત પરિષહુ-વસ્ત્રની કલ્પના યે કરવી નહિ, તાપવું નહિં, ને છ` વસ્ત્રથી સમ્યક્ પરિણામે ઠંડી સહવી.
(૪) ઉષ્ણ પરિષહુ—ધીખતી ધરા પર પગે ચાલવું, છત્ર, છાયા કે વીંઝણાની ઇચ્છા ન કરવી તે ચઢતા શુભ પરિણામે ગરમી સહન કરવી.
(૫) દશ પરિષહુ—ડાંસ, મચ્છર, માંકડ, જીમેલાદિના તીક્ષ્ણ ડંખ સહન કરવા, તે સ્થાનકેથી ચાલ્યા જવાની ઈચ્છા નકરવી, લાહી પીનાર જીવો પ્રત્યે સમભાવ દાખવવે ને પીડા સહન કરવી.
(૬) અચેલક પરિષહ—મુનિઓને આગમમાં જે વસ્ત્ર રાખ વાનુ પ્રમાણ કહ્યું છે, તે પ્રમાણે મૂર્છારહિત રાખે. ફાટેલું, અલ્પ મૂલ્યનું અને જૂનું વસ્ત્ર છતાં કલ્પનીય વસ્ત્ર મળે નહિ તે પણ મનમાં દીનતા ધરે નહિ અથવા ખીજાં પહેરવાના વિચારો કરે નહિ અને રૂડે પ્રકારે સમાધિમાં રહે.
(૭) અતિ પરિષહુ—મુનિઓને વિહારાર્દિક પ્રસ`ગે અરતિ ઉપજવાનાં કારણ મળે, તે વારે તે ધર્માંમાં રક્ત થાય ક્ષાંત્યાદિક દશ પ્રકારના યતિધર્માં તે બ્યાવે અને અરતિને દૂર કરે.
(૮) શ્રી પરિષહ—સ્ત્રીઓને જોઇ તેમની ચેષ્ઠાએની વિચારણા ન કરવી તે.
(૯) ચર્ચા પરિષહુ—મુનિને એક સ્થાને રહેવુ નહિં અને શાસ્ત્રોક્ત રીતે વિહાર કરવા તે.
(૧૦) નૈષધિકી પરિષહ—જેના ત્યાગ કરીએ તે નૈષધિકી કહેવાય. ત્યાગ એ વાતનાં, પાપકમ અને અકારણ ગમનાગમન. ક્રુનિએ
મે
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર સુધીના ગાળા વચ્ચે તીર્થકર કે મુનિરાજને સહન કરવાં પડતાં વિવિધ શૂન્યઘર, સ્મશાનાદિક, સર્પબલિ, સિંહ ગુફાદિકને વિષે કાત્સગે રહ્યાં થકાં નાના પ્રકારના ઉપસર્ગનાં સદ્દભાવે પણ અશિષ્ટ ચેષ્ટાનો નિષેધ કર જોઈએ.
(૧૧) શયા પરિષહ – શય્યા એટલે પથારી. ઉપાશ્રયમાં ઉચી નીચી ભૂમિ હોય, અથવા ઘણી ધૂળ, ઘણી ઠંડી, ઘણી ઉષ્ણતા અને કાંકરાવાળી ખરાબ જગ હોય. તેમાં સુકામલ અથવા કઠીન આસનના યોગે તેને સારું અથવા માઠું કહેવું નહિ, તેમ ઉગ ધાર નહિ તે.
(૧૨) આકાશ પરિષહ-ક્રોધ ન કરવો, અન્યને ક્રોધ સહન કરે તે.
(૧૩) વધુ પરિષહ-ઢીંક-પાટૂ-લાકડી કે શસ્ત્રના ઘાવને સમભાવ ઝીલવા, મારનાર તરફ મૈત્રીભાવ દાખવવે તેને વધુ પરિષહ કહે છે.
(૧૪) યાચના પરિષહ શુભાશુભ પરિણામની લેશ પણ ચિન્તા સિવાય યાચના કરવી તે આ પરિષહનું તાત્પર્ય.
(૧૫) અલાભ પરિષહ – મુનિને કઈ વસ્તુની જરૂર હોય, ગૃહસ્થના ઘરમાં તે મોટા પ્રમાણમાં હોય, મુનિ ત્યાં જાય, ગૃહસ્થ તેને તે વસ્તુ ન આપે; આવા અલાભને સમતાપૂર્વક સહન કરવાથી આ પરિષહનું મૂલ્ય અંકાય.
(૧૬) રિાગ પરિષહ-સાધુને જ્યારે જ્વર, શ્વાસ, અતિસારાદિક લાગુ પડે ને તે જે જિનકલ્પી સાધુ હોય તે ચિકિત્સા કરવાની લેશ ઈચ્છા કરે નહિ ને સ્થવિર કલ્પી સાધુ પણ આગમોક્ત વિધિ પ્રમાણે દવા કરાવે, ગભરાય નહિ, ગમે તેવી વેદના થતી હોય છતાં ખરાબ ધ્યાન ધ્યાવે નહિં, પણ શુભ ભાવે વેદના ખમે.
(૧૭) તૃણસ્પર્શ પરિષહ––જિનક૯પી સાધુને તે તૃણને જ
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્તિનું સ્વરૂપ
૧૦૯ પ્રકારનાં તીવ્ર દુઃખે અને તેમાં સમભાવ રાખવાથી જ આત્માની વિભૂતિઓ પ્રગટ થાય છે. શ્રી મહાવીર પ્રત્યેક પરિષદમાં સમભાવી રહેતા. જે વસ્તુની શોધ માટે તેમણે રાજભવનનાં અનુપમ સુખોને સ્વેચ્છાપૂર્વક ત્યાગ કર્યો હતો, તે જ વસ્તુની પાછળ પાછળ ગમે તે ઉગ્ર પ્રકારનાં દુઃખે સહન કરતા તેઓ ચાલતા હતા. તેમની દષ્ટિ અલખમાં હતી. પક્ષોપવાસને અંતે પારણને માટે શ્રી મહાવીર વાચાલ ગામમાં નાગસેન નામે સદ્દગૃહસ્થને ઘેર ગયા. તેણે શ્રી વીરને ખીર વહેરાવી. સંથારે કહ્યો છે અને ગચ્છવાસી સાધુને સાપેક્ષ સંયમ છે માટે તે વસ્ત્રાદિક લે છે પરંતુ જ્યારે ભૂમિકા ભીની હોય કે વસ્ત્ર પૂરાણું - થયું હોય, વા ચોરે ચેરી લીધું હોય, ઈત્યાદિ કારણે, જ્યારે અઢી હાથ પ્રમાણને દર્ભને સંથારે કરવું પડે અને તે સમયે દર્ભના તીણ અગ્રભાગથી શરીરમાં પીડા થાય, તે પણ દુ ખ તે સાધુ ચિંતવે નહિ કે સમાધિને ત્યાગ કરે નહિ.
(૧૮) મલપરિષહ-શરીરે ગમે તેટલે મેલ બંધાઈ જાય, તે છતાં તેને દૂર કરવા માટે સ્નાનાદિકની ચિન્તા ન કરવી કે વસ્ત્રથી તેને દૂર ન કરે, પણ તે જ પ્રમાણે સમભાવે નભવા દેવું તેનું નામ મલપરિષહ.
(૧૯) સત્કાર પરિષહ–સ્તવન, નમન, ચરણસ્પર્શ આદિ સત્કાર વિધિ થાય કે ન થાય, તેની પરવા કર્યા સિવાય આત્મામાં દ4 રહેવું તે સત્કાર પરિષહ. .
(૨૦) પ્રજ્ઞા પરિષહ-બુદ્ધિની બાહુલ્યતાનું અભિમાન ન કરવું કે પ્રજ્ઞાને અભાવેં ઉગ ન ધર. આને પ્રજ્ઞા પરિષહ કહે છે.
(૨૧) અજ્ઞાન પરિષહ શ્રુતજ્ઞાનને અભાવ તે અજ્ઞાન પરિષહ.
(૨૨) સમ્યકત્વ પરિષહ–શુદ્ધ દેવ, ગુરુ, ધર્મ પ્રત્યે અશ્રદ્ધા નહિ બતાવવી તે. અન્ય દર્શનિની ઋદ્ધિ-દ્ધિ જોઈને સ્વધર્મથી ન ડગવું તે.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
""
ઉત્તર વાચાલથી શ્રી મહાવીર શ્વેતામ્બી નગરી તરફ ગયા, તે સમયે ત્યાં પ્રદેશી નામે રાજા રાજ્ય કરતા હતા. શ્વેતામ્બીથી શ્રી વીર સુરભિપુર ગામની સમીપે આવ્યા. સુરભિપુરથી તેમને રાજગૃહ નર્ તરફ જવું હતું. સુરભિપુર અને રાજગૃહની વચ્ચે ગગા નદી વહેત હતી. સામે કાંઠે જવા સારૂ શ્રી મહાવીર સિદ્ધાન્ત નામે નાવિકની નાવમાં ખેડા. એ બાજુથી હલેસાં ચાલવા માંડયા, નાવ સપાટાબંધ જળ કાપવા લાગી. તેવામાં ઘુવડ નામે પક્ષીને અવાજ આવ્યો. ‘ઘુવડ રાત્રે ખેાલે, તેના બદલે આ તે દિવસે એલ્યું, માટે માર્ગોમાં મેટુ વિઘ નડશે. ' એમ તે નાવમાં બેઠેલા ફેમીલ નિમિત્તિએ કહ્યું એસારૂએ ગભરાયા. નિમિત્તશાસ્ત્રીને આફતમાંથી ઊગરવાના મ પૂછ્યા. ક્ષેમીલ ખેલ્યા, “ શાંત થાઓ, :હજી તમારાં ને મારાં પુણ્ય તપે છે, આપણે સહુ આ નાવમાં બેઠેલા આ શાન્ત મહિષૅની કૃપાથી ક્ષેમકુશળ સામે પાર પહેાંચી જઇશું. આટલા ઉહાપાહ વચ્ચે શ્રી મહાવીર પ્રભુ નાવના એક ખૂણે સયમપૂર્વક બેઠા હતા. આસપાસ ગંગાનાં અફાટ જળ ઊછળતાં હતાં. શાન્ત પવનમાં નાવ આગળ વધવા માંડી. કાળા ભમ્મર પાણીની વચ્ચે નાવ આવી કે તરત જ તે શ્રીફળની જેમ ઊંચી-નીચી થવા લાગી. પવન જારથી ફૂંકાવા લાગ્યા, નાવ બેકાબૂ બની. હલેસાં મારનારા હાંફવા લાગ્યા, પવનના જોરમાં સઢ ફાટું-ફાટું થવા લાગ્યા. નાવિક ગભરાયા, શું કરવું તે, તે ન વિચારી શકયા. તેની આશાભરી નજર શાન્ત મહામુનિ મહાવીર પર ફરી, શ્રી મહાવીર તા-જાણે કંઇ જ ન થતું હાય, એવા-નિશ્ચિંત ભાવપૂર્ણાંક ખેડા હતા. શ્રી વીરની નજરનું અમી કિરણ નાવિકની અશ્રુભીની આંખને છળ્યું, તેના અંગાંગમાં ચેતનાતા પવન ફૂંકાયા, બહાર ફૂંકાતા પવન સામે ઝૂઝવાને તે ઉત્સુક થયા. હલેસાં તેણે પેાતાના હાથમાં લીધાં, મઝધારમાં સપડાયેલ નાવને તેણે દિશામાં લીધી, ભયંકર વમળાની વચ્ચે નાવ સપાટાબંધ આગળ ચાલવા માંડી.
૧૧૦
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧
મહામુનિ શ્રી મહાવીર લેકના જીવમાં જીવ આવ્યો. ક્ષેમીલના શબ્દો સાચા પડયા. નાવ કિનારે આવતાં સર્વે ઉતારૂઓ સર્વ પ્રથમ શ્રી મહાવીરને ચરણે પડયા અને પિતાને પ્રાણ બચાવવા બદલ તેમને અંત:કરણપૂર્વક આભાર માન્ય. પણ શ્રી મહાવીર નિરહંકારી હતા, પોતે આ વિષયમાં કંઈ જ ન કર્યું , હોય એવા ભાવપૂર્વક તેઓ હોડીમાંથી નીચે ઊતર્યા અને ‘ઈર્યાપથિકી પ્રતિક્રમીને* ત્યાંથી સીધા રાજગૃહના માર્ગે પળ્યા. રસ્તામાં ગુણાકસંનિવેશમાં તેઓ રહેલા અને આગળ વિહાર કરીને રાજગૃહ નગર પહોંચેલા.
મનભાવ શ્રી મહાવીરના નિષ્કપ હતા, વ્રતસ્નેહ તેમને અડગ હત, વિશ્વ સ્નેહભીની તેમની નજરમાં જીવ માત્ર સમાન હતે ઉપસર્ગ પળે તેઓ બેવડા આનંદમાં રાચતા. એક તે પોતાને ઉપસર્ગ થાય છે તે અને બીજે, ઉપસર્ગ કરનાર માનવી પિતાને મુક્તિમાર્ગમાં કેટલે બધો સહાયક નીવડે છે તે વિચારે ! તેઓ જ્યાં જતા ત્યાં આત્માનાં દિવ્ય કવિતા ગૂજતાં, જ્યાં ઊભતા ત્યાં પ્રકાશ વર્તી છે | * ઈર્યાપથિકી એટલે એક સ્થાનકેથી બીજે સ્થાનકે જતાં આવતાં જે જીવોને પીડા ઉપજાવી હોય કે પ્રાણ રહિત કર્યા હોય તત્સંબંધી પાપ અંગે ક્ષમાપના યાચવી તે.
x પ્રતિક્રમણ એટલે કરેલા પાપમાંથી પાછા ફરવા માટે અને ફરીથી એવાં પાપ નહિ કરવાની પ્રતિજ્ઞા લેવા માટે જેને સવાર-સાંજ બને સમય જે ધર્મક્રિયા કરે છે તેને પ્રતિક્રમણ કહેવાય. પ્રતિક્રમણ આત્માને વ્યાયામ છે. સર્વ પાપને તે દૂર કરે છે, નવાં પાપ કરતાં તે આપણને વારે છે અને ધર્મના આત્મા સાથેના આપણે સંબંધ દિનપ્રતિદિન દઢ કરે છે. વૈજ્ઞાનિક તેમજ આધ્યાત્મિક ઉભય દષ્ટિએ પ્રતિક્રમણ હિતકર્તા પૂરવાર થયું છે. વૈજ્ઞાનિક દષ્ટિએ શરીરને કસરત આપે છે અને આધ્યાત્મિક દષ્ટિએ જોતાં નસેનસમાં સમતા ને મૈત્રીનું સંગીત જગાવે છે.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
રચાતાં. રવિ, યન્ત્ર તે તારાના તે સાચા સહાદર હતા, કારણ કે તેમની વચ્ચે તેમને અંતર હતું છતાં ન હતું. વનસ્પતિમાં શ્રી મહાવીર એજ વન્ત પ્રકાશ ઝરણને વહેતું જોતા, જે ઝરણુ સૃષ્ટિના અંતરે તાલબદ્ધ રીતે નાચી રહ્યું છે. પશુ-પંખીની દુનિયામાં તેમને સ્નેહ એ જ સમભાવપૂર્વક વહેતા જે સમભાવે તેમણે સંસાર ત્યજેલા.
સમભાવ એટલે એક નજર. અંતરના પ્રકાશ ઝરણતે એક નજરે સમાં વહેવા દેવું. સમભાવ મુક્તિની સીડી છે. સ` સુખ દુઃખની સામે ઝૂઝતુ દૈવીશસ્ત્ર છે. અરૂપી છતાં અનંતગણું તેનું બળ છે. `ની ગરમી અને ચન્દ્રની શિતળતાનુ તેમાં સ ંમિશ્રણ છે. સમભાવે આત્મા પમાય, આત્મા પામતાં પરમાત્માના સ્નેહનું દર્શન થાય તે આખરે પરમાત્મપદે સ્થિત થવાય.
શ્રી મહાવીર રાજગૃહમાં આવ્યા. તે સમયે ત્યાં શ્રેણિક રાજા રાજ્ય કરતા હતા, શ્રી વીર રાજગૃહની બહાર આવેલા રાજગૃહના જ ઉપનગર નાલંદામાં આવ્યા તે એક વણકરની વિશાળ શાળામાં પધાર્યા. ત્યાં વર્ષાકાળ નિર્ગમન કરવા માટે તે સ્થળે રહેવાની વણકરને વાત કરી અને તેની રજાથી પ્રભુ બીજું ચામાસુ` ત્યાં ( નાલંદામાં) રહ્યા. એક એક માસના ઉપવાસ કરીને મહાન તપસ્વી શ્રી મહાવીરે વર્ષાકાળ વીતાવ્યા. શ્રી મહાવીર સદા નિર્જળા ઉપવાસ કરતા. તપના તાપથી તેમનાં વિવિધ પ્રકારનાં શેષ રહેલાં કમેર્યાં ખપી જવા લાગ્યાં.
ગાશાલક:-શ્રી મહાવીરના ખીજા ચામાસા દરમ્યાન ગેાશાલક નામે એક બ્રાહ્મણપુત્ર તેમના સ્થાનમાં આવી ચઢયા હતા. ગાશાલકના પિતાનું નામ ગાબહુલ અને માતાનુ નામ સુભદ્રા હતું. શરવણ સનિવેશમાં તેને જન્મ થયેલા. ગાશાલકને ગૌશાળામાં જન્મ થયેલા અને તેથી તે ‘ ગાશાલક' એવા યુક્ત નામથી પ્રખ્યાત થયા. તે સ્વભાવે કપટી અને વેરઝેરના ભરેલા હતા, તેને કાઇથી બનતું નહિ.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામુનિ શ્રી મહાવીર
૧૧૩
પિતા સાથે ઝઘડીને તે એકલે પડી ગયો અને ચિત્રનું એક ફલક આલેખાવી, ગામેગામના જનેને તે બતાવતે પેટ ભરતો તે ભમવા લાગ્યો. એક દિવસ તે શ્રી મહાવીર ઊભા હતા ત્યાં આવી પહોંચે. શ્રી મહાવીરની કાતિ અને મુખમુદ્રા જોઈ તેને તરફ તે આકર્ષાયો, ચિત્રકલક ત્યજી તે તેમની સાથે-સાથે ફરવા લાગે.
વિહાર સ્થળો સંબંધી સત્યઃ–દીક્ષા લઈને શ્રી મહાવીર જ્ઞાતખંડ ઉદ્યાનથી ઉત્તર-પૂર્વે કુમારગ્રામે ગયેલા, ત્યાંથી કેલ્લાગ સંનિવેશ તરફ ગયેલા ને ત્યાંથી અસ્થિકગ્રામમાં ગયા ને ત્યાં પ્રથમ ચોમાસું કર્યું ને ત્યાંથી આગળ કનખલ આશ્રમમાં ગયા ને ત્યાં ચંડકૌશિકને શાન્ત કરીને ઉત્તરવાચાલ થઈને શ્વેતામ્બી તરફ ગયેલા. ત્યાથી સુરભિપુરને ગુણાક થઈને રાજગૃહમાં ગયેલા અને તેની નજીકના નાલંદા નામે ઉપનગરમાં બીજું ચોમાસું વીતાવેલું.
“આજે કેટલાક ઈતિહાસકારે માને છે કે પ્રભુ શ્રી મહાવીરને લપાણિ યક્ષને ઉપસર્ગ કાઠિયાવાડમાં આવેલા વઢવાણ ગામમાં નડેલે. તેમજ કનકપલ આશ્રમ તે આજે પણ આબુ ઉપર તે નામે ઓળખાતું તીર્થ છે. તેથી શ્રી વીર આબુ ઉપર પણ આવેલા. પરંતુ સાચાં ઐતિહાસિક પ્રમાણેના પવન સામે આ મને કલ્પિત હકીકત પૂરવાર થઈ શકે તેમ નથી. કારણ કે કનકખલ આશ્રમ એ કાંઈ આવ્યું ઉપરનું કનખલ તીર્થ નથી. એ ઉત્તર હિંદમાં અયોધ્યા જતા રસ્તામાં આશ્રમ પૂર્વ હિંદને એક સુપ્રસિદ્ધ આશ્રમ હતો. ભગવાન પ્રથમ ચાતુર્માસ બાદ શ્વેતામ્બી જતા હતા ત્યારે તેમના વિહારમાં એ આશ્રમ આવ્યા હતા. કનખલ આશ્રમ પતામ્બીની પાસે હતા એ નિમ્ન પ્રમાણેથી જાણી શકાય છે.* જે કનખલ આશ્રમને કનખલતીર્થ, અસ્થિકગામને વઢવાણુ વગેરે માની લઈએ તે પ્રભુનું પાંચમું ચોમાસું
* “તરસ ચ મ વેવિયા નામ નારી ' (આવશ્યક ચૂર્ણ પૂર્વભાગ પૃ. ૨૭૮ )
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર ભદ્દીયામાં થયું તે પહેલાં પ્રભુ ગુજરાત, કાઠિયાવાડમાં પધાર્યા હતા એમ માનવું તે કેટલું અસંગત થઈ પડે.” (શ્રી વીરવિવાહ મીમાંસા.)
શ્વેતામ્બી કેશલ દેશમાં સાવથી પાસે હતી એમ ચીની યાત્રિક હ્યુએન્સાંગ સાવથીનું વર્ણન કરતાં કહ્યું છે. હવેતામ્બી સાવત્થીની પાસે હતી એમ આવશ્યક ચૂણિ–રાયપણી સૂત્ર આદિ ઉપરથી
સ્પષ્ટ જણાય છે. બૌદ્ધો પણ શ્વેતાબી, સાવથી અને કપિલવસ્તુની વચ્ચે આવેલી હતી એમ માને છે.*
રાજગૃહ આ નગર જૈન અને બૌદ્ધોનું પૂજનીય તીર્થ છે. ત્યાં શ્રી મહાવીરે અને બુધે અનેક ચાતુર્માસો કરેલાં. જરાસંધના સમયમાં રાજગૃહ મગધની રાજધાની હતી એ જાતની નેંધ મહાભારતના સભાપર્વમાં મળે છે. ત્યાં પાંચ પહાડ છે એમ જેનગ્રન્થકારે તેમજ મહાભારતકારે જણાવેલું છે. પણ તેમનાં નામોમાં નીચે પ્રમાણે ભેદ છે.
જેન : વૈભાર, વિપુલ, ઉદય, સુવર્ણ, રત્નગિરિ. મહાભારત : વહાર (વૈભાર) વારાહ, વૃષભ, ષિગિરિ, ચક. વાયુપુરાણ વહાર, વિપુલ, રત્નકૂટ, ગિરિત્રજ, રત્નાચલ.
રાજગૃહનું વર્તમાન નામ રાજગિર છે તે બિહારથી લગભગ ૧૩-૧૪ માઇલે દક્ષિણે આવેલું છે. આજ રાજગૃહની બહાર ઉત્તરપૂર્વમાં જૈન સૂત્રમાં નાલંદા નામનું સ્થળ હોવાનું જણાવ્યું છે. પ્રસિદ્ધ નાલંદા વિદ્યાપીઠ ત્યાં હતું.
આવશ્યક નિર્યુકિતની અવચૂર્ણમાં લખેલું છે કે પહેલાં ત્યાં ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિત નામે નગર હતું. તેને ક્ષીણવાસ્તુક થયેલું જાણીને જિતશત્રુ રાજાએ તે ઠેકાણે ચનકપુર સ્થાપ્યું. કાળે કરીને તે ક્ષીણ થતાં ત્યાં ઋષભપુર સ્થપાયુ. ત્યારબાદ કુશાગ્રપુર થયું, તે આખું બળી ગયા પછી શ્રેણિકના પિતા પ્રસેનજિત રાજાએ ત્યાં રાજગુહ વસાવ્યું.
* જુઓ બુદ્ધચર્યા પૂ. ૬૧૧.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ પાંચમું સાર-વિહાર, ત્રીજું ચોમાસું. વિવિધ ઉપસર્ગોને સમભાવ. ચોથું ચોમાસું, તપશ્ચર્યા અનાર્યભૂમિમાં સહન કરેલા તીરદુ:ખે. આન-અનાર્યની તુલના, અહિંસાનું બળ. આધુનિક અહિંસા. કર્મોનાં પ્રકાર સ્વરૂપ, રહસ્ય. શ્રી મહાવીરે સહન કરેલા વિવિધ પ્રકારના ઉપસર્ગોની પાછળ કનુ જ તંત્ર હતું. વિહાર-સ્થળેની એતિહાસિક દૃષ્ટિએ સમાલોચના.
વિહાર –બીજું ચોમાસું નાલંદામાં પૂરું કરીને શ્રી મહાવીરે આગળ વિહાર આદર્યો, પ્રતિષ્ઠાયાની જેમ ગોશાલક તેમની પાછળ પાછળ ભમવા લાગે. સુવર્ણખલ સંનિવેશના માર્ગમાં કેટલાક માણસો હાંડીમાં ખીર રાંધતા હતા, તેમને જોઈને ગોશાલકે શ્રી વીરને પૂછ્યું.
આ હાંડી ફૂટશે કે નહિ?” પ્રભુએ કહ્યું, “ફૂટશે' ને સાચેજ તેઓ ત્યાંથી બે ડગલાં આગળ વધ્યા હશે તેટલામાં હાંડી ચીરાઈ ગઈ. ચીરાવાનું મૂળ કારણ ખીરમાંના એખા પ્રમાણથી વધારે હોવાથી તે ફૂલ્લા ને તેમાં સ્થાન ન મેળવી શક્યા એટલે ચેખાની શક્તિથી હાંડી ફૂટી ગઈ. પણ આ જોતાં ગોશાલકના મનમાં જુદાજ તરંગો જાગૃત થયા. તે એમ માનવા લાગ્યા કે થવાનું હોય છે તે થાય છે, આમ માનીને તેણે પુરુષાથવાદની અવગણના કરી અને નિયતિવાતમાં
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિદ્ધારક શ્રી મહાવીર રમવા લાગ્યો. સુવર્ણખલ સંનિવેશથી શ્રી વીર બ્રાહ્મણગામ આવ્યા. ત્યાં ખાસ ન થતાં તેમણે વિહાર આગળ લંબાબેને પવનની જેમ નિલેપ રીતે જુદા-જુદા ગામોમાં થઈને ચંપાનગરીએ પધાર્યા.
ત્રીજું ચોમાસું:-ચંપાનગરીને પુનરૂદ્ધાર કાણિક વસાવી કરાશે હતો. કણિક શ્રેણિક રાજાને પુત્ર હતો. ચંપાનગરીમાં* શ્રી મહાવીરે
* વર્તમાન કાળે અંગદેશ અને તેની રાજધાની ચંપાનગરીનાં સ્થાન બંગાળ પ્રાંતમાં જ્યાં ગંગા નદી વહેતી વળાંક લઈને દક્ષિણ તરફ વહેવા માંડે છે તેના ખૂણે ભાગલપુર જીલ્લે છે તેમાં હોવાનું બતાવ્યું છે. જૈનોના તીર્થકર વાસુપૂજ્ય સ્વામીની કલ્યાણકભૂમિ તરીકે, તે સ્થાને જે ચંપાનાલા નામનું નાનું ગામડું આવેલું છે તેને લેખે છે પણ આ માન્યતાને કોઈ શાસ્ત્રીય આધાર નથી, કેવળ પરંપરાથી માન્યતા ઉતરી આવેલી છે. તેવી જ રીતે ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણ કલ્યાણકની ભૂમિ મધ્યમ અપાપા-પાવાપુરી વિશે બનવા પામ્યું છે. આ પાવાપુરીને પણ બંગાળ પ્રાંતમાં આવેલી હોવાની વર્તમાન માન્યતા છે. આ બન્ને નગરોનાં નામ સાચાં છે પણ તેમનાં સ્થાન તે નથી જ. કેઈને શાસ્ત્રીય આધાર નથી. આ આખોય પ્રશ્ન એક નિબંધદ્વારા અમે શાસ્ત્રીય ને આગમન) તેમજ ઈતર સંશોધન પ્રમાણીત આધારે આપીને પુરવાર કરી આપ્યું છે. ( જુઓ ભાગ બીજો પ્રકરણ નવમું ) એટલે અંગદેશને વર્તમાનને મધ્ય પ્રાંત જેને પ્રાચીન સમયે મહાકેશલ તેમજ ચેદિદેશ કહેવામાં આવતે તે છે અને ચંપાનગરી તે જબલપુરથી ઈશાન ખૂણે થડે છેટે આવેલ છે, જ્યાં દેવાનાં પ્રિય પ્રિયદર્શી (ઉફ સંપ્રતિ મહારાજ ) ને રૂપનાથનો શિલાલેખ ઊભે કરાય છે તેજ સ્થાન છે; તથા મધ્યમ અપાપા નગરી અવંતિના પ્રદેશમાં જ્યાં વર્તમાન કાળે ભિલ્લા–સાંચીનો પ્રદેશ છે કે જ્યાં લગભગ ૭૦-૭૫ સ્તૂપો (નાના મેટા) ઊભા છે એ સ્થળે આવેલ હતી. એટલે કે ચંપા-અંગ અને પાવાપુરી બધાં સ્થાનની માન્યતા પરિવર્તન માગે છે.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામુનિ શ્રી મહાવીર
૧૧૭
ત્રીજું ચોમાસું કર્યું. ચોમાસાના ચાર મહિના અષાઢ સુદ ચૌદસથી કારતક સુદ ચૌદસ સુધી એક સ્થાને વાસ કરે તેનું નામ ચોમાસું કર્યું ગણાય. આ ચાર માસ દરમ્યાન શ્રી મહાવીરે બે માસક્ષમણું કરેલાં અને કાયોત્સર્ગ મુદ્રાએ ધ્યાનમાં રહેલા. ચોમાસાના કાળ દરમ્યાન શ્રી વર્ધમાન સ્વામી હાલતાચાલતા પણ નહોતા. ચોમાસું બેસતું કે તુરતજ તેઓ આત્મામાં ઊંડે ઊંડે ઊતરવા મથતા, સંસાર સાથેનો તેમને તમામ પ્રકારને સંબંધ કપાઈ જતો
મેરાક સંનિવેશે આપત્તિ –ગહત્યાગ ર્યા પછી ચોથા વર્ષ ચંપાથી નીકળીને શ્રી મહાવીર કાલાય સંનિવેશ, પત્તકાલય અને કુમાર સંનિવેશ નામે ગામમાં થઈને મોરાક નામે સંનિવેશમાં આવ્યા. ગશાલક તેમની સાથે હતો. પ્રભુ સર્વ કાલે પ્રાયઃ મૌનમાંજ મસ્ત રહેતા હતા, તે જોઈને ગોશાલક પણ તે મુજબ વર્તવા લાગે. બન્નેની આકૃતિઓ નિહાળી ત્યાંના કેટવાળને આ બન્ને જાસુસ હેવાની શંકા ગઈ.
તે સમયે જાસુસી જાળ આજના જેટલી જ વિસ્તારપૂર્વક પથરાયેલી હતી. નાનાં રાજ્યને પાડોશી રાજ્યોને પુષ્કળ ભય રહેતો. કોઈ અજાણ્યા પુરુષ રાજ્યની હદમાં પ્રવેશે કે તરત ચરપુરુષો તેની પાછળ પડતા અને શંકા જતાં તેમને પકડતા પણ ખરા. મેરાક ગામના કેટવાળને પણ શ્રી મહાવીર ને ગોશાલકને પરરાજ્યના જાસુસો ગણીને પકડયા ને તેમની પાસેથી બાતમી મેળવવા બન્નેને દોરડાં વડે બાંધી કૂવામાં ઉતારી ડૂબકી ખવરાવવા માંડી. ગમે તેવા વિકટના પ્રસંગે પણ શ્રી મહાવીર મૌનમાં જ રહેતા. તેઓ “હા કે ના” સર પણ ! સ્વાથી ઉચ્ચાર ન કરતા, તેમની પાછળ ગોશાલક પણ મૌનમાં રહેતાં શિખ્યો, પણ મારપીટ આગળ તે બૂમ પાડીને ભાગી જતો.
એ સમયે સમા અને જયંતિકા નામની પ્રભુ શ્રી પાશ્વનાથના શાસનની સાધ્વીઓ વિહાર કરતી તે પ્રદેશમાં આવી, તેમણે ગામલોકો
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
વિશ્વોઠારક શ્રી મહાવીર પાસેથી ઉક્ત હકીકત સાંભળી તેમને શંકા ગઈ કે, રખેને ચરમ તીર્થકર શ્રી મહાવીર દેવ આ ઉપસર્ગના ભાગી ન થયા હોય તેઓ બન્ને તરત જ તે સ્થળે આવીકોટવાળને શ્રી મહાવીરના ગૃહજીવનની ઓળખાણ કરાવી. ભયથી ધ્રુજતે કટવાલ સમભાવી મહાવીરને નમી પડ્યા. મહાવીર તે અપકારી ને ઉપકારી ઉભયને એકજ આંખે અને એકજ સ્નેહે અવકતા હતા. ભલા કે બૂરાના કરનાર તરીકે તેઓ કદાપિ કઈ માનવીને જવાબદાર ન લેખતા, કે જવાબદાર સમજીને તેના તરફ ક્રોધ ન દર્શાવતા. ભલા બૂરાને સર્વ મમ તેમને કર્મોની કવિતામાં રહેલે જણાતે. ઉપસર્ગોની સંખ્યા જેમ વધવા માંડી તેમ શ્રી વીરનું
અંતસ્તેજ પણ અદમ્ય બનવા લાગ્યું. તેમના આખા શરીરમાંથી હિમાદ્રિમાંથી વહેતી નિર્મળ ગંગાની જેમ-પ્રકાશનું ઝરણું વહેતું સૃષ્ટિમાં સમાતું દેખાવા લાગ્યું. સાત હાથના તેમના શરીરમાંથી અનંત શશિ. ધરની શિતળતા ઝરવા લાગી. જે તેમની પાસે ઊભું રહેતું, તેને સુખદુઃખથી પર વહેતા પ્રકાશ-સંગીતના સૂર સંભળાતા. તેમની પ્રતિષ્ઠાયા, જનેને ચંદનવૃક્ષની છાયા પેઠે દુઃખહર અને શાંતિપ્રદ લાગી.
ચેથું મામું:-મરાક ગામથી પ્રભુ આગળ વધ્યા. ગોશાલક આ સમયે પણ તેમની સાથે જ હત. દુઃખની પરંપરા સામે ટકીને પણ ગોશાલક શ્રી વીરને સાથ ન છોડતો. ગમે તે કારણે પણ મહાવીર સ્વામીનું તેજ તેને તેમની પાછળ આકર્ષતું. અનુક્રમે વિહાર કરી શ્રી વર્ધમાન મહામુનિ આષાઢ માસની શરૂઆતમાં પુષ્ટ ચંપાનગરીએ આવ્યા ને દીક્ષા કાળ પછીનું ચોથું ચોમાસું પૃષ્ટ ચંપાનગરીમાં કર્યું. આ ચોમાસા દરમ્યાન માસખમણની તપશ્ચર્યા કરી.
આજે આપણને એક દિવસનો ઉપવાસ પણ ભારે પડે છે અનુભવેલી ને સગી આંખે જોયેલી ઉપવાસ સંબંધી એક વાત કહું. વિ. સં. ૧૯૯૭ માં અમે અને એક સ્નેહીએ અઠ્ઠાઈધરના દિવસે સવારે વ્યાખ્યાન નમાં પૂજ્ય આચાર્ય મહારાજ સાહેબ પાસે ચઉવિહાર ઉપવાસનું
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામુનિ શ્રી મહાવીર
૧૧૯ પચખાણ લીધું. તે સમયે તાપ વધારે પડતો હતો. વરસાદને સંભવ ઓછો હતો. બપોર સુધી અમને ઉપવાસ ખાસ આકરો ન લાગે. બપોર પછી મન આકુળવ્યાકુળ થવા લાગ્યું. બગાસાં આવવા મંડયાં. ચહાની દિશામાં સઘળી ઇન્દ્રિયો દેડવા લાગી. બીજા દિવસની કલ્પનામાં, કરેલા ઉપવાસનું સત્ત્વ ખરડાવા લાગ્યું. સાંજે પ્રતિક્રમણમાં પણ ચિત્ત સ્થિર ન રહ્યું. રાત આખી ભીનાં પાણુનાં પિતાં મૂકીને પસાર કરી. કેટલી બધી નિર્બળતા ગણાય. એક ઉપવાસને પણ સારી રીતે પાર, નહિ ઉતારવામાં અમારી ? જ્યારે શ્રી મહાવીર તે એક સાથે એક બે ત્રણ-ચાર-પાંચને છ-છ માસના ઉપવાસ કરતાં પણ સદા હસતા જ જણાતા. ઉપાસમાં પાણી લેવામાં પણ તેઓ આત્માની નિર્બળતા • માનતા, તેઓ ઈન્દ્રિયેના સ્વામી હતા આપણે સેવક છીએ. પાંચેય ઈન્દ્રિયો તેમની તેમના આત્માના અવાજને એકી સાથે માન આપતી જ્યારે આપણે તે ઇન્દ્રિયના બેલમ પયગમ્બરી સૂર માનીને સહર્ષ અનુસરીએ છીએ. શ્રી મહાવીર મનવચન કાયાના સ્વામી હતા, આપણે મન-વચન ને કાયામાં આત્માથી યે મેટાં સત્યો જોઈએ છીએ. નજર આપણી સદા-સર્વદા બહારની શોણિતભીની હવામાં દેડે છે. આત્મસિધુમાં ડૂબકી મારવાના શુભ પ્રસંગેને આપણે આવકાર દેતા જ નથી. શ્રી વીર માણસ હતા ને આપણે પણ છીએ. જે આત્મા શ્રી વીરમાં હતો એવો જ આત્મા આપણે છે. પણ અધ્યવસાયની શુભાશુભ પ્રવૃત્તિમાં આપણે ગોથાં ખાઈએ છીએ. શ્રી વીર પોતે પ્રતિપળે શુકલ અધ્યવસાયમાં જ રહેતા–તેમના અંતરકાશમાં સદા નિર્બળતાજ વિહરતી. મેલા વિચારનાં પાપભર્યા વાદળ તેમનાં ઉરાકાશે ન ટકી શતાં.
તપની બાબતમાં આજને કહેવાતે સુધરેલે જમાને બહુ જ સામાન્ય અભિપ્રાય દર્શાવે છે. સમજનારા મહાશયે એમ પણ સમજે છે કે, તપ વડે શરીરને શા માટે દમવું, છતાં ખોરાકે શા માટે ભૂખ્યા રહેવું. સ્વર્ગ-મુકિતની કલ્પનામાં મળેલાં સુખેથી શા વંચિત રહેવું ?
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
વિદ્ધારક શ્રી મહાવીર
પણ હું નમ્રપણે પૂછું છું કે, શરીરની તમારી સેવા તમને કયાં શાશ્વત સોની લ્હાણું કરશે? શરીર એક દિવસ મને અને તમને સહુને છોડીને જવાનું જ છે. તે પછી નાશવંત શરીર વડે અમર સત્યની સુરભિ કેમ ન ચાખવી ? અનેક જન્મમાં અનેક પ્રકારના ભાગે વડે આ શરીરે પોષાયું હશે, છતાં તેવા ભેગે પ્રત્યે તેવા જ પ્રકારની તીવ્ર લાલસા આજે પણ આપણા અનુભવમાં આવે છે. ખાઉધરા એવા શરીરને આત્માના આનંદમાં કેમ ન લગાડવું. શરીરમાં બંધાવાથી વ્યક્તિત્વને લેપ થાય છે, તે ઉપરાંત માનવી પોતે પોતાના જ ગુલામ બને છે અને શરીરની બાબતમાં જેની તેની સાથે ઝઘડી ઊઠે છે, જ્યારે તેને આત્માને આનંદની લેશ પણ દરકાર રહેતી નથી.
ચોમાસું ઊતયું નવી સાલ બેઠી. શિયાળાને ઠંડો પવન શરૂ થયેલ ને શ્રી મહાવીરે વિહાર શરૂ કર્યો. આત્મપ્રકાશને ખીલવવા માટે શ્રી મહાવીરે સહેલા ઉપસર્ગો તરફ જે ભાવપૂર્વક નજર કરીએ તે શરીર સાથેને આપણે સ્નેહ શાશ્વત તની દુનિયામાં વળાંક લે.
નાના પ્રકારના ઉપસર્ગો –વિહાર કરતા શ્રી મહાવીર મહામુનિ ને ગશાલક યંમલા બામે આવ્યા. તે પ્રદેશના રક્ષકે પિતાના પ્રદેશમાં એરી કરી ગયેલા ચોરને પકડવા સૈન્ય લઈને નીકળેલા. તેમણે આ બન્નેને ચાર ધારી પકડ્યા. પરંતુ પાછળથી શ્રી મહાવીરની ઓળખાણ પડતાં માન સાથે મુક્ત ક્ય.
એક દિવસ મહાવીરસ્વામીને શાલક હલિદદુગ ગામની સીમમાં ધ્યાનસ્થ હતા, ત્યારે વણજારાઓએ સળગાલા અગ્નિમાંથી જંગલમાં દાવાનળ શરૂ થયે. તેની બહુજ ગરમ જવાળા એથી ગોશાલક ચમક, શ્રી મહાવીરનું તે તરફ ધ્યાન ધરી તે ત્યાંથી ભાગી ગયા, પણ સમતાસિબ્ધ શ્રી વિરે ધ્યાનની દૃઢતા ન છોડી. અગ્નિની ગુલાબી જવાળાઓ ધીમે-ધીમે વધવા માંડી, વધતી-વધતી તે શ્રી વીર ઊભા હતા તે પ્રદેશમાં ફેલાવા લાગી. નાં મહામુનિ ન ડગ્યા. અગ્નિના તાપને
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામુનિ શ્રી મહાવીર
૧૨૧
શમાવનારી આત્મ શાન્તિમાં તેઓ લયલીન હતા. દાવાનળની જવાળાએ તેમના ચરણ સુધી આવી પહેાંચી તે તેમના બન્ને પગને ઈજા પણ થઇ, છતાં મેરુસમાન અચલ શ્રી મહાવીર ન ડગ્યા તે નજ ડગ્યા.
શ્રી મહાવીરે ચાર વર્ષના અનુભવ પછી જોયું કે પાતે જે પ્રદેશમાં વિચરતા હતા, ત્યાં પરિચિત સ્વજને હમેશાં નીકળી આવતા. તે આદર સત્કાર માટે તૈયારી કરતા; શ્રી વીરને અગવડ ન `પડે તેની તકેદારી રાખતા. શ્રી વીરની કીર્તિ પણ સ્થળે સ્થળે ઉપસમાં સહવાને લીધે પ્રસરતી જતી હતી. એટલે પરિચિત પ્રદેશ છેડીને તેમણે અનાય અને અપરિચિત પ્રદેશમાં વિચરણ કરવાનું નક્કી કર્યું; તેમજ અવધિજ્ઞાનને ઉપયોગે તેમને જણાયુ કે, હજી ઘણા કર્મીની નિર્જરા કરવાની બાકી છે, તે ક સહાય વિના મારાથી તરત ખપાવાય તેમ નથી, કારણ કે સૈનિકા સિવાય શત્રુને મોટા સમુહ જીતી શકાતા નથી. આ આય પ્રદેશમાં વિહાર કરવાથી તેવી સહાય મળવી મુશ્કેલ છે. એટલે તેમણે અનાય પ્રદેશોમાં * જવાના ઉકત વિચારમાં દૃઢ કર્યાં.
* પ્રાચીન કાળમાં ભારતવમાં જૈન દૃષ્ટિએ સાડાપચીસ આય દેશ હતા.
દેશ=મગધ ( રાજધાની રાજગૃહ ), અંગ ( ચંપાપુરી ), વગ ( તામ્રલિપ્તિ ); કલિંગ ( કાંચનપુર ); કાશી (વાણુારસી ), કાસલ ( સાંકેતપુર ), કુરુ ( ગજપુર ), કુશાવ` ( સૌરીપુર ); પાંચાલ ( કાંપિલપુર ). જંગલ ( અહિચ્છત્રા ), સૌરાષ્ટ્ર ( દ્વારામતી ), વિદેહ (મિથિલા), વત્સ ( કૌસખી ), શાંડિય (ન ંદિપુર, મલય (ભદીલપુર ), મત્સ્ય ( વૈરાટનગરી ) વણુ દેશ (ઉચ્છાપુરી), દશાણ (સ્મૃતિકાવતી), ચેદી ( શક્તિમતિ ), સિંધુ–સૌવીર ( વિત્તભયપતન નગર ), સૂરસેન ( મથુરા ), ભંગ ( પાવાપૂરી ), માસ ( પુરિવર્તી નગરી ) કુણાલ ( શ્રાવસ્તી . લાટ ( કાટિવ ); અને અર્ધો આદેશ કંઈક ( શ્વેતામ્બી નગરી. )
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
12
વિશ્વાશ્વારક શ્રી મહાવીર
શ્રી મહાવીરે પરિચિત પ્રદેશમાં શાં શાં કષ્ટો સહ્યાં તે આ ચાર વર્ષા કેવી રીતે પસાર કર્યાં, તેનું ‘ આચારાંગસૂત્ર ! માં શ્રી મહાવીરના શિષ્ય સુધર્માસ્વામીએ દિલદ્રાવક વર્ણન આપ્યું છે.
“ શ્રી મહાવીરે ઉદ્યમવત થઇ સ ંસારનાં દુઃખ સમજી પ્રત્રજ્યા લીધી અને તે જ દિવસે હેમંતઋતુની કડકડતી ઠંડીમાં તે બહાર ચાલી નીકળ્યા. તે કડકડતી ઠંડીમાં વસ્ત્રથી શરીર ન ઢાંકવાના તેમના દૃઢ સંકલ્પ હતા.
અરણ્યમાં વિહરતા ભગવાનને-તેમના દીક્ષાભિષેક વખતે તેમને સિંચવામાં આવેલા ગધાદિકને કારણે આકર્ષાયલાં-નાનાં મોટાં અનેક જ તુએએ ચાર મહિના સુધી ઘણા જ ત્રાસ આપ્યો, અને એમનાં લાહીમાંસ ચૂસ્યાં. વસ્ત્ર વિનાના હાવાથી ટાઢ-તાપના તીત્ર સ્પર્ધા, ઉપરાંત તૃણના સ્પૂર્ણાં તથા ડાંસ મચ્છરના કારમા સ્પર્શ ભગવાને સમપણે સહ્યા.
ક્રોઇ વખતે ભગવાનજિન ઝૂપડામાં, ઝૂ'પડીઓમાં પરષામાં કે હાટામાં સ્થિરતા કરતા, તે કાઈ વખત લુહારની કાઢમાં કે ધ સની ગજી ૫ સે રહેતા. કાઇ વખતે ઉપનગરમાં, નગરમાં કે ઉદ્યાનમાં રહેતા, તા કાઇ વખત સમશાનમાં અવાવરૂ ઘરમાં કે વૃક્ષ નીચે નિવાસ કરતા.
તે રહેઠાણામાં ભગવાનને અનેક પ્રકારનાં ભયંકર સંકટા પડતાં. તે-તે સ્થળામાં રહેનારાં જીવડાં કે પક્ષી તેમને ઉપદ્રવ કરતાં. હલકા માણસા પણ ભગવાનને ધણા ત્રાસ આપતા. કાઈ ગામના રખવાળા હાથમાં હથિયાર લઇને પ્રભુને કનડતા, કાઇવાર વિષયવૃત્તિથી સ્ત્રી કે પુરુષા ભગવાનને હેરાન કરતા.
આ સિવાયના–શક, યવન, કિરાત, શબર, ખર, સિંહલ, પારસ, ક્રૌંચ, પુલિંદ, ગંધાર, રામ, ઢાંકણ, પલ્લવ ણુ વગેરે અનાય` દેશેા હતા, તે દેશના લોકાને મ્લેચ્છ પણ કહેવામાં આવે છે. આ વિષે તત્ત્વા ભાષ્ય અને પનવણા સૂત્રમાં વિગતથી લખેલ છે.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૧૨ ૩
મહામુનિ શ્રી મહાવીર .
શિશિર ઋતુમાં ઠંડો પવન જેરથી ફૂંકાતે હોય, લેકે થરથર ધ્રુજતા હોય, તાપસ લાકડા સળગાવી ઢાડને ઉડાડવા મથી રહ્યા હોય ત્યારે સંયમી શ્રી મહાવીર વસ્ત્ર વગર ખુલ્લાં સ્થાનમાં ધ્યાનસ્થ થતા,
અનાર્યભૂમિમાં -વણજારાઓએ પ્રગટાવેલા અગ્નિમાંથી પ્રગટેલા દાવાનળને ઉપસર્ગ સહીને શ્રી મહાવીર ત્યાંથી શ્રાવસ્તી નગરીમાં ગયા. ત્યાંથી નંગલા ગામમાં થઈને આવ7 ગામે ગયા. ત્યાંથી આગળ
રાયસંનિવેશમાં થઈને કલંબુકા સંનિવેશમાં ગયા વિહારક્રમ જોતાં શ્રી મહાવીરના ઉગ્ર વિહાર આજના ગમે તેવા ઉગ્ર વિહારને ચઢે તેમ છે. કોઈ પણ ગૃહસ્થ પ્રત્યે લેશ પણ મૂર્છા ન હોવાના મુખ્ય કારણ સર શ્રી મહાવીર ઉગ્ર વિહારી કહેવાયા છે. તેઓશ્રી જે ગામ કે પરામાં જતા અને ત્યાં રાત પડતી તે તે જ સ્થળે ધ્યાનારૂઢ થતા અને દિવસ દરમ્યાન કર્મો ખપાવવા આગળ ને આગળ વિહાર ચાલુ રાખતા. વિહાર સમયે તેમનું સમગ્ર ધ્યાન પગ તરફ નહિ, પરંતુ આત્માના અધ્યવસાયને સવિશેષ ઉજળા બનાવવા તરફ રહેતું.
કલંબુકા સંનિવેશ વટાવીને શ્રી વીર ઝડપભેર અનાર્યભૂમિ તરફ વળ્યા. લાઢ પ્રદેશમાં તેમને અપરંપાર મુશ્કેલીઓ પડી છે. ત્યાં તેમને તદ્દન હલકી જાતનાં શય્યા અને આહારને ઉપયોગ કરવો પડત. ત્યાંના લેકે તેમને બહુ સતાવતા. ભેજન લૂખું સૂકું મળતું ને કૂતરાંઓ કરતાં, કેટલાક તે કૂતરાઓને છુચ્છકારીને કરડાવતા. વજભૂમિના લેકે બહુ જ કઠેર–વજ જેવા જ હતા. ત્યાં કૂતરાં કરડી ન જાય તે માટે સાધુઓ હાથમાં લાકડી કે નાળ લઈને ફરતા. કેટલીક વાર કૂતરાંઓ શ્રી મહાવીરને પગે બાઝી પડતા અને તેમના માંસની પેશીઓ ખેંચી કાઢતાં. છતાં એવા દુર્ગમ લાઢ દેશમાં હિંસાને ત્યાગ કરી, શરીરની મમતા છોડી, ભગવાન મહાવીરે આવી પડતાં સંકટને સમભાવે ક્યાં અને સંગ્રામને મોખરે હાલતા વિજયવંત ગજરાજની
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર જેમ એ દુઃખે ઉપર જય મેળવ્યો. કોઈવાર જંગલમાં દૂર સુધી ચાલતાં છતાં ગામ જ ન આવતું અને કઈ જગાએ ગામને પાદરે પહોંચતાં ગામના લોકો સામે આવી તેમને મારતા અને હાંકી કાઢતા. કઈવાર તેઓ શ્રી મહાવીરને લાકડીથી, મુડીથી, અણીદાર શસ્ત્રોથી પત્થરથી કે હાડકાંના ટૂકડાથી મારતા. કોઈવાર તેઓ શ્રી વીરના શરીરપર બેસી તેમનું માંસ કાપી લેતા, કોઈવાર તેમના ઉપર ધૂળ વરસાવવામાં આવતી. કોઈવાર તેમને ઊંચેથી--નીચે પટકવામાં આવતા, તે કોઇવાર આસન ઉપરથી ગબડાવી નાખવામાં આવતા. પણ શ્રી વારે દેહનું મમત્વ છેડી દઈ આ સઘળાં દુઃખો સહ્યાં ને દુઃખોથી પાછા ન હતાં તે બધાંને સહી વિહાર ચાલુ રાખ્યા.
અનાયભૂમિના લાકે શ્રી મહાવીરને ખૂબ સતાવતા હતા તેનું મૂળ કારણ તેઓની કઠોરતા હોવા ઉપરાંત તેમણે શ્રી વીર જેવા માનવાને તેમના પ્રદેશમાં તે રોતે વિહરતા કેઈ વખતે જોયેલા નહિ હોવાથી, તેઓ વહેમ અને શંકાના આશ્રયે તેમને સતામણી ઉપજાવતા હતા. શ્રી વીરમાં તેજ હતું, શાન્તિ હતી, સંયમ હો, પ્રેમ હતું, સમતા હતી. એટલે તેઓ શત્રુ મિત્ર ઉભય પ્રત્યે સમભાવિ જ રહેતા. પણ અનાર્યભૂમિમાં જે ગામમાં તેઓ એકથી બીજે દિવસ ઠેરતા કે ત્યાનાં વજ-કાઠાં હૈયાંનાં માણસો પણ ફૂલ-કુણા વિચારના બની જતા ને શ્રી વીરને ચરણે નમતા આવતા. બનતાં સુધી તો શ્રી મહાવીર વિના કારણે કેઈ સ્થળે એકથી બે દિવસ ભતા જ નહિ, કારણ કે વધારે રોકાઈને તે ગામના લેકેમાં પિતાના વ્યાપક સ્નેહને કેન્દ્રિત કરી દેવાનું તેમના આદર્શને બંધ બેસતું ન્હોતું જ આવતું. એટલે એક ગામમાં એક દિવસ રહીને ત્યાંથી જે સુખ-દુ:ખ મળતું તેના મલવિશોધક ઔષધ તરીકે ઉપયોગ કરી લઈ, તેઓ શ્રી આગળ વિહાર ચાલુ કરતા. વિહારમાં સુધા–તૃષા કે માંદગી પણ એક બાજુએ લપાઈને બેસી જતી. તેમના આત્મપ્રકાશ સમીપે સંસારીજને સંતાપતા. રેગ-શેકનિજ ટકી શક્તા. ઉદયાચળે પ્રગટતા બાલ-દિવા
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામુનિ શ્રી મહાવીર
૧૨૫ કરનાં તેજવણીં કિરણે સામે જયમ ધુમ્મસના ગોટા નથી ટકી શકતા, ત્યમ શ્રી વીરના અડગ આત્મબળ સામે ધૂમ્મસ જેવા સાંસારિક પ્રલોભને પગ નજ ટેકવી શકતાં.
આર્યભૂમિ તરફ –અનાર્યભૂમિમાં સળંગ છ માસ વીતાવી શ્રી મહાવીર આર્યભૂમિ તરફ વિહાર કરવા પ્રવૃત્ત થયા. અનાર્યદેશની સરહદ પર આવેલા પૂર્ણકલશ નામના ગામની નજીક જતાં તેમને બે ચે ને ભેટે થયો. ચોરે અનાર્યભૂમિમાં ચોરી કરવા જતા હતા. તેઓ શ્રી વીરને જોઈને અટક્યા અને માર્ગમાં અપશુકન કર્યાના
ન્હાના નીચે તેમાંના એક ગેરે મ્યાનમાંથી તરવાર ખેંચી કાઢી. તીખી તગતગતી તરવાર લઈને તે શ્રી મહાવીર તરફ દેડયો. તરવાર ઉગામી, પણ હાથ ન ચાલ્યો. હવામાં જ તેનો હાથ સ્થિર થઈ ગયો. તેણે સામે જોયું તે તેજ વરસતી વાદળી છે આકારમાં સમતાસાગર મહામુનિ નજરે પડ્યા. તે તેમને પગે પડયો અને ત્યાંથી ઘેર ગયે.
અનાર્યભૂમિની સરહદ ઓળંગીને શ્રી મહાવીર પ્રભુ આર્યભૂમિમાં દાખલ થયા અને વિહાર આગળ લંબાવ્યો.
આવે અને અનાર્ય–તત્ત્વાર્થભાષ્યમાં આર્ય અને સ્વેચ્છ એમ બે મનુના ભેદ બતાવવામાં આવ્યા છે. તેમાં આર્યોના છ ભેદ છે. (૧) ક્ષેત્રઆર્ય-કર્મભૂમિમાં જન્મેલા. (ર) જાતિઆર્ય-ઇક્વાકુ, વિદેહ, હરિ, અંબખ્ત,જ્ઞાત, કફ, બંબુનાલ, ઉગ્ર, ભગ, રાજન્ય વગેરે. (૩) કુલઆર્ય-વિશુદ્ધ વંશમાં જન્મેલા; પાવણ સૂત્રમાં રાજન્ય, ભેગ, ઉગ્ર, ઇક્વાકુ, જ્ઞાત અને કૌરવ્ય એ છને કુલઆર્ય ગણ્યા છે. (૪) કમ આર્ય–યજન યોજન, અધ્યન-અધ્યાપન, પ્રયાગ, કૃષિ, લિપિ, વાણિજ્ય પજવણું સૂત્રમાં કાપડિયા, સૂતર વેચનારા, કપાસ વેચનારા, સુત્તવાલિય, ભંડયાલિય, કુંભાર, પાલખી મેના વગેરે ઉપાડનારા એ કર્મઆ જણાવ્યા છે. (૫) શિલ્પઆર્ય–વણકર, હજામ, તૃણનારા, દેવટ (મશકે બનાવનારા) વગેરે લકે; જેમની
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
વિશ્વાહારક શ્રી મહાવીર
આજીવિકા ઓછા પાપવાળી અને અનિંદ્ય હોય. (૬) ભાષા આર્યાંના વ્યવહારમાં ચાલતી ભાષા ખેાલનારા, બ્રાહ્મી વગેરે લિપિ જાણનારને ભાષા આ ગણેલા છે.
શક, યવન, કિરાત, સિંહલ, રામ, પુલિં, ગંધાર વગેરે દેશના લાકાતે અનાય કે મ્લેચ્છ કહેવામાં આવે છે. આય-અનાય ના ઉપયોગ સ્થાન પરત્વે નથી પણ સંસ્કૃતિ પરત્વે છે; અને સસ્કૃતિ સધા એકધારી નથી જ રહેતી. જેથી જે પ્રજા કે દેશ એક વખતે આ માં લેખાયા છે તે પ્રજા કે દેશ ખીજી વખતે વળી શાસ્ત્રકારે અનાય` પણ લેખવ્યા છે. જ્યારે મ્લેચ્છ શબ્દ તે જાતિ પરત્વે વપરાતા શબ્દ છે અને તે આજન્મ એકજ રહે. એટલે ( વિશેષપણે તે પ્રજા માટે વપરાય ) જેને એક વખત મ્લેચ્છ કહા તે હમેશાં મ્લેચ્છ તરીકે જ ઓળખાતા રહે છે. અનાય એટલે આત્મધથી અજ્ઞાન. આય એટલે આત્મામાં અચૂક રીતે માનનારા. આર્યાં શરીરના ભાગે આત્માને બચાવે, અના` આત્મધના ભાગે સંસારમાં મેાજશેોખથી રહેવાનુ પસંદ કરે.
-
પાંચમુ` ચામાસુ :—વિહાર કરતા કરતા શ્રી મહાવીર મલયદેશની રાજધાનીના નગર ભદ્દીલપુરમાં આવ્યા. આષાઢ માસ ચાલતા હતા. વરસાદ ઝમર ઝરમર વરસતા હતા. આસપાસની સૂકી જમીન હરિયાળી જણાવા લાગી હતી. તળાવમાં દેડકાંની કૂદાકૃદ જણાતી હતી. વનસ્પતિરંગી ધરા રમણીય લાગતી હતી. વનસ્પતિમાં જીવજં તુની ઉત્પત્તિ વિશેષે કરીને થાય છે . એટલે વનરપતિ સાથેના સંબંધમાં ક્ષાત્રકાર મહાત્માએ આપણને સયમપૂર્વક વર્તવાનુ બતાવ્યું છે. પાંચમું ચામાસું શ્રી વીરે ભદ્દીલપુરમાં કર્યું. ચેામસી તપ આદરીને એકાંતમાં તેઓ કાયાત્સગે રહેલા. ચેમાસાના ચાર માસ દરમ્યાન શ્રી વીર કેવળ હવા ઉપર રહેલા. તેમાં હવા માટે પણ પ્રમાણસરજ ઉપયાગમાં રહેતા. મૂલ્ય વિનાની વસ્તુ મળે તે આપણે તેના મનગમતા ઉપયાગ કરીએ છીએ, પણ શ્રી વીરને મન સધળુ
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામુનિ શ્રી મહાવીર
૧૨૭ અર્થમય ને સાથોસાથ અર્થહીન હતું. સ હની દષ્ટિએ અર્થમય મુક્તિવિહારીની નજરે અર્થહીન.
વિહાર–ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયા પછી કાત્સર્ગ પાળી, પારણું કરી, વિવિધ પ્રકારની તપશ્ચર્યા કરતા, ઉપદ્રવે સહન કરતા પ્રભુ ૫વાણ અને રત્નમાં, અરણ્યમાં અને નગરમાં, તડકામાં અને છાયામાં, અનિમાં અને જળમાં, ઉપસર્ગ કરનાર અને સેવાભક્તિ કરનારમાં નિર્વિશેષ સમદષ્ટિ રાખતા, વિહાર કરતા અનુક્રમે યલીસમાગમ, જંબુસંડ, તંબાયસંનિવેશ, ને કુપિકાગામ થઈને વૈશાલીમાં આવ્યા. વૈશાલીમાં ચેટક નામને લિચ્છવીઓને મુખ્ય રાજા હતા.
ઉપસર્ગો–વશાલીમાં એક લુહારની કેન્દ્રમાં પ્રભુ સ્થિર થયા. આ લુહાર કેટલાક વખતથી રેગી હાઈ સ્વાથ્ય મેળવવા બહાર ગયે હતા, તે લાંબે ગાળે નિરોગી થઈ પાછા આવતાં તેણે કઢમાં સાધુને જયા. શ્રમણના દર્શનને અપશુકન માની લુહાર હાથમાં લેઢાને ઘણ પકડી શ્રી મહાવીરને મારવા દોડે મહાપ્રતાપી મહાવીરની સુખકાતિ આગળ તે ઝંખવાઈ ગયો, ઘણ તેના હાથમાંથી સરકી ગયો.
અહિંસા આગળ હિંસાનું બળ કેટલો સમય ટકી શકે છે, તે ઉક્ત બનાવથી સ્પષ્ટ સમજાય તેવું છે. શ્રી મહાવીર ધારત તે એક જ મુષ્ટિપ્રહારે લુહારને ધૂળ ચાટતે કરી શકત, પણ તેમને હિંસક સામે હિંસક બનવું ગમતું હતું. ગમે તેવા મહાન ઉપસર્ગને પ્રસંગે તેમણે અહિંસાને જ આશ્રય લીધે છે. શ્રી મહાવીરની અહિંસા ઘણું જ ઉચ્ચ પ્રકારની હતી. તેમનું જીવનમાં વહેતું અહિંસાનું ઝરણું, શત્રુ બનીને આવનારા ગમે તેવા માનવીને મિત્ર બનાવીને પાછો મોકલતું. શારીરિક અહિંસા જેટલી જ દિવ્ય પ્રભુની માનસિક અહિંસા હતી. મનમાં તેમના પ્રતિપળે એકજ સૂર જાગતે, “પ્રાણીમાત્રને નિર્ભય કરે!” ડગલે-પગલે જીવમાત્રની બનતી સંભાળ રાખતા.
આજના વૈજ્ઞાનિક યુગમાં સાચી અહિંસાનો સુવર્ણ ભાનુ ત્યારે જ ઝળહળી શકશે, જ્યારે ભારતનું આગણે યોના ધૂમાડાથી સ્વચ્છ
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર બનશે. અહિંસાના સામ્રાજ્યમાં જીવનારને યાત્રિક સાધનની શી જરૂર પડતી હશે તે એક વિચારણીય પ્રશ્ન છે. જેની પાસે અહિંસાનું વજ છે તેને બોમ્બગોળાને અણુબોમ્બથી ડરવાની શી જરૂર છે ! ભ રતવર્ષમાં આજે અહિંસાના નામ પર અનેક પ્રકારના સ્વાથી દાવપેચ રમાઈ રહ્યા છે. જે સાચા સે અહિંસક સ્વરાજ્યના મેદાનમાં ઉતરે તે ભારતનું સૌભાગ્ય ફરી પાછું તરત જ ઘેર આવે. પરંતુ દંભ અને સ્વાર્થના પડદા પાછળ રમાતા ખેલાંની સક્રિય યોજનાનું બળ આપણી સાંસ્કૃતિક આબાદીને આગળ વધવા દે તેમ છેજ નહિ.
વૈશાલીથી વિહાર કરીને શ્રી મહાવીર શાલિશીર્ષ નામના ગામે પધાર્યા અને ત્યાં ઉદાનમાં પ્રતિમા ધરીને રહ્યા. ઉદાનમાં કટપૂતના નામે એક વાણવ્યંતરી દેવી વસતી હતી. માઘ માસ ચાલતા હતા. ટાઢ જામી હતી. બેમ નિર્મળ હતું. સૂર્યકિરણની છાયામાં પંખીઓ રમતાં હતાં. દિવસ નમતા જેસર પવન છૂટયો, જાણે બરફના પાણીની મનમેહક સુરભિ ! આછી અજવાળી રાત આવી, જેથને ચન્દ્રમાં નીલગગને ચઢ, ગણ્યાગાંઠયા તારાને સ્નેહ આંખમાં અમી આંજતો. શ્રી મહાવીર એક ઝાડ નીચે ઊભા હતા. ખુલ્લું તેમનું શરીર, ઉઘાડા પગ, અનિમેષ નયને, શાન્ત મનેભાવ શું મંજુલ હૃદય સંગીત, તેજ વર્ષનું લલાટ. શ્રી વીરને જોતાં કટપૂતના બરેષે ભરાઈ, તેને પૂર્વભવ યાદ આવ્યો. ત્રિપુષ્ટ વાસુદેવના ભવમાં તે તેમની (શ્રી વીરની) બત્રીસ હજાર રાણીઓમાંની વિજયવંતી નામે રાણી હતી. તે સમયે ત્રિપૃષ્ણ વાસુદેવ શ્રી વીરે તેના તરફ ખાસ સ્નેહ નહિ દર્શાવ્યું હોય, તેથી તેનો બદલો લેવાની તેની ઈચ્છા થઈ.
પ્રભુની પાસે આવી તેણીએ તાપસીનું રૂપ વિકવ્યું. માથે જરા ધારણ કરી, વલ્કલનાં વસ્ત્ર પહેર્યા ને હિમ જેવા શિતલ જળમાં પિતાનું શરીર બળી પ્રભુની ઉપર રહી, પવન વિસ્તારીને સીસોળીઆંની જેમ શરીરને કમ્પાવવા લાગી. તેના શરીર પરથી પડતાં શિતલ જલબિન્દુઓ શ્રી વીરના ખુલ્લા શરીર પર ટપક્યાં લાગ્યાં. થોડીવારમાં
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામુનિ શ્રી મહાવીર ,
૧૨૯ પ્રભુનું આખું શરીર હિમશિના જળ વડે ભીંજાઈ ગયું. માહ મહિનાની શિતળ અજવાળી રાત પ્રભુ શ્રી વિરે આ પ્રકારના ઉપસર્ગને સમભાવે સહન કરવામાં વ્યતીત કરી. રાત્રિના છેલ્લા પ્રહરે ધ્યાનસ્થ શ્રી મહાવીરને “લેકાવધિ” નામનું ઉત્કૃષ્ટ અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું.
સામાન્ય અવધિજ્ઞાન અને લેકાવધિજ્ઞાનમાં તારતમ્યતા એ રહેલી છે કે, સામાન્ય અવધિજ્ઞાન મર્યાદિત છે તે આવેલું પાછું જાય છે.
જ્યારે લેકાવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયા પછી પાછું જતું નથી અને સમસ્ત લકમાં રૂપી રહેલા-દ્રવ્યોને જણાવ રૂં છે.
ઉપસર્ગ કરતાં વ્યંતરી આખરે થાકી. આત્માના અજબ હૈર્ય આગળ તેને સામાન્ય પ્રકારને રેષ ડૂબી ગયો. તેણે પ્રભુની ક્ષમાપના વાચી ને ભક્તિભાવપૂર્વક પૂજા કરી. આત્માના અમાપ બળ સમીપે આ આખી દુનિયાનું બળ પણ અ૫ માત્ર છે કારણ કે આત્મબળની ઝાંખી વિશ્વના અનંત આત્માઓના સ્નેહમાંથી થાય છે અને
જ્યારે આત્મા છવમાત્રમાં હસતે, રમત જણાય છે. તે પછી આત્માનું સામર્થ્ય પ્રગટે છે અને સર્વવ્યાપક સત્યોમાં તે એક કાર થાય છે કે આખરે તે સર્વમય બને છે. સર્વમય બનેલા એકને અનેકમય કહેવાય. જ્યારે અનેકમયમાં ઈશ્વરનું દર્શન સમાયેલું છે અને ઈશ્વરમાં રમતા સર્વમયને ઇશ્વરની ઇચ્છા વિના કો પામર જીવ ડગાવી પણ શકે? આત્મપ્રકાશને પામવા માટે અંદરને બહારના ભાવોમાં એકતા ખીલવવી જરૂરી છે. પ્રાણીમાત્રમાં પોતાને અને પિતામાં પ્રાણીમાત્રને હસતા દેખવાની તાકાત કેળવવી પડે. શ્રી મહાવીર સર્વ પ્રત્યે સમભાવી હતા. કારણ કે સમભાવ આત્માના પ્રક્રાશની સુરભિ છે. કહે તે સુરભિને કણ અવગણું શકે ?
*"I am I. The whole weight of the universe can not crush out this individuality of mine."
. - Rabindranath Tagore
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર છઠું ચોમાસું –શાલિશિર્ષથી વિહાર કરીને શ્રી વીર અંગદેશના પાટનગર ભદ્રિકાપુરમાં આવ્યા. વર્ષાકાળ નજીક આવડે હોવાથી તેમણે છ માસું ત્યાં જ રહેવાનું નક્કી કર્યું. માસા દરમ્યાન વિવિધ પ્રકારના અભિગ્રહો ધારીને પ્રભુ કાર્યોત્સર્ગ પણે રહ્યા હતા.
પ્રવજ્યા અંગીકાર કર્યાને શ્રી વીરને છ વર્ષ વીતી ગયા. ક્ષત્રિય કુડપુર ને તેના ચેક-ચૌટા-ભૂતકાળની ભવ્યતા સમાન તેમના અંતરમાં તેજરૂપે રહ્યા. ભાઈ-ભાભીને સ્નેહ વ્યાપક વિશ્વ સ્નેહના સાગરસમાન તેમના અંતરમાં સમાઈ ગયે. ક્ષત્રિયકુમાર તરીકેનું તેમનું સ્વરૂપ મુક્તિવલભને છાજતું બની ગયું. તેમનું શરીર તપના તાપમાં ગળી ગયું, તે આત્માના પ્રકાશ વડે તે પુરાવા લાગ્યું. અંતરમાં
જ્યારે અન્ય વિચાર-તરંગે જાગતા બંધ થાય છે, ત્યારે તે સ્થળે આત્માનાં અમૃત કણે પથરાતાં જાય છે. તેમને નજરે જોનાર પ્રત્યેક માનવ-પ્રાણીને એમ લાગતું કે, “ ક્યા દુઃખે આ રાજકુમાર રાજભવનનાં સ્વર્ગીય સુખોનો ત્યાગ કર્યો હશે ?”
અલબત્ત રાજભવનનાં સુખ સ્વર્ગીય ગણાય, છતાં તે શાશ્વત તે ન જ ગણાય, તે પછી શાશ્વત આત્મપ્રકાશને અશાશ્વત સુખના બનાવટી પ્રકાશમાં કઈ રીતે મુગ્ધ કરી શકાય ? આત્માની ઝંખના જૂદી જ હોય છે, છતાં તે આપણને ન જણાતી હોવાનું ખાસ કારણ આપણી ઈન્દ્રિયલેલુપતા છે. શ્રી વીર મહાવીર હતા, આત્માની વીરતાને પરચો બતાવવા તે મેદાને પડયા હતા, ઊછળતા ઘોડા પૂરની માફક તેઓ કચમાં આગળ ધપી રહ્યા હતા. તેમના વિહાર-માર્ગમાં નડતર કરતા તમામ પ્રકારના ઉપ પાણીમાં ઘાસની માફક ખેંચ છ જતા. જેમાં તેઓ વિહારમાં આગળ વધવા લાગ્યા, તેમ તેમના આત્મા ઉપરને કર્મોને બેજે ઓછો થવા લાગે. કેમકે સમસ્ત કર્મોને ક્ષય થયા પછી જ “મુક્ત” બની શકાય છે. * ' कृत्स्नकर्मक्षयान्मोक्षो जन्ममृत्य्वादिवर्जितः
सर्वबाधाविनिर्मुक्त, एकान्त सुखसमतः ।
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામુનિ શ્રી મહાવીર
૧૩૧
કર્મ – લખાણમાં વારંવાર આવતા કર્મ શબ્દનું મહાગ્ય જેન-. દર્શન તેમજ આલમનાં અન્યદર્શનેએ નિજનિજની શ્રેષ્ઠતા મુજબ સ્વીકાર્ય લેખ્યું છે. કર્મ શબ્દનું ઊંડાણ અગાધ છે, તેને સ્પર્શવા બનતો પ્રયાસ થાય છે.
જીવ” કે “આત્મા'એ જ્ઞાનમય અરૂપી પદાર્થ છે. તેને વળગી રહેલ સૂક્ષ્મ મલાવરણ તેને કર્મ કહેવામાં આવે છે. કર્મ એ જડ પદાર્થ છે–પૌલિક છે. કમનાં પરમાણુઓને કર્મનાં દળ કે દળિયાં કહેવામાં આવે છે. આત્મા ઉપર રહેલી રાગ-દ્વેષરૂપી ચીકાશના કારણે આ કર્મને પરમાણુઓ આત્માને વળગે છે. આ મળાવરણ–કર્મ જીવને અનાદિ કાળથી વળગેલ છે. તેમાંથી કોઈ છૂટાં પડે છે, કેઈ નવાં વળગે છે એમ ક્રિયા થયા કરે છે. આવી રીતે લાગતાં કર્મોના જૈન શાસ્ત્રકારોએ મુખ્ય બે ભેદ બતાવ્યા છે.
(૧) વાતિકર્મ અને (૨) અઘાતિકર્મ જે કર્મો આત્માના મુખ્ય સ્વાભાવિક ગુણોને નાશ કરે તે ઘાતકર્મ છે અને કમનાં પરમાણુઓ આત્માના મુખ્ય ગુણેને નુકસાન પહોંચાડતા નથી તે અઘાતિકર્મો છે. આ ઘાતિ અને અઘાતિ બન્નેને ચાર-ચાર ભેદો છે.
(૧) જ્ઞાનાવરણીય–જેને આંખ ઉપર બાંધેલા પાટાની ઉપમા આપવામાં આવી છે. અર્થાત આંખે પાટા બાંધેલે માણસ જેમ કોઈ પદાર્થ જોઈ શકતા નથી, તેવી રીતે જેને “જ્ઞાનાવરણીય' કર્મરૂપી પડદે આત્માની ઉપર આચ્છાદિત થયેલ છે, તેનું જ્ઞાન ઢંકાયેલું રહે છે.
(૨) દશનાવરણીય–એટલે દર્શનશક્તિને આવરનારૂં. આને દરવાનની ઉપમા આપવામાં આવી છે. રાજાની મુલાકાત કરાવવામાં જેમ દરવાન વિધભૂત થાય છે, તેમ આ કર્મ વસ્તુત્વને જોવામાં બાધક થાય છે.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
(૩) માહનીય—આ ક` મંદિરા સમાન છે. મદિરાથી બેભાન થયેલા માણસ યુદ્દા તદ્દા બકે છે, તેમ મેહથી મસ્ત બનેલ માણસ ક વ્યાક વ્યને સમજી શકતા નથી.
૧૩૨
(૪) અતરાય—આ રાજાના ભ’ડારી જેવું છે. રાજાની ઇચ્છા દાન કરવાની હાય, પણ ભંડારી બહાનાં કાઢી દાન ન દેવા દે, તેમ આ ક શુભકાર્યોમાં વિઘ્નભૂત થાય છે.
(૫) વેદનીય—મનુષ્ય સુખ-દુઃખતા જે અનુભવ કરે છે, તે આ કર્માંના પરિણામે; સુખ એ શાતાવેદનીય કનું પરિણામ છે અને દુઃખ એ અશાતાવેદનીય કનું.
(૬) આયુષ્યક—જીવનને ટકાવી રાખનારૂં કમ એ આયુષ્ય ક' છે. દેવ, મનુષ્ય, તિર્યંચ અને નારકનું આયુષ્ય પ્રાપ્ત થવું' એ આ કર્મીનું ફળ છે.
(૭) નામક —સારી ગતિ, સારૂં શરીર, પૂર્ણ ૠન્દ્રિયા વિગેરે પ્રાપ્ત થાય છે, એ શુભ નામક ના કારણે અને ખરાબ ગતિ, ખરાબ શરીર અને ઇન્દ્રિયાની હીનતા વગેરે; એ અશુભ નામકર્મના કારણે.
(૮) ગાત્રક —-ઉચ્ચાત્ર, નીચાત્રની પ્રાપ્તિ થાય છે તે આ કર્મીના કારણે, શુભકર્માંથી ઉચ્ચ ગાત્ર અને અશુભ કર્મથી નીચ ગાત્ર પ્રાપ્ત થાય છે.
'
ઉકત આફ કર્મોના અનેકાનેક ભેદાનભેદ છે. એનું વન કર્મીગ્રંથ, કમ્મપયડી, આદિ ગ્રંથામાં ઘણા જ વિસ્તારથી કરવામાં આવ્યું છે.
ઉપરનાં કર્મોનું બારીક રીતે અવલાકન કરનાર સહજ જોઇ શકશે ૬-જગતમાં જે નાના પ્રકારની વિચિત્રતા દેખાય છે, એ આ કર્મોને જ પ્રભાવે છે. એક સુખી એક દુ:ખી, એક રાજા એક ર્ક, એક કાણે એક અપગ, એક મેટરમાં બેસે, એક પાછળ દોડે, એક મહેલમાં રહે
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૩
મહામુનિ શ્રી મહાવીર એકને રહેવાની ઝૂંપડી યે ન મળે, એક જ્ઞાની તરીકે ઓળખાય બીજે મહા મૂખ ગણાય. આ બધું જગતનું વૈચિત્ર્ય હેવાનું કંઈ કારણ હેવું જોઈએ, અને તે કારણ બીજું કઈ નહિં, પરંતુ સૌ સૌએ કરેલાં કર્મોનું ફળ જ છે.
શ્રી મહાવીરને જે જે પ્રકારના ઉપસર્ગો સહવા પડતા આપણે વાંચીએ છીએ, તેમાં તેમનાં કરેલાં પૂર્વભવનાં શુભાશુભ કર્મો સિવાય બીજું કર્યું કારણ દૃષ્ટિગોચર થાય એમ છે ?
કર્મ ચાર પ્રકારે ફળ આપે છે. (૧) આ જન્મ કરેલું આ જન્મમાં જ ભેગવવું (ઉદયમાં) પડે છે. જેમકે સિદ્ધ, સાધુ અગર રાજા પ્રમુખને કરેલું દાન આ ભવમાં જ ફળે છે. (૨) આ જન્મમાં કરેલું આવતા જન્મમાં ફળે છે જેમકે-સતીનું સતીત્વ. શૂરાનું શૌર્ય, મુનિઓને તપ-સંયમ, અથવા અભક્ષ્યનું ભક્ષણ અપેયનું પાન ઈત્યાદિ. ૩) પર–જન્મમાં કરેલું આ જન્મમાં ફળ આપે છે. જેમકેએક પુત્ર જન્મે છે દુઃખી અને કુટુંબને પણ દુઃખી કરે છે. એક પુત્ર જન્મે છે સુખી અને કુટુંબને પણ સુખી કરે છે. (૪) પર જન્મમાં કરેલાં પર–જન્મમાં જ ફળે છે. એવા ઘણાં કર્યો છે કે જે દેવગતિ કે નરકગતિ પ્રાયોગ્ય હોય તેથી મનુષ્યગતિમાં ફળતાં નથી. ભૂતભવમાં ઉપાર્જન કરેલાં તેવાં કર્મ વર્તમાન ભવને છેડી અનાગત ભવમાં જ
કર્મો જડ હોવા છતાં, તેની શક્તિ કંઈ કમ નથી, તે આત્માને પિતાના તરફ ખેંચે છે પંચેન્દ્રિયની તત્પરાયણતામાંથી ઉદ્દભવતા ગુલાબી ધૂમ્મસના દેખાતા આનંદરંગી ચિત્રે પવિત્ર શક્તિઓ ન કરવાનું કરીને અપમાગે ગમન કરી જાય છે. શ્રી મહાવીરે પૂર્વના એક ભવમાં સાધુ જીવનમાં ગાયને આકાશમાં ઉછાળવાને પ્રસંગ આવા જ પ્રકાર છે. તપસ્વી સાધુને ક્રોધ ઊપજે એ સાગરમાં ઝાળ જેવી ઘટના છે.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
ધારે કે આપણે એક વૃક્ષ નીચે ઊભા છીએ, વૃક્ષ પર પિપટ કલેલ કરે છે. મેલી ભાવના વડે આપણે તેમાના એકાદને ઝાડ પરથી નીચે પાડીએ-હિંસા કરીએ. હવે હિસા એ પ્રકાશનું લક્ષણ નથી, જ્યારે તે એક શના લક્ષણ બહારની વસ્તુ બની એટલે સમજવું કે, તેથી તે આ પણ આત્મ-વિકાસમાં અવરોધ ઊભો કરશે, અને તે એક દિવસ હિમાન-આઘાતના પ્રત્યાધાત રૂપે આપણને સતાવે જ. આઘાત અને પ્રત્યાઘાતમાં તો પ્રત્યેક માનવી સમજે છે જ.
ત્યારે કેઈ એમ પ્રશ્ન કરે કે, કર્મ કર્યા વગર છવાય શી રીતે ? જીવનની પ્રત્યેક ક્રિયા પ્રત્યેક કર્મ રૂપે આકાર પામે ત્યારે શું કરવું ? વાત સાચી છે. જીવવા માટે શરીરને બહારની સાથે વિવિધ પ્રકારનો સંબંધ ટકાવી રાખવો પડે. ખરી વસ્તુ એ કે જીવવા માટે આપણે જીવનના સત્યને બે વિભાગમાં વહેંચવું ન જોઈએ. આપણે અંદર અને બહાર, સત્યમાં જ જીવવું જોઈએ. જે-જે કર્મ કરીએ તે તે કર્મ ફકત શરીર–માટે કરવાં પડે છે માટે જ કરીએ છે એવા ભાવપૂર્વક તે કરવાં જોઈએ કર્મમાં રસ ન ધરાવો જોઈએ, કે જેથી તે આપણી શક્તિને કેન્દ્રિત કરી જાય. શરીરનાં કર્મો જેમ-જેમ આત્માના આનંદ વડે લેપાતાં જશે, તેમ તેમ ખ્યાલ આવશે કે શરીર કરતાં મોટા આત્મા છે અને તેના ધર્મોમાં શરીરનાં સઘળાં કર્મો એકાકાર બનશે. શ્રી મહાવીર સ્વામી પોતે પણ ચાલવાની, ઊઠવાની, બેસવાની, અશનની, શયનની, પાનની દરેક ક્રિયાઓ કરતા હતા. પણ તે કઈ રીતે? તે પ્રત્યેક ક્રિયામાં આત્માના પ્રકાશનું દર્શન કરીને. પ્રત્યેક કર્મને વિશ્વના વ્યાપક સ્નેહના ઝરણામાં ભીંજાવા , દેહભાવ ત્યાગીને, આત્માના પ્રકાશને બલાવવા જે નિષ્કામ રીતે થાય તે શુભ અશુભ કર્મથી યે ઉચ્ચ આત્માનંદની ઊર્મિ ગણાય. તે ઊર્મિ આત્માની મુક્તિપંથનું ઘાતક બને. શ્રીમદ્ ભગવદ્દગીતામાં ફળમાં આસક્ત થયા વિના નિરંતર કર્તવ્ય કર્મ કરવાનું કહ્યું છે. કેમકે આસક્તિરહિત થઈને કર્મ કરનાર, પુરૂષ મોક્ષને પામે છે
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામુનિ શ્રી મહાવીર
૧૩૫
કર્યું, તેના પ્રકાર અને તેના રહસ્ય ઉપરથી એટલા ખ્યાલ જરૂર બધાય કે, શરીરને સ`સ્વ ન માનતાં તેથી ઉત્કૃષ્ટ અને અવિનાશી આત્માને અનુલક્ષીને જો કઈં કરાયા તે અવશ્ય મુક્તિમાર્ગમાં લાભકર્તા નીવડે, જે રીતે ભગવાન શ્રી મહાવીર્ શરીર કરતાં આત્માને મોટા સમજીને આત્માના પ્રકાશ કાજે સુખ-દુ:ખથી પર બનતા જતા હતા, બન્યા હતા, તે રીતે આપણે તેમના જ દાખલા બનતી હદે લેવા જોઇએ.
4
સાતમ્ ચામાસુ”—શ્રી વીરે છઠ્ઠું ચોમાસુ` ભદ્રિકાંનગરીમાં પૂરૂં કર્યું' ને ચામાસું ઉતયે ત્યાંથી વિહાર શરૂ કર્યાં. આઠ મહિના સુધી ઉપસ વિના શ્રી મહાવીર મગધદેશના પ્રદેશામાં વિચર્યા. વર્ષાકાળ આવ્યેા એટલે માસે।પવાસના અભિગ્રહથી આલલિકા નામની નગરીએ ચાતુર્માસાથે પધાર્યાં અને સાતમું ચામાસું ત્યાં જ કર્યું.
વિહાર સ્થળ:—ખીનું ચામાસું નાલંદામાં કર્યું, ને ત્યાંથી આગળ સુવ`ખલ અને બ્રાહ્મણગામમાં થઇને ચ'પાનગરીએ ત્રીજો વર્ષાવાસ રહ્યા. કાલાય સંનિવેશ, પત્તકાલય, કુમારસ'નિવેશ, એરાકસનિવેશમાં થઇને ચાલુ' ચામાસું પૃષ્ઠ ચંપાનગરીમાં રહ્યા હતા. પાંચમું ચોમાસું-કયંગલા, શ્રાવસ્તી, હર્લિદુર્ગા, ન’ગલાગામ, આવ`ગામ ને કલબુકાસ નિવેશે અના પ્રદેશામાં થઈને ભદ્દીલનગરીમાં ગાજ્યું હતું. કથલીસમાગમ, જખુસડ, હાંખાયસનિવેશ, કૂપિકાગામ, વૈશાલી, ગ્રામાક સ ંનિવેશ અને શાલિશિષ આદિ સ્થળા વટાવીને ભદ્રિકાપૂરીમાં છઠ્ઠું ચોમાસુ કયું હતું. તે પછી મગધના મધ્ય પ્રદેશમાં વિહરતા સાતમે ચામાસે આલ`લિકા નગરમાં આવ્યા હતા.
'
નાલંદા તે રાજગૃહનું ઉપનગર. સુવર્ણ`ખલ અને બ્રાહ્મણગામ તેની ઉત્તરે આવ્યાં છે. ત્યાંથી ચંપા ગયેલા. ચંપા અંગદેશની રાજધાની. પિતાના મૃત્યુના શાકથી રાજગૃહમાં ન ગમવાથી કાણિક
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
વિશ્રી દ્વારકા શ્રી મહાવીર રાજાએ ચંપાના એક સુંદર ઝાડવાના સ્થળે નવી રાજધાની તરીકે તેને વસાવેલી. જૂના જૈન યાત્રીઓ લખે છે કે ચંપાથી પટણી પૂર્વમાં ૧૦૦ કેશ દૂર આવેલી છે. તેની દક્ષિણે લગભગ ૧૬ કેશ ઉપર મંદિર ગિરિ નામે એક જૈન તીર્થ છે, જે અત્યારે મંદારહિલ નામે સ્ટેશનની પાસે આવેલું છે. ચંપાનું વર્તમાન નામ ચંપાનાલા છે અને તે ભાગલપુરથી ત્રણ માઈલ દૂર આવેલું છે. રાજગૃહના ઉપનગર નાલ દાથી ચંપા જતાં પૃષ્ઠચંપા વચમાં પડતી હતી; શ્રી મહાવીર ત્યાં આગળ ઉક્ત કાલાયસંનિવેશ આદિ ગામમાં વિહરીને ચોથે ચોમાસે સ્થિર રહેલા. શ્રાવસ્તી-હાલમાં જે કેનાગામ છે તેને ૧૮ મા સૈકાના જેનયાત્રીઓ શ્રાવસ્તી હોવાનું જણાવે છે. એક યાત્રી દરિયાબાદથી શ્રાવસ્તી ૩૦ શહેવાનું લખે છે. આજે અધ્યાથી ઉત્તરમાં બલરામપુર સ્ટેશનથી બાર માઈલ ઉપર અકાના ગામ છે. તેને અહીં કે કહ્યું છે, તે થી પાંચ માઈલ સહેતમહેલને કિલ્લે છે, આને વર્ત. માનમાં શ્રાવસ્તી ગણવામાં આવે છે. આ જિનપ્રભસૂરિએ પિતાના તીર્થકલ્પમાં લખ્યું છે કે શ્રાવસ્તીનું વર્તમાન કાળમાં મહેઠ નામ પ્રસિદ્ધ છે મહેઠી અને સહેતમહેત એ નામમાં ઝાઝે ફેરફાર નથી. કનિંગહામે પણ આ સહેતમહેતને જ શ્રાવસ્તી ગણેલું છે. અહીંથી શ્રી વીર મલયદેશની રાજધાની ભદ્દીલનગરીમાં પાંચમું ચોમાસું રહ્યા. છઠ્ઠ માસું વૈશાલીમાં થઈને અંગદેશના એક મેટા શહેર ભકિકા નગરીમાં ગાળ્યું. સાતમું ચોમાસું મગધ દેશની સરહદના અડીને રહેલા આલંભિકા નામે નગરમાં ગાળ્યું. આલંભિક અને આલંભિકા સંભવતઃ એકજ ગામના બે નામે છે.
શ્રી મહાવીરના વિહાર સ્થળોનું નિરૂપણ કરતાં એટલે ખ્યાલ આવે છે કે તેમના વિહાર ઝડપી અને મમતાહીન હોવો જોઈએ. તેઓશ્રી એક માસે અંગદેશમાં જણાય છે તો બીજેજ ચેમાસે મલયમાં વંચાય છે. ત્યારે તે સમયે દેશની હદ તે વિસ્તારવાળી જ હતી. એટલે
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામુનિ શ્રી મહાવીર
- ૧૩૭ કલ્પી શકાય છે કે તેઓ વર્ષાકાળ સિવાયના આઠ મહિનામાં સળંગ વિહાર કરતા લગભગ રેજના વીસથી પચીસ માઇલ કાપતા હશે. ઉઘાડે પગે અને ઉઘાડે શરીરે ભર તાપમાં રોજના વીસ માઈલ નિયમિત રીતે ભજન કે પાણીની ઈચ્છા વિના કાપવા તે કેટલું બધું મુશ્કેલ જણાય છે આપણને ! કદાચ કોઈને શંકા જશે કે શ્રી વીરના ખભે ઇન્ને દીક્ષા સમયે નાંખેલું દેવદુષ્ય તે તેમની પાસે રહ્યું જ હશે ને? ના, તે દેવદુષ્ય તે દીક્ષાના ફક્ત તેર માસ પર્યત તેમની પાસે રહેલું અને પછી જૂદા જૂદા બે માણસે તેને પ્રભુ પાસેથી લઈ ગયેલા.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ છે
સાર–આગેકદમ, આઠમું ચોમાસું. આજની વિહાર મર્યાદા, આત્માનંદને વિજ્ઞાન. નવમું. દશમું ચોમાસું. અના
ના ઉપસર્ગ. તેમજ સંગમ નામે દેવે કરેલા વીસ મોટા ઉપસર્ગો, જે વાંચતાં જ રોમાંચ ખડા થાય તેમ છે. સમતા અને દ્વેષની તુલના. જીવનમાં સમતાને કરો ફૂટતાં આત્માનું હિત કેમ સધાય છે? શ્રી વીરના છદ્મસ્થા વસ્થાના તપ અને પારણાની સંખ્યા શ્રી વીરની ચારિત્ર પાલનની રીત જે આજે પણ આપણા તિમિરમય અંતરે પ્રકાશ રેલાવવા સમર્થ છે.
આગેકદમ–આલંભિકા નગરીમાં સાતમે વર્ષાકાળ વ્યતીત કરી, ઉગ્ર વિહારી શ્રી મહાવીર ત્યાંથી કંડક સંનિવેશે ગયા. ત્યાંથી આગળ મદના સંનિવેશે ગયા. લાંબા અંતરને કાપતા, ઉપસર્ગો પ્રત્યે સમભાવ દાખવતા, અન્ન-જળ સ્પૃહા વિનાના, અનિકિત, સદા સ્વસ્થ ચિત્તે વર્તનારા શ્રી વીર નજર સામે લક્ષ્યને સ્થાપીને પૃથ્વીમાં વિહરવા લાગ્યા. તેઓ જે ગામમાં જતાં, તે ગામની બહાર કે અંદરના એકાંત નિરવ પ્રદેશમાં કાત્યાગ પણે સ્થિત રહેતા. ગ્રામ્યજને કનેથી કોઈપણ વસ્તુની સ્પૃહા તેમણે કદી રાખી નથી. આગેકદમ તે આનું
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામુનિ શ્રી મહાવીર
૧૩૯
નામ, નહિ કે મેટર, હવાઇ જહાજમાં ગમે ત્યાં કરવામાં આગેકદમ એટલે જયાં ફરી પગ મૂકવાને અવસર જ ન આવે, જેના કદમ કાદવના કમળની માફક અલિપ્ત રીતે આગે બઢતા જતા હોય. આજના જમાનાવાદી લોકો આગેકદમતો આથી નિરાળા અર્થા કરે છે.
તેઓ માને છે આગેકદમ એટલે હવામાં હવાઇ જહાજની મદદથી સહેલ કરવી. સ્ટીમરની મદદ વડે સાગર એળંગવા, પરમાણુ–એમ્બની સહાયથી નગરા પ્રજાળવાં. આજના, વિજ્ઞાન-વીશે ભૌતિક જગતમાં ઘૂમવાની તેમની રીતને પ્રગતિને આગેકદમના રઢિયાળા નામથી ઓળખાવે છે, પણ તેમને એ ખબર નથી કે તેમની તે પ્રગતિ કે આગેકદમનું રણશિંગુ એક દિવસ તેના વગાડનારને અભાવે કટાઇ જશે, કારણ કે ભૌતિક ક્ષેત્રે થતી પ્રગતિ ગમે તેમ છતાં મર્યાદિત જ રહે છે, અને જ્યારે તેની મર્યાદા આવી જોય છે ત્યારે તે સ્વયં પ્રલયના રૂપમાં પુલટાઇ જાય છે.
મદ્દનાસનિવેશથી શ્રી વીર લેાહાલા ગામે ગયા. ત્યાં આગળ તેમને મુશ્કેલી સહન કરવી પડેલી અને ગેાશાલકને જ કારણે ત્યાંથી પુરિમતાલ અને ગાભૂમિકા થઇને પુનઃ રાજગૃહ નગરે પધાર્યાં.
આઠમું ચામાસુ:—રાજગૃહ નગરે શ્રી મહાવીરનું આઠમું ચેામાસું થયુ. ચામાસામાં તેમણે ચાર માસના ઉપવાસ સાથે વિવિધ પ્રકારના અભિગ્રહે અવધારેલા. એક્રય દિવસ નિદ્રા નહીજ આવેલી, તેમજ ખેસતા તેા હતા જ નહિ.
ล
પ્રભુએ આઠ ચામાસાં જ્યાં જ્યાં વિહાર કર્યાં, તે રસ્તાના પ્રદેશમાં તથા તે સ્થળાએ ગેાશાલક તેની કુતૂહલી પ્રકૃતિ અનુસાર કુચેષ્ટાઓ કરતા હતા. ત્યાં ત્યાં તેને ધણું જ સહન કરવું પડતું, શ્રી વીર તે માઁનાવસ્થામાં જ રહેતા હતા. ગેાશાલક જો કે પ્રભુના શિષ્ય તરીકે પ્રભુની સાથે ફરતા હતા, તે પણ જયાં તેના અંગત લાભની વાત
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
વિદ્ધારક શ્રી મહાવીર આવતી ત્યાં તે મહાવીરના માર્ગથી વિપરીત આચરણ કરવામાં ચૂકતો નહિ. શ્રી વીર વિહાર કરતા જ્યારે કૂર્મગ્રામે ગયેલા, ત્યારે તે ગામની બહાર એક શિકાયન નામનો એક તાપસ મધ્યાન્હ સમયે ઊંચા હાથ કરી, સૂર્યમંડળ સામે દૃષ્ટિ રાખી, સ્થિરપણે રહેલે હો; તેને સ્વભાવ દયા–દાક્ષિણ્યમય અને સમતાભને હતે. આ તાપસને જોતાં જ ગોશાલક તેની પાસે ગયા અને તેની ઠેકડી કરવાના સ્વભાવ પ્રમાણે તેને પૂછવા લાગ્યા, “અરે તાપસ ! તું શું તત્ત્વ જાણે છે ? પામરની જેમ આમ કેમ ઊભો છે?” તેના ઉક્ત વાકયો સાંભળી સમતાવાન તાપસ શાન્ત રહ્યો. પણ ગોશાલકે તેની મઝાક ઉડાડવામાં મણું ન રાખી ! છેવટે તાપસ પિતાના મૂળ સ્વભાવ પર ગયે, તેણે ગોશાલક પર તેજલેખ્યા મૂકી જવાળાઓથી વિકરાળ તેજોધ્યાથી ભય પામેલે ગોશાળા શ્રી મહાવીર પાસે ગયો. સમતાસાગર મહાવીરની છાયામાં રમતી શીતલેખ્યાના પ્રભાવે તેજલેષ્યા પાછી પડી. ગોશાલક બચી ગયે. કળ વળતાં તેણે પ્રભુને તેજલેબ્બાને પ્રાપ્ત કરવા સંબંધી વિધિ પૂ. શ્રી વિરે તેને સમજાવીને કહ્યું કે જે જે મનુષ્ય નિયમમાં રહીને સર્વદા છઠ્ઠ કરે અને એક મુષ્ટિ કુમાષ (અડદ) તથા અંજલીમાત્ર જળથી પારણું કરે. તેને છ માસને અંતે અખલિત અને પ્રતિપક્ષોને ભયંકર એવી તલેખ્યા ઉપજે છે.”
શ્રી વિરે સાધવાને વિધિ બતાવવાથી, તે સાધવાના લેભે ગોશાલક તેમનાથી વિખુટે પડી ગયો ને શ્રાવસ્તી નગરીએ ગયે.
અનાર્યભૂમિ પ્રતિ:- આઠમા ચાતુર્માસને અંતે નગરની બહાર પારણું કરી, શ્રી મહાવીર વિહાર કાજે તૈયાર થયા. મનમાં તેમણે ચિંતવ્યું, “આઠ વર્ષ વહી ગયાં મુજ દીક્ષાકાળને અને હજી ઘણાં કર્મો ખપાવવાનાં છે મારે આ સુપરિચિત પ્રદેશોમાં જોઈએ તે પ્રમાણે સચવાતી સગવડને કારણે આત્મપ્રકાશ ખીલવવાની અમૂલ્ય પળા મને અહીં પ્રમાણમાં સાંપડતી નથી, માટે મારે અપરિચિત
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામુનિ શ્રી મહાવીર
૧૪૧ પ્રદેશમાં જવું જોઈએ. હું સાધુ થયે છું, ઘરબાર મેં તન્યા છે, મુક્તિ મારૂ એક જ નિશાન છે, તે નિશાનમાં આત્માના પ્રકાશનું મારું તીર ઓતપ્રોત ન થાય, ત્યાં સુધી મને જપ ન વળે તે સ્વાભાવિક છે ! ભયંકર યાતનાઓના મુખમાં જઈ ઊભવા સિવાય નૈસર્ગિક નિર્ભયતા જડશે કયાંથી ચંચળ ઇન્દ્રિયને! મારે અવશ્ય અણજાણ પ્રદેશે આત્માનાં અજવાળાં પાળવા જવું જોઈએ!
આજની વિહારમર્યાદાઃ આજે પણ જેન સંધ તેનાં પૂજ્ય સાધુ-સાધ્વીઓથી ઉજળે છે, શોભાવતે છે, પણ તેમના વિહાર સંબંધી ખ્યાલ કરવા જતાં શરમની આછી વાદળી ભલભલા નિર્મળ વિચારકના મુખચન્દ્રને પ્લાન બનાવી જાય છે. સાધુ-સાધ્વીઓ આજે વિહારની દિશામાં શ્રી મહાવીરનું અનુકરણ કરવાને બદલે તેથી વિરૂદ્ધ દિશામાં જ કામ કરી રહ્યાં છે. જે અમદાવાદમાં દીક્ષા લે છે, તે તેજ જીલા પૂરતા વિહારને લક્ષમાં રાખે છે પૂનામાં દીક્ષા લેનાર પંજાબની ભૂમિ કે બંગાળ પ્રાન્તમાં અહિંસા સત્યનાં અમૃતમય કવિત રેલાવવા જતાં અનેક બહાનાં કાઢીને આળસી જાય છે. મારવાડના દીક્ષિત મુનિ મહારાજને ગુજરાતને સુંવાળો મુક અરુચિકર થઈ પડે છે. માળવાના ભેળા લેકમાં સ્થાન પામી ચૂકેલા મહારાજશ્રીને કાઠિયાવાડના કંકરવાના માર્ગે વિહરતાં વિચાર કરવો પડે છે.
જે આજે દેખાય છે ને અનુભવાય છે, તેને જ નિષ્કર્ષ આ ક્લમના ગર્ભમાંથી શબ્દાકારે વહી આવે છે. ઉક્ત હકીકતના બચાવમાં પૂજ્ય સાધુ-સાધ્વીએ શાસ્ત્રના નામે અનેક દલીલ કરી, લખનારના આશયને અસત્ય ઠેરવવાને પ્રયાસ કરતાં પાછા પડતા નથી. એક વખત મેં એક જૈનાચાર્યને પૂછેલું, “બાપજી, આપ અમદાવાદમાં જ ખાસ કરીને કેમ સ્થિર રહે છે?' તેમણે મને જણાવેલું કે, “શહેરના ગંદા વાતાવરણના ચેપમાંથી-ઊગતા–જૈન કિશને સન્માર્ગને મર્મ સમાવવા.' શું હવે તેમની આ દલીલ વ્યાજબી છે. શાસ્ત્રકાર
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
વિહારક શ્રી મહાવીર મહારાજાની પૂ. સાધુ-સાધ્વીઓને સ્પષ્ટ આશા છે કે, “આત્માના અહિતને આવકારીને અન્યના હિતમાં ડગ માંડવા પ્રયાસ કરવા જશે, તે પહેલાં તમે તમોને આત્મામાંથી ગુમાવી બેસશે, ને અન્યનું હિત એક શંકાભર્યો કોયડે બની જશે.”
શ્રી જૈનસંઘમાં આજે પણ ઉગ્ર વિહારી પૂ. સાધુ-સાધ્વીઓ છે, પણ તેમની સંખ્યા અલ્પ હોવાથ, તેમજ તેમને અન્ય તેમ સમુદાયને સંપૂર્ણ સહકાર ન મળવાને કારણે તેઓ ધાર્યું કરવામાં ઘણી વખત નિષ્ફળ નીવડે છે અને જેનાં કટુ પરિણામ શ્રી સકલ સંધને સહન કરવો પડે છે. આજના તબકકે પ્રત્યેક સશક્ત સાધુ-સાધ્વીએ વિહારની તેમની મર્યાદાની વ્યાખ્યાને લંબાવવાની જરૂર છે. એક ગામમાં ચાતુર્માસ વ્યતીત થયા બાદ તે ગામને સંઘની ખાસ આજીજી હોય અને જે તેમને શાસનસેવાનું કાર્ય તેમના હાથે થવાની ખાત્રી હોય તે જ તેથી વધારે મુદત માટે સ્થિર રહેવાને વિચાર કરે જોઈએ. જે આજે આ પ્રમાણે નહિ થાય તે, બીજા બે દાદા બાદ સાધુ–સાધ્વી પ્રત્યેને શ્રાવક-શ્રાવિકાઓને રહ્યો સહ્યો નિર્મળ ભક્તિભાવ વિલુપ્ત થઈ જશે અને તેને સ્થાને શંકા, વહેમ અને બંડખર વૃત્તિનું બળ જામશે.
સંસારનાં જટિલ બંધને છેદીને મુક્તપણે મહાલતા સાધુ કે સાધ્વીને પછીથી સંસારીજને સાથે ગાઢ સ્નેહ-કે પરિણામે મોહના રૂપમાં પલટો ખાય છે–બાંધવાની જરૂર શી ? દીક્ષાકાળે જ તેઓ તેમના બાહ્ય શરીરને ત્યાગી દઇ, અંતરાત્મામાં લીન થાય છે. તે પછી તેમના મને ભાવો અન્ય એક વ્યકિતમાં કઈ રીતે કેન્દ્રિત થઈ શકે ? સર્વ જીવોના કલ્યાણની ભાવના સાથે મેદાને પડતા મુનિમહારાજને રાજા કે ચક્રવર્તીની પરવા પણ શા માટે રાખવી જોઈએ ? સ્વપર આત્મહિત સિવાય સાધુ-સાધ્વીને બીજે કયે જીવનમત્ર હોઈ શકે ? તે છતાં આજે સાધુ-સાધ્વીઓ વિહાર–મર્યાદા ટૂંકાવીને તેમના દીક્ષા
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામુનિ શ્રી મહાવીર
૧૪૩
કાળને મેટે ભાગ શહેશે કે ગામડાંના તેમના બનાવેલા ભક્તના ટેળાંની આસપાસ બેસીને જ ગાળે છે. જૂજ સાધુ-સાધવીઓ આજે. શ્રી વીરનું અનુકરણ કરી રહ્યાં છે અને તેટલા પણ અમારાં સહભાગ્ય છે.
ચિતવન બાદ શ્રી મહાવીરે અનાર્યપ્રદેશ તરફ વિહાર આદર્યો. વજભૂમિ, શુદ્ધભૂમિ, લાટ વગેરે મ્લેચ્છ પ્રદેશમાં તેઓ નિર્ભય રીતે વિહરવા લાગ્યા.
ઉપદ્ર –અનાર્યભૂમિના લેકે શ્રી વીરને જોતાં જ ચમકતા અને તે ચમકને દાબવા તેઓ શ્રી મહાવીર પ્રત્યે અમાનુષિ રીતે વર્તતા. સત્યત અનાર્યોને આત્મા સંબંધી સત્યને ઓછો પણ ખ્યાલ નહતો. સાત હાથના શરીરવાળા, નગ્નસ્વરૂપી, મુખકાન્તિ મહેતા શ્રી મહાવીરનું દર્શન તેમની વિષયલેલુપ ઈનેિ અરુચિકર લાગતું અને ઇન્દ્રિયો પ્રેર્યા ઑછે લાકડી, પત્થર, ધૂળ, ઢેકા આદિ વડે શ્રી મહાવીરને ઉપદ્ર ઉપજાવતા શ્રી વિર મનગમતા એકાન્ત પ્રદેશમાં કાયોત્સર્ગ જઈ ઊભતા. તે સમયે શરીર તેમનું એક તરફ ફેંકાઈ જતું અને તેઓ આત્માના સુવર્ણ શિખરે જળતા જ્ઞાન પ્રદીપમાં તલ્લીન બની જતા. અનાર્યજને તેમની તરફ ભસતા કૂતરાને છોડતા, કૂતરાઓ તેમના સ્વભાવ પ્રમાણે કરડીને ચાલી જતા અને તે પ્રમાણે શ્રી મહાવીર તેમના સ્વભાવ આત્માનાં અજવાળાં પીવાની પળે અન્યત્ર નયન ન જ ફેરવતા, શ્રી વીરે દેહભાવ ત્યજ્યો હતો. આત્માભાવે જ તેઓ પ્રતિપળમાં હસતા. ઇન્દ્રિય, મન, બુદ્ધિ ને શ્વાસોચ્છવાસ તેમને આત્માના ચંદનgવારા જ ઉરાડતે તેમના શરીરમાંથી જ્યાં નજર કરે ત્યાંથી આ માના પ્રશાન્ત અમૃતરસની સેરે ફૂટતી જતી. આનું કારણ એજ કે, પ્રાણીમાત્ર પ્રત્યેના કલ્યાણની વધુ નિર્મળ ધવલ બળે જતી તેમની સક્રિય આરઝૂમાંથી તે અમૃતસરનાં જ ચિત્રો પ્રગટતાં હતાં.
જે જે પ્રાણી જાણે અજાણે તેમને હેરાન કરવા આવતું, તે
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
બદલામાં તેમની કૃપા મેળવીને તેમની જ છાયામાં બેસી જતું. તેમના એકજ અબેલ બોલમાં બ્રહ્માંડભરના સોની સુરભિ હેકતી હતી. તેઓ દીક્ષાકાળ દરમ્યાન કદી બેલ્યા જ નથી, એમ કહીએ તે પણ ચાલે, છતાં હજારે આદર્શ વકતાઓ કરતાં તેમણે આત્માની પ્રશમરસભીની છવહા વડે અનેક અબોલના હયાં હલાવી દીધેલાં. મહાવીરનું ઇન્દ્રદીધું બિરુદ આજે તેમની છાયામાં ચમકતું હતું.
અનાર્યભૂમિમાં પણ શ્રી મહાવીર એકજ ગામ કે નગરમાં લાંબે કાળ નજ ઠેરતા. બે ચાર દિવસ વ્યતીત થતા તેઓ આગળ વધતા. * તેમને કોઈ પ્રદેશનું બંધન હતું. જયાં જતા ત્યાં તેઓ નવા તરીકે ઓળખાતા અને જૂના થવા માટે તેમને અનેક પ્રકારની યાતનાઓ સહન કરવી પડતી. જેમાં તેમને દુઃખ પડતું તેમ તેમનું આત્મત્વ વિશેષ દીપ્તિમાન થતું સ્વયં દુ:ખની શોધમાં નીકળીને દુઃખથી પાછા પડે તે સુખદુઃખથી પર વર્તતું આનંદનું સમાધિમય દર્શન કઈ રીતે લાધી શકે ?
નવમું ચોમાસું-નવ વર્ષાકાળ શ્રી મહાવીરને ઉક્ત અનાર્ય પ્રદેશમાં હરતાં ફરતાં વ્યતીત થયા. વરસાદ ટાણે તેઓ ઘટાદાર વૃક્ષ નીચે કે ભાગીતૂટી કે' કુટિરના એકાત પ્રદેશમાં સ્વસ્થ ચિત્તે ઊભા રહેતા અને તે પ્રસંગે ડાંસ, મચ્છર, ચાંચડ આદિ તરફથી થતા ઉપસર્ગો શુકલધ્યાને રહીને સહન કરતા. શુકલધ્યાનનું વેન પરમાણુબદ્ધ જીવન્ત પ્રકાશ સંગીત પ્રતિપળે ને પ્રત્યેક સ્થાને તેમના અંતર સરવરમાં ગૂજતું રહેતું. જ્યાં જ્યાં વિચરતા તે તે પ્રદેશને તેમનાં શુકલ-વિચાર કણી અજવાળી દેતા. વરસાદ અટકતા ત્યારે શ્રી મહાવીર સ્વામી જયણાપૂર્વક આગળ ડગ મૂકતા.
કાઈને આ સ્થળે શંકા થાય કે વર્ષાકાળમાં સાધુને સ્થિર રહેવાનું શાસ્ત્રનું ફરમાન છે તે શ્રી મહાવીર પોતે વર્ષા સમયે કઈ રીતે વિહાર ચાલુ રાખી શકે ? તેના સમાધાનમાં એજ કહેવાનું કે સાધુ સમુદાય
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામુનિ શ્રી મહાવીર
૧૪પ કરતાં જિનક૫ જૂદ હોય છે, તેમજ ઉપદ્રવકારી સ્થાનેથી ચોમાસામાં પણ સાધુ-સાધ્વીને અન્યત્ર વિહાર કરવાનું શાસ્ત્રકાર મહારાજાએ ફરમાવેલ છે. એક વર્ષ લગભગ શ્રી વીર અનાર્યભૂમિમાં રહ્યા. ત્યાંના ટાઢ-તાપ ને વર્ષાના વિવિધ બળે સામે લેશપણુ મન બગાડયા સિવાય તે સઘળાનો તેમણે આત્માના પ્રકાશ વડે પરાજય કરેલો. અન્ન-જળની તેમણે સ્પૃહા નહિજ રાખેલી. આત્મામાં જાગૃત તેમને નિદ્રા સંતાવવાને હિંમત કરી જ શકતી નહોતી.
સતત વિહારને અંતે શ્રી મહાવીર આ પ્રદેશના સિદ્ધાર્થ પુર ગામે આવ્યા, ત્યાંથી કુમશ્રામને વૈશાલી થઈને વાણિજ્યગ્રામના ભુ મને પાવન કરી. આ સમયે તે ગામમાં રહેતા આનંદ નામે અવધિજ્ઞાની શ્રાવકે પ્રભુની ભક્તિભાવપૂર્વક સ્તુતિ કરી અને હવે તેમને સુરતમાં જ દિવ્યદર્શન લાધવા ધ્યાન કર્યું. આ આનંદ શ્રાવક શ્રી મહાવીરના દશ શ્રાવકેમાંને નહિ પરંતુ અન્ય જિનશાસ્ત્રપ્રેમી શ્રાવક હતે.
આ સમયે ગોશાલક શ્રી મહાવીરથી જુદો પડીને તેજોલેખ્યા સાધવાના પ્રયાસ કરવા માટે શ્રાવસ્તી નગરીએ ચાલ્યા ગયા હતા. શ્રી મહાવીરની શિતળ જીવનછાયા નીચે જડતા અમૂલ્ય અમૃત– સોથી પણ વિશેષ ગૌરવ તેને તેલેગ્યાને સિદ્ધિ પાછળ જણાયું. અને આખરે તે વિદ્યાને ઉપયોગ પડ્યું છે ? છતાં જ્યારે માનવીને. કંઈક ચમત્કાર જેવી વસ્તુ જાણવા કે જોવા મળે છે, ત્યારે તે, તે વસ્તુની પાછળ ફના થતાં સુધી અટકવામાં નાનમ સમજે છે. ધન્ય છે સ્વાર્થરંગી માનબાલને ! સ્વાર્થના આ ગુલાબી ધુમ્મસે જ માનવકુલને વિજ્ઞાનઘેલું બનાવી દીધું છે, અન્યથા આત્મામાં રમવાની એની યુગજૂની દિવ્ય સદ્ધાતિક દષ્ટિને માનવી પોતે કઈ રીતે વીચારી શકયો હોત ?
આત્માનંદને વિજ્ઞાન-વિજ્ઞાનથી વસ્તુના કલેવરને અભ્યાસ
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
વિશ્વોહારક શ્રી મહાવીર
મળે, વિજ્ઞાન ફૂલને ચૂંથવાનુ પસંદ કરે, જ્યારે આત્મામાં રમતે આદમી તેના દિવ્ય ત્યાગના દાખલા લે, પાંખડીએ પાંખડીએ તરતા સુમ ંજુલ કાવ્યત્વની મઝા માણે. ઉછળતા ઘેાડાપૂરને ખાળવા વિજ્ઞાન બંધ ને પુસ્તાઓ બાંધીને નિરાંત અનુભવે, આત્મપ્રેમી સુજન તે પ્રસંગે જળદેવના વ્યાપક સ્વરૂપમાં લીન બની તે આફતને ટાળવા મળે. વિજ્ઞાનની દિશામાં ઝૂકતું માનસ અધ્યાત્મનાં અમૃત સરમાં ખીલેલાં દિવ્ય તેજોમય કમળાની અવગણના કરવા ઉપરાંત નિજના અકલ્યાણુના કાદવ-સરમાં કૂદાકૂદ કરીને થાકે છે. વિજ્ઞાનનું તમામ પ્રકારનું બળ આલાક પૂરતુ જ સંભવે છે, ઉપરાંતમાં તે બળની પ્રાપ્તિ સારૂં જેટલી જહુમતે આજના વિજ્ઞાનવીરા ઉઠાવે છે, તેટલી મહેનત આત્માનાં અમર-મંદિરના પ્રવેશમાં નથી જ ઉડાવવી પડતી.
વિજ્ઞાનનાં વિવિધ પાશવી બળેએ શ્રી મહાવીરને આત્માસને વિચલિત કરવાના જાજ પ્રયાસે નથી કર્યાં, પરન્તુ અલક્ષ્યને લક્ષમાં સ્થાપીને આગેકદમ ભરનાર સત્ત્વાલી પુરુષને વિજ્ઞાનના ભયંકરમાં ભયંકર બળતા બનેલા હથિયારની પણ પરવા હોતી થી. અણુએ મ્ભની આજની શોધે આખી યે દુનિયાને આશ્રય'ના સાગરમાં ધકેલી દીધી છે. અણુોમ્બના નામે ભલભલા વિચારકા કમ્પાને માંમાં આંગળી ઘાલે છે. જ્યારે આત્માના નિર્માંળ પ્રદેશની આસપાસ તરતા તેજ શુકલ અણુએને આત્મપ્રેમી માનવી મનફાવે તે રીતે ઉપયોગ આદરી શકે છે.
વિજ્ઞાનના વિકાસ કરતા આત્મવિકાસની રીત સરળ તે સુગંધમય છે. વિજ્ઞાન વેરઝેરને પરિણામે વિકસે છે. આત્માની જ્યાતિ સ્નેહ ને શાન્તિના સાત્ત્વિક પુષ્પાની પરાગ જેવી છે. માટે જ મહામાનવા આત્માને અનુસરવાનું કહે છે. અને તેમ કરવાથી વિજ્ઞાનનો ઉપહાસ થાય છે તેવું પણ કંઇ નથી. વિજ્ઞાનથી વસ્તુના રંગઢ ંગના અભ્યાસ થતા હશે, પરન્તુ તેના વિશ્વ પ્રત્યેના અજબ સ્નેહની પ્યાલીનો મધુર રસ પીવ: માટે આત્માની દિવ્યેન્દ્રિયોને જ કામે લગાડવી પડે છે.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામુનિ શ્રી મહાવીર
૧૪૭
પ્રત્યેક યુગનો વિજ્ઞાનવીર આત્મયોગીના તેજ આગળ ઝંખવાણે પડયે છે. શું વસિષ્ટ ને વિશ્વામિત્ર કે શું રામ ને રાવણ !
વિજ્ઞાન આપણને ત્યાં સુધી દોરી જઇ શકે, નેં સુધી બુદ્ધિના ઘેાડલા દોડી શકે. ને બુદ્ધિંનું બળ અમુક ક્ષેત્રા પૂરતું મર્યાદિત છે. આકાશના તારાની સ્નેહ-કવિતા ને વસુ ધરાના ધબકતા હૈયાનું વાત્સલ્ય સંગીત સાંભળવા માટે આત્માની પાંખે જ ઉડવુ પડે, બુદ્ધિનાં અજોડ શસ્ત્રો ત્યાં આગળ ખૂડાં જ બને. બુદ્ધિમાંથી જે જે જાગે છે, તે તે વિષયાને સ્વાર્થ ના પારા બેસેલા હે ય છે. જ્યારે આત્માનું પ્રત્યેક સ્વપ્ન વિશ્વના ગલ'માં સરતી આનંદની સુગ ધભરી તેજસ્વિતામાંથી આકાર પામે છે. કેવળ વિજ્ઞાન વિનાશને નજીક બનાવતુ' વિષ છે. અમરપન્થની આગેકૂચ કાજે અણનમ આત્મા અને સ્નાયુબદ્ધ શરીર જ જોઇએ; જ્યારે વિજ્ઞાન શરરને હૃષ્ટપુષ્ટ બનાવવાની રીતે સમજાવીને આત્માના અજવાળા આડી એક ભયાનક વજ્ર-દિવાલ ખડી રાવે છે.
ચામાસુ દશમુ—વર્ષાકાળ વમા શ્રી મહાવીરના અનાય પ્રદેશમાં વ્યતીત થયા. દશમું ચામાસુ શ્રાવસ્તી નગરીએ પૂરૂં કર્યુ. ને પૂરાં ચાળીસ વર્ષની વયે મહાતપસ્વી મહાવીરે આગળ વિહાર શરૂ કર્યાં. વિહરતા તેઓ સાનુયષ્ટિક ગામે પધાર્યાં. ત્યાં આગળ તેમણે ભા પ્રતિમા અંગીકાર કરી એટલે કે તે પ્રતિમામાંં અશત છોડી પૂર્વાભિમુખે રહી એક પુદ્દગલ પર દૃષ્ટિ સ્થિર કરીને આખા દિવસ વ્યતીત કર્યા. ભદ્રા પ્રતિમા બાદ શ્રી મહાવીરે વિધિપૂર્વક મહાભદ્રા પ્રતિમાએ સ્થિર રહ્યા. તે પછી તેમણે મહાભદ્રા પ્રતિમાના સ્વરૂપે સ્થિતિ ળવી. તે પછીથી અતિ વિકટ એવી સતાભદ્ર પ્રતિમા અંગીકાર કરી. પ્રતિામાં વવાનું કાર્ય આસનારૂઢ થવા કરતાં કપરૂં છે. ઉત સર્વ પ્રકારની પ્રતિમાએ ઉચ્ચ પ્રકારના આધ્યાત્મિક વિકાસને અનુલક્ષીને યોજવામાં આવો છે. એક એક પ્રતિમાને આકારે અવસ્થિત
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર થતાં આત્માની વ્યાપકતા ખીલવા સાથે વાતાવરણમાં આર્કતા પ્રસરવી શરૂ થાય છે. પ્રતિમા કરીને પારણા માટે ફરતા શ્રી મહાવીર મહામુનિ આનંદ નામે ગૃહસ્થને આંગણે ગયા. તે ગૃહસ્થનો બહુલા નામે દાસીએ તેમને ઠંડું અન્ન વહેરાવ્યું. હાથ પ્રસારી તે લઈને શ્રી મહાવીર ચ લતા થયા.
ભયંકર ઉપસર્ગોની દિશામાં–સાનુયષ્ટિકથી વિહરતા શ્રી મહાવીર મહાતપવી પ્લેચ્છોથી ભરપૂર એવી દઠભૂમિના આંગણે પધાર્યા. તે પ્રદેશની હવા ગરમ ને પાણી ઘણાં ગંદાં હતાં. તે ભૂમિના પિટલ ન મે ગામના પેઢાલ નામે એક નાનકડા ઉદ્યાનમાં આવેલા પોલાસ નામક ચૈત્યમાં અદમ તપ ( ત્રણ ઉપવાસ) આદરીને શ્રી મહાવીરે પ્રવેશ કર્યો. તે ચત્યના એક ખૂણે પડેલી એક શિલા પર તેઓ ઉભા રહ્યા. ચત્ય અવાવરુ હતું, તેથી ત્યાં અંધારું જગવતું અર સંગીત તરતું હતું. પ્રથમ ઉપવાસની પહેલી અનુપમ નિશાએ શ્રી મહાવીરસ્વામી મહાભકા પ્રતિમા અંગીકાર કરીને તે ચૈત્યના એકાન્ત નિરવ શિલાતળે ધ્યા માં રહ્યા. ચત્યની આસપાસ ઉજજડ એવું ઉદ્યાન હતું. ઉદ્યાનમાં ફૂલેની મહેકમાં ગૂંજતા ભ્રમરને બદલે મૂકાયેલી વેલીઓની દોર પર રમતા વિષભર્યા જ હતા. ઉદાનની આસપાસ આવેલા ગામના અનાર્ય માનવ સંપ કે સંયમના સાત્વિક પરમાણુઓને સંગીનાકાર સમર્પવાને બદલે, અસંયમ અને અશાન્તિના ભયંકર મેહક ચિત્રો વડે વાતાવરણમાં તરતા પ્રાણભર સંગીતને મેહભીનું કરતા હતા. મેહભીની હવા, વિષભર્યા છે, ને તિમિરલીયા ચેત્ય એ સર્વને મળે ઝળહળતી કો લેકત્તર વિભૂતિના સ્વરૂપમાં સમભાવે ઝઘમગતા મહારત્ન જેવા શ્રી મહાવીર એકાન્ત શાન્ત ચિત્ત ધ્યાનમાં તરતા હતા.
આ સમયે સ્વર્ગપતિ ઇન્દ્રનું ધ્યાન અડગને અતૂલ બલી શ્રી મહાવીરની તેજભીની છાયા પ્રતિ ખેંચાયું. ભૂકથી સ્વર્ગ વેગળું છે,
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામુનિ શ્રી મહાવીર
૧૪૯
પરન્તુ તે આત્માના પ્રકાશની વધુમાં વધુ સમીપ છે. ધ્યાનસ્થ શ્રી વીરની દિશામાં ઊભા થઈને સ્વર્ગપતિએ પિતાનું શરીર નમાવ્યું ને ભક્તિભાવભીનું સ્તવન ગાયું * સ્તવનમાં વહેતા ભક્તિના આ નિર્મળ
હિંગોની હવાથી ઈન્દ્રભવન આખુંયે આનંદભીનું થઈ ગયું. પ્રત્યેક દેવને શ્રી વીરની અડગતા તરફ સંપૂર્ણ માન થયું. સ્તવનની સમાપ્તિ બાદ-વિવિધ અલંકારેથી શોભતા-સ્વર્ગપતિ બન્ને પિતાની પ્રભાવભરી વાણીમાં પ્રત્યેક સ્વર્ગવાસીને સંબોધતા કહ્યું, “શ્રી મહાવીર સાચે જ મહા–વીર છે, ધ્યાનમાં ઊભેલા તેમને ચલાયમાન કરવાની તાકાત, દેવ, અસુર, યક્ષ, રાક્ષસ, મનુષ્ય કે ઐક્યના સકલ બળમાં પણ નથી. આત્મસમાં એક બનતી તેમની નજરને દૂર નજીક કરાવી શકે તે કઈ આ ત્રણ ખંડમાં છે જ નહિ. તેમના મહાવીરત્વને મારાં સદા વંદન હજો.”
ઇન્કસભા શાન્ત હતી, તે શાન્તિમાં ઇન્દ્રની વાણીને તેજપ્રવાહ અજબ સુગંધ ફેરવી રહ્યો, પ્રત્યેક દેવના મનભાવ મહાવીરની ચરણરજને ચૂમતા હોય તેવા ભકિતનમ્ર વંચાતા હતા. છતાં વૈચિત્ર્યનું એનું લક્ષણ પ્રાણીમાત્રને સતાવી જાય છે ! ને સ્વર્ગપતિના ઉક્ત શબ્દો પ્રતિ એક દેવને શંકાની વિચિત્રતા થઈ આવી. સભામાં તે ઊભો થયો. દેવભૂમિમાં વસતા દેવના પરિવાર અને બળના ગુમાન પ્રતિ તેણે ઇન્દ્રદેવનું લક્ષ દર્યું. મળેલા અઢળક વૈભવને બળના સર્વોચ્ચ શિખરેથી તેણે પાણીને ગંગેત્રી-પ્રવાહ રેલાવ્યું, “મહાવીર માનવલેકને એક માનવી છે, તે સાધુ થયા તેથી શું? હું તેમને ધ્યાનમાંથી અવશ્ય ચલાયમાન કરીશ.’ વાણું પ્રવાહ તેને દેવલેકે ખળભળાટ મચાવનાર નીવડશે. તેના ઉક્ત શબ્દ સંગીતનું એક મેજી પિલાસ ચિત્યે ધ્યાનસ્થ શ્રી મહાવીરના કર્ણપટે અથડાયું, પણ સાગરમાં
* “સ્તવન તે શકસ્તવ સૂત્ર. મક પ્રભુની સ્તુતિ માટે ઉપજાવેલું નમુત્યુર્ણ સૂત્ર.'
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર સરિતાનાં અફાટ જળની જેમ તે, સાગરહૃદયી શ્રી વીરના અંતરમાં શમી ગયું.
ઉકત દેવનું નામ સંગમ હતું, તે ઇન્દ્રદેવને તાબેદાર હતા. તેની શબ્દો ઈન્દ્રને ખૂંચ્યા તે ખરા જ, કિંતુ તેને વારવાને કે શિક્ષા , ફરમાવવાનો વિચાર કરવામાં સ્વર્ગપતિએ શ્રી મહાવીરના અપ્રતિમ આત્મબળ અંગે કરેલાં વખાણોને પિતાને જ હાથે અનર્થ થત નિહાળે ને તે શાન રહ્યું. કિન્તુ સંગમદેવ શતિ જાળવી શકે, મૃત્યુલેકે વિચરતા શ્રી વીરના આત્મપ્રકાશ સામે નિજની સામાન્ય દૈવી શકિતઓ સાથે હેડ બકવાને તે તલપાપડ બની રહ્યો.
ઉપવાસની બીજી અંધારી રાતે ધ્યાનમગ્ન શ્રી મહાવીરની કાન્તિપૂર્ણ મુખમુશને ચૂમતા અમૃતકણેના તાલસર સંગીતમાં અચાનક વિક્ષેપ થયે. તે સ્થળે એક અજબ બળ પ્રગટ થયું. પિતાને શક્તિસાગર ક૫તા સંગમદેવે અતૂલ આત્મબલી શ્રી વીર : નીરખ્યા, નીરખતાં વેંત તેનો તેમના પ્રતિને કાંધ બમણે થયો. મેરુની અદાએ શેભતા મહાવીરના નિષ્કપ શરીર અને અડેલ આત્માને શી રીતે ધ્રુજાવ તેને તે પળભર વિચાર કરવા લાગ્યા. આત્માની દુનિયામાંથી શરીરના કિલ્લામાં 1 મહાવીરને ખેંચી લાવવા તે તૈયાર થયો.
ઉપસર્ગો: – તિમિરભીની રાતે વહેતી મંદ હવામાં ધીમે ધીમે પવન ગતિમાન બન્યા. અનુકૂળ સમયે દેવે પિતાને દાવ અજમાવવાની શરૂઆત કરી. નિરવ ને નિર્જન ચેમાં તેણે પિતાના દવી પ્રભાવ વડે ધૂળનાં વાદળ વરસાવ્યાં. વાતાવરણ રજરંગી બન્યું. ચૈત્યમાં ધૂળના ઢગ થવા માંડયા શ્રી મહાવીરના શરીરની આસપાસ ધૂળની ભયંકર દિવાલે શોભવા લાગી. મેરેમે બતા રેતનાં તીવ્ર રજકણ શ્વાસોચ્છશ્વાસની તેમને ક્રિયામાં અસમતોલપણું જગવવા લાગ્યાં. હવામાં ઊક્તા રજના કુવારાની દિશામાં શ્રી મહાવીરને પૂર્વજન્મપાર્જિત કમરજનાં કિરણો આકયાં ને તેઓ પણ મુકત મીત
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૧
-~
મહામુનિ શ્રી મહાવીર બહારના રેતને મળી ગયાં. અને એક જ પ્રકારના બે સ્નેહીઓના સુસંગમ સંગમને પ્રથમ દાવ નિષ્ફળ બનાવ્યો.
તેણે ગર્વપૂર્વક બીજો દાવ ફેં. કીડીઓને અડગ મહામુનિના શરીર પર રમતી મૂકી. કીડીઓના ચટકા ચામડી,તેડી લે તેવા હતા. પણ તે ચટકાની વેદના સુખ-દુઃખના સામ્રાજ્યથી પર તરતા મહાતેજસ્વી આત્માન ધીમું મલકતા અડગ ભાવમાં લેશ પણ કમ્પન ઉપજાવી શકી. કીડીઓના ચટકે શરીર શ્રી વીરનું ચાલણ જેવું બન્યું, પણ તેથી આત્માને તેમને પ્રકાશ પડેલાં તે તે છીદ્રોમાં સ્થાન જમાવી બેઠો, ને દેવ બીજા દાવમાં સજજડ હાર પામ્યો. મધરાતના અર પહેરે ઉકળતા અંતરના પરાજિત સંગમે ત્રીજે ઉપસર્ગ શ્રી મહાવીરને ધ્યાનમાંથી ચલાવવા માટે યે. ને ધીમા અવાજે હવાને ધ્રુજાવતા ડાંસો ફાવે તે રીતે અડોલ ને એકદષ્ટ શ્રી વીરના શરીરને ટી પડયા. ડંસ જ્યાં વાગતા ત્યાંથી સ્નેહની પરાકાષ્ઠા સ્વરૂપ ધવલ રુધિર ધારા વહેવા માંડતી. અચલ હિમાદ્રિના સ્નેહસભર અંતરતલેથી ઉભરાતા સ્નેહમાં, વારિમાં ગંગા જેવાં પવિત્ર જલ–ઝરણાં જન્મ પામે છે તેમ, તેમના નેહસાગરસ્વરૂપ અંતરમાંથી ધવડા સ્નેહ-ધિરધારા વહેતી હતી, તે ચિત્ર અનુપમ હતું.
કાળી મધરાત, નિજીવ ચિત્ય, નિરવ હવા, અડેલ માનવપ્રતિમા, ડંખ મારતા સે, અવિરત ધારે વહેતે ધવલ રુધિરપ્રવાહ, ક્રોધદાઝયો સંગમદેવ.
વહેતા ધવલ રક્તપ્રવાહમાં ગૂજતા સૂક્ષ્મ સ્નેહના સંગીતથી દેવ અકળાયો. હતાશ બન્યા સિવાય તેણે ચોથે પાસા ફેંકો. તરત જ ત્યાં ઘીમેળે ઉપસ્થિત થઈને દેવના દૈવી બળમાં વર્તતી તે હર્ષભેર મહાયોગી શ્રી મહાવીરના મેરમ ચીટકી પડી. લેહી ચૂસીને આખરે તે થાકી, એટલે કે ઘીમેલેના સ્વરૂપ મારફત શ્રી વીરને ચલાવવાના
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપર
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
પ્રયાસમાં સંગમની હાર થઈ. અને થાય જ, કારણ કે સંગમ એક દેવ, તેની શકિત પણ તે પ્રમાણે જ હેય. અને તે શકિતના પ્રમાણસર જ તેનાં પ્રગટાવેલાં બળી કામ કરી શકે.
સંગમદેવને ચેથા દાવ પણ બાતલ થયે. છતાં પણ હતાશ થવાને બદલે તેણે હિંમતપૂર્વક પાંચમે દાવ અજમાવ્યો. આ પાંચમા દાન તેણે વિંછીઓ પ્રગટાવ્યા ને તે વિંછીઓને અખંડ સમતાસિંધુ શ્રી વીરના શારીર પર રમતા મૂક્યા. આંકડે આંકડે ઝેરભર્યા ભયંકર શ્યામરંગી વિંછીઓ શ્રી મહાવીરને શરીરમાં ઝેર વર્ષાવવા માંડયા, પણ વિંછીઓમાં ઝેર કેટલું ? એક સાથે સેંકડ સરિતાઓનાં ઘડાપૂરને લીલામાત્રમાં પોતાના અફાટ ઉદરમાં સમાવી દેનાર પારાવારની અદાઓ સમતાસાગર શ્રી વીર ઝેરની સરવાણુઓને પિતાની કરે લીધી. આંકડાઓ પાડતા વિંછીઓ થાકી ગયા. દેવ વિમાસણમાં પડ્યો. જેમ જેમ તે હારવા માંડે, તેમ તેમ ભયંકર ઉપાય શોધવા લાગે વિછી પછી છઠ્ઠા ઉપકવે તેણે નેળિયા વિંકુર્યા. નેળિયા ઝેરી ગણાય તેમાંય તેની દાઢે વિશેષ આકરી અને તલવાર જેવી કાતિલ ગણાય. સૂડી સોપારીને પોતાના કાળ જડબામાં દબાવે તે રીતે, નેળિયા બે દાઢ વચ્ચે શ્રી મહાવીરની ચામડીને દબાવીને બહાર ખેંચવા લાગ્યા, પરંતુ તેમના શરીરનું બંધારણ વિલણ પ્રકારનું હાઈને તે પાછી પડશે. વીતતી રાતે દેવ આકુળવ્યાકુળ થશે, નિષ્ફળ થતા નિજનક પ્રયાસ સામે લાલ આંખ કરીને શ્રી વીરને ધ્યાનમાંથી ચલાયમાન કરવા કાજે તેણે સાતમો ઉપાય યે શ્રી મહાવીરની આસપાસ તેણે મટી ફણાવાળા ભયંકર સને ઉપસ્થિત કર્યા. સાપના પ્રથમ દર્શને સંસારી-શરીર પેની માત્ર ગભરાય પરંતુ ચંડકૌશિક જેવા દષ્ટિવિષ સર્પને બુઝાવનાર સમતારગી શ્રી વીરને આ સર્વે તે શું કરી શકે ? સર્પોની દાઢમાં ઝેર હતું, પણ , મહાવીરના અંતરમાં એરને દાવ થવાની પણ મન હારી, કારણ કે દસકાળો
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામુનિ શ્રી મહાવીર
૧૫૩ જ તેઓ ઝેર-વેરના ટીપેટીપાને વમી ચૂક્યા હતા. અંતરમાં તેમના કેવળ આનંદ અને કરુણાના ઉજળા ફુવારા ઉડતા હતા. અને આવી અજબ રીતના ધ્યાન વડે તે ફુવારાઓ વધુ દીતિમાન અને ચીરસ્વરૂપી બળે જતા હતા.
સાતમા દાવમાં ય દેવ હાર્યો. શ્રી વીર અચળ રહ્યા. ધ્યાનમાં તેમના લેશપણ ધમાલ દાખલ ન થઈ શકી. દેવ ઘમંડી હતો. તેને પિતાનો દેવી શકિતઓનું ગુમાન હતું. નિષ્ફળ નીવડતો ગયો તેમ તેમ તે આકરા ઉપાય જવા લાગ્યા. આઠમી વખતે તેણે સ્વવિદ્યાબળે ઉંદર ઉપસ્થિત કર્યા; બેપાંચ નહિ, પરંતુ એકસો જેટલા ઉંદરે મહાવીરને વળગી પડયા. તે આકરા દાંત વડે ચામડી તેડવા લાગ્યા. ચીં-ચી અવાજથી વાતાવરણ ભયપૂર્ણ બન્યું. પણ તેથી શું ? શ્રી વીર ન હાલ્યા કે ચાલ્યા. વીતતી પ્રત્યેક પળે તેમના આત્માનું સુમંજુલ સંગીત વ્યાપક બનવા લાગ્યું. એક તરફ માનવ, બીજી બાજુ દેવ. માનવને આત્માની ધૂન હતી, દેવને પાશવી અળાની. પાશવી બળ જડને નમાવે, આત્મતિ સમીપે તેને ન છૂટકે ઝાંખા પડવું જ પડે.
આઠ દાવ પૂરા થયા. રાતના બે પ્રહર વીતી ગયા. દેવ મૂંઝાણે. મૂંઝવણને ખાળવા દેવ મટી તે દાનવ બને. શ્રી વીરના વજદેહ પર તેણે તોફાની હાથીઓ છોડયા. માનવશરીર કરતાં હાથીનું બળ શતગણું; પળવારમાં, તે સેંકડો માનવને સંહારી શકે. પણ તે હાથી અને તે માનવો જુદા. અહીં એક તરફ મેશા મહાવીર હતા, બીજી બાજુ દેવી દેવ હતો. હાથી તે તેના દ્વેષની પ્રતિમૂર્તિઓ હતી. દૈષને ઘમંડન છોળો સરિતાના તટને છિન્નભિન્ન કરી શકે, અતલ મહાબલ જલનિધિ સમીપે તેનું શું ચાલે ? નિરંકુશ માતંગે નિષ્કપ શ્રી વીરને સુંઢમાં ઝાલનાર હસ્તીઓ આત્માને ન ઊંચકી શકયા. અર્ધમિલિત . નયને વિશ્વને વાંચતા મહાવીરની અખંડ ધ્યાન-ધારાને ખંડિત ન કરી શકાત
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
વિહારક શ્રી મહાવીર
હવે થાય શું ? હાર્યા જુગારીની અદાએ દેવ પિતાની ભિન્નભિન્ન શક્તિઓ અજમાવવા લાગ્યો. હાથીને સંકેલી લઈ દશમા દાવે તેણે હાર્થિણી વિકુવ. પ્રચંડ જળધારા વડે તે શ્રી વીરને ભીંજવા લાગી. અણસમજુ દુશ્મનના દાવ ચાલાક માનવીના લાભમાં નીવડે તે રીતે, જળથ મહાવીરના શરીરની કાન્તિ વધુ ઉજજવળ બન હથિગી શ્રી વીરને ન જીતી શકી એટલે એકાદશમે દાવે સંગમે ઉગ્ર દાઢવાળા એક પિશાચને ત્યાં ઉપસ્થિત કર્યો. પિશાચનું સ્વરૂપ ખરે ભયંકર હતું, અને તેમાં ય તે મધરાતે તો અતિ ભયંકર ભાસતું હતું. પિશાચે સમતાસિંધુ મહાવ રને હેરાન કર્યા. પણ શ્રાવણના મેઘ સાયરને ભારે પડતા હશે ! વારંવાર થાપ ખાતા દેવની આખે હવે ફાટવા લાગી, તેમાંથી સળગતા અગ્નિ જેવા ક્રોધ વરસવા લાગે. આસપાસ એક ઝેરી નજર ફેરવી તેણે ભયંકર વાઘને ધ્યાનસ્થ શ્રી મહાવીરના શરીર પર છો .
વાઘ એટલે લેહીને રસિયો મસ્ત જીવ. માનવને જોતાં જ તે તેને ચીરી નાખે. તેના લેહીમાં તે પિતાની તૃપિત જીલ્લા ફેરવે, ગગનચીરતી ત્રાડ નાખતા તે નજર સામે ઉભેલા મહાયોગીના શરીર પર કો. જમણી સાથળે એક પંજો માર્યો. તેમાંથી ધવલ રુધિર વહેતું થયું. પરંતુ આત્મભાવને સ્પર્શ પામેલ તે રુધિર વાઘ ન જીરવી શ. વાઘે બીજે પજે માર્યો. ચોપાસ ઉડતા ચંદનકુવારાની જેમ ધિરધારાઓ ઉડવા લાગી. સમતારસભીના તે રુધિરના દિવ્ય તાપને જીરવવા વાઘ નબળો નીવડ્યો, ને તે એક તરફ ખસી ગયે.
દેવ શાંત બને. આ વખતે તેણે યુક્તિભર્યો દાવ અજમાવ્યા. શ્રી મહાવીરની સામે તેણે તેમના પિતાશ્રી સિદ્ધાર્થ રાજા અને પૂ. જનની ત્રિશલાદેવીને ઉપસ્થિત કર્યા. અને તેમની પાસે આ વિલાપ
* માતાપિતા સ્વર્ગે સીધાવ્યા પછી તે પોતે દીક્ષા લીધી છે એટલે આવું સદેહે તેમનું ઉતરવા જેવું દર્શન તદ્દન ઉપવી પટેલું
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૫
મહામુનિ શ્રી મહાવીર શરૂ કરાવ્યો, “હે ભાઈ, તું શાને અહીં દુઃખી થાય છે ! સંસારમાં ચાલ. ભોગે ભોગવ. અમને ત્યજીને તું અહીં શું પામવા આવ્યો છે? અમારૂં ઘડપણ છે, તું અમને નહિ સાચવે તે અત્યારે અમારૂં કોણ સગ થશે! હે હાલા પુત્ર ! અમારાથી તારી આ સ્થિતિ નજરે જોઈ નથી જતી. કહેવું માન, જીદ ન કર.” કણેન્દ્રિયના સ્વભાવ મુજબ ઉકત શબ્દો હવે મહાવીરે સાંભળ્યા હશે. પણ તે શબ્દો. હવે તેમના અંતરમાં કોઈ પણ પ્રકારની નિર્બળ લાગણી જન્માવી શકે તેમ ન હતા, કારણ કે તેમની આસપાસ અને અંતરમાં એકજ શુભ ભાવ રમત હતો. “વિશ્વના જીવમાત્રને સ્નેહનું અમીપાન કરાવવું.’ તેથી તેમને સાનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ સર્વ તેમના તે સ્નેહભાવમાં ઓગળી જતું, ને તેમનો શુભ ભાવ વધુ વિકસિત થતું.
રાત્રિના ત્રીજા પ્રહરે હવા વધુ ઠંડી બની. આકાશના તારાઓ વિશવ ચમકવા લાગ્યા, ચત્યની ચોપાસ સમતાનો પયગામ તરવા લાગે. અજબ ગી શ્રી વીરના એકએક શ્વાસોચ્છવાસમાંથી મુક્તિનું માધુર્ય ફરવા લાગ્યું. દેવનું મેં લેવાઈ ગયું. શું કરવું ને ક્યાં જવું તે હવે તેને પજવવા લાગ્યું. વળી પાછો તેને પિતાના દેવત્વનો ખ્યાલ આવ્યો ને દાવ અજમાવવા તે તત્પર બન્ય..
તેણે આ વખતે એક છાવણું પ્રગટ કરી. તે તે છવણીને ભોજન પૂરું પાડવાના મુખ્ય સાધન તરીકે જરૂરી ચૂલા માટે તેણે શ્રી વીરના બે પાદ-તલ વચ્ચે રહેલી જગા પસંદ કરી. એડીને એડી અડાડીને ઊભા રહેતાં આગળના ભાગમાં જે જગા ખાલી રહે છે તે જગામાં તેણે એક રસાઈઆ મારફત લાકડાં વાવ્યાં અને પછી અનિ પ્રગટાવ્યો. તીખી અગ્નિઝાળથી વીરની ચામડી દાઝી અને માંસના -અથવા કસોટીમાં ઘડાવવા જેવું જ-કેઈને પણ લાગે તેવું છે. તે પછી આવા મહાતપસ્વીના મન ઉપર શું અસર કરી શકે તે સહેજે સમજી શકાય તેમ છે.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર લેચા ચમકવા લાગ્યા. પણ તે લેચાનું બંધારણ એટલું બધું વ્યવસ્થિત હતું કે અગ્નિ એથી આગળ ન વધી શકવાને બદલે ત્યાં પહોંચતાંની સાથે શાન્ત પડી ગયો. સૃષ્ટિની સ્નેહપ્રતિમાશા શ્રી મહાવીરના મુખભાવ આ ક્ષણે વિલક્ષણ પ્રકારના હતા. ન કયાંય વિષાદની ઘનરેખા કે ન કયાંય ઘમંડનું પૂર, તોફાની મહાસાગરને તીરે ઊભેલા પ્રશાંત તારુની અદાએ તેઓ એક ધ્યાને સંસારસાગરનું માપ કાઢતા હતા.
સુજ્ઞ વાચકને આ પ્રસંગે એક પ્રકારની અતિશયોક્તિ જણાશે, અને તે એ કે વારંવાર થતા શારીરિક ઉપસર્ગોને શ્રી વીરે સહન કર્યા હશે કઈ રીતે ? અને તેમ છતાં શરીર તેમનું ટકી શકયું કઈ રીતે ? વાત વિચારવા જેવી છે. છતાં સમજવામાં સહેલી છે. થનાર મહાપુનાં શારીરિક બંધારણમાં અને સામાન્ય મનુષ્યોના શારીરિક બંધારણમાં હરહંમેશાં ફેર રહેતું આવ્યું છે અને રહેશે. જે રીતે મહાપુરૂષોની ભાગ્યરેખા સામાન્ય માનવસમુદાયની ભાગ્યરેખા કરતાં સવિશેષ દીધું અને કાતિમય હોય છે, તે જ રીતે શારીરિક બંધારણનું થાય છે. અને તેનું મૂળ કારણ પૂર્વજન્મનું તે તે પુર
નું પ્રબળ પુણ્યબળ કારણ કે કુદરત કોઈને ઓછા વત્તા સમજતી નથી. પરંતુ માનવી સ્વયં નિજની યોગ્યતા મુજબ પામે છે.
પંદરમે દાવે તેણે શ્રી મહાવીરનાં કાન, કુક્ષિ વગેરે સ્થાનક ચાંચવાળા પક્ષીઓનાં પાંજરાં બાંધીને ઉપદ્રવ કર્યો હતો એમ ક૯૫
* શરીર બંધારણ અને સંસ્થાન વિશે ઉપરમાં પૃ ૮૬ - જુઓ. તેમને શરીરબાંધો અને સંઘયણ પ્રથમ પ્રકારનું હતું. તેની સરખામણી આપણું શરીરના સૌથી છેલ્લા-છઠ્ઠા પ્રકાર સાથે સરખામણી કરી ન શકાય.એ તે વિદ્યુતશકિત અને દીપકશકિતની તુલના કરવા જેવું રાણાશે.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામુનિ શ્રી મહાવીર
૧૫૭ સૂત્રની સુખ-બેધિકા ટીકામાં જણાવ્યું છે. પંદર વખત હાર ખાઈને પાછો પડેલે દેવ સોળમા દાવ માટે તૈયાર થયે. મહાસાગરનાં જળ ચીરે એવે પ્રચંડ વાયુ તેણે આ સમયે પ્રગટ કર્યો. સુસવાટા મારતે પવન ચારે તરફ ફરી વળ્યો. તેના પ્રચંડ આક્રમણે ચૈત્ય ધ્રુજવા લાગ્યું. ધ્યાનસ્થ વીર હવામાં ગોળાયા, પણ તેમની તે મુદ્રામાં અણુમાત્ર ફેરફાર ન થયે. પ્રથમથી જે રીતે ઊભા હતા એ જ રીતે ઊભા રહ્યા. દેવને અભિમાન હતું કે હું મહાવીરને ધ્યાનમાંથી ડગાવીશ. અ માથી ઉજળી પ્રભામાં જડાયેલી તેમની નજરને શરીરના મેહમાં મેલી કરીશ. ભયંકર દુઃખ વરસાવી તેમની પાસે ચીસો નંખાવીશ. પરતુ ઉપરાઉપરી પ્રયોગ આદર્યા બાદ તેની અભિમાનરંગી આંબેમાં પળની નમ્ર વાદળી વરસી ગઈ
સંગમને વળી પાછી ઇન્કસભા યાદ આવી. ત્યાં સર્વ દેવો સમક્ષ કરેલી પ્રતિજ્ઞાનું તેને ભાન થયું. તે ભાનમાં બેભાન બની તેણે સત્તરમી વખતે ચક્રવાયુ વિકવ્યું. ચક્રવાયું તે ચક્રની ગતિએ ભમતો ને માર્ગમાં આવતા ગમે તેવા બળવાન પદાર્થોને ભમાવતે તે વાયુની ગતિ કલાકે સો માઈલની ગણુય. વાયુએ મહાવીરને ઝપ ટામાં લીધા. તેમની આસપાસ તે વીંટળાઈ વળ્યો. પૂર્ણચન્દ્રને વાદળ વીંટળાય ને અવનિતલે તિમિર રેલાવ, તે રીતે શ્રી વારને તેણે ઢાંકી દીધા. પણ તે કેટલી પળ પૂરતા ! આત્માના પ્રશાંત દિવ્ય રશ્મિએ તે વાયુને વીંધીને ચૈત્યમાં અજવાળું પાથરવા લાગ્યાં. જેમ જેમ વાયુની ઝડપ વીરને ભમાવવા લાગી, તેમ તેમ તેમના આત્માને સુગંધી સૂર પ્રબળ વેગથી ચોતરફ પ્રસરવા મંડ્યો. વાયુની ગતિ રૂંધાઈ ગઈ. દેવની દિશાઓ ડોલવા માંડી. વિચારશન્ય તે આમતેમ નજર નાંખવા લાગે ઉપાયની ધમાં તેનું મગજ અસ્થિર થયું. આખરે તેણે કારમો પ્રવેગ આદરવાને વિચાર કર્યો. તે વિચાર તેણે અઢારમાં દવે અમલમાં મૂક્યો.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
વિથોદ્ધારક શ્રી મહાવીર જલધિ જલને દઝાડે તેવું એક કાળચક્ર તેણે પોતાના હાથમાં મેળવ્યું. ચક્રની શક્તિ અમાપ હતી. નિમિષમાત્રમાં તે ધારે તે પર્વતને દળી નાંખે ચક્રને તેણે ઘુમાવ્યું, જાણે ફરતો પ્રલયના સૂર્યને ગાળા; અગ્નિ કર તું તે ચક તેણે પ્રશમરસપૂર્ણ મહાગી મહાવીરના શરીર પર છોડયું. માનવલે કને સંહારવાની તાકાત ધરાવતું તે ચક્ર ઊભેલા શ્રી વીરની દિશામાં ઊડયું. તેના પ્રહારથી શ્રી વિનુ જાનુ પર્યત શરીર જમીનમાં ઊતરી ગયું. ધરામાં ફાટ પડી. રસભીની ધરા અંગાર વમતી થઇ. પાછલી રાતની શિતળ હવા ગરમાના મોજાં ઉછાળવા લાગી અર્ધા જમીનમાં અને અર્ધા બહાર ઊભેલા મહાવીરની આત્મપ્રભા આથી લેશ પણ ઝાંખી ન જ પડી ને કમલદલ શાં તેમની નયનેમથી ક્રોધને ઝરે ફૂટયો, સંગમ ઠેલી હતો પણ શ્રી વીર રાગ અને દ્વેષ ઉભયથી પર થયા હતા. વજનો વાવ જ્યારે વિદેહીને ચલાવવા અશક્તિમાન નીવડેત્યારે દેવને વલીલા સંકેલવી પડી અને શ્રી વીર પાછા જમીન ઉપર આવી ગયા હવે દેવની શુધબુધ હરાવા લ ગી પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગમાં ન ફાવતાં તેણે અનુકૂળ ઉપસર્ગ વડે મહાવીરને ચલાવવાનો વિચાર વા.
એક દેવનું રૂપ ધારીને તે શ્રી મહાવીરની સમક્ષ ઉપસ્થિત થયે અને હાથ જોડીને બેલવા લાગ્યા, હે મહાગી ! તમારા આવા ઉગ્ર પ્રકારના તપથી હું સંપૂર્ણ સંતુષ્ટ થયો છું અને આપ મારી પાસે મનગમતું વરદાન માગી લે હું તે આપવાને બંધાઉં છું.' બિચારો દેવ ! બહારની દુનિયાના સુખમાં મહાલતો તે, અતિર સિંહાસને વિરાજતા મહાસમ્રાટને શું આપી શકે છે વિશ્વનાં વિવિધ સૌન્દર્ય અને ઉપભોગને પળ માત્રમાં જીતનાર મહા ધાને ઐહિક સુખમાં મહાલતે માનવી કે દેવ શું આપી શકે? મહાવીરને દેવના શબ્દોની લેશ પણ અસર થઈ નહિ, તેઓ તો મેરવત નિષ્કપ જ રહ્યા. દેવ હારી રહ્યો હતો.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીરને નડેલા ઉપસર્ગો
૧૫૯
પંદરમો ઉપસર્ગ શ્રી વીરને, ચાંડાલ તરફથી થયો. માનવામાં સમાયેલી પાંડાલવૃત્તિ પર જય મેળવી ચૂકેલા શ્રી વીરે તે ચડિાલને પરાજય થયો મતલબ કે વીરને ડગાવવા આવેલ તે રવયં ડગીને દૂર ખસી ગયો.
વીસમી વખતે તેણે દેવાંગનાનું રૂપ પ્રગટ કર્યું. દેવાંગના એટલે સૌન્દર્યની વેલ, અંગાંગથી તેની મધુરપ નીતરે, મલપતી તેની ચાલ મહાયોગી ને થાપ દે, નયનબાણ તેનાં મહર્ષિના માન મોડે. તારક ટીપકી મઢયા આસ્માની સાળમાં શોભતી તે દેવાંગના શ્રી વીરને ચલાવવા તયાર થઈ. માનવેલકમાં છુપાયેલી કામની સૂક્ષ્મ વાળાના પ્રતીક શી તે દેવાંગના અવનવા હાવભાવ વડ શ્રી વીરની આસપાસ નાચ કરવા લાગી. વિશ્વામિત્રને ડોલાવવા સ્વર્ગમાંથી ઊતરેલી અસરાથી યે આ દેવીનું સૌન્દર્ય અજબ હતું. વસંતના અંતર ભાગમાં મહેકતી આમ મહેરથીયે વિશેષ સૂક્ષ્મ અને કાતિલ એની સુવાસ હતી. ઝાંઝરને ઝણકે એ દિશાઓને હસાવતી. ધુ ઘટ તાણી વદન છૂપાવી મંગલમૂર્તિથી તે દેવી અટકચાળે ચઢી. વિશ્વનાં સુખદુખને સૌમ્યભાવે અવકતી અલૌકિક માનવ મૂર્તિને કરતલમાં તે નિજના અંગુલિ વડે ખણવા લાગી. અટકચાળામાં આગળ વધીને તે વરના પગને નિજના કોમળ પગ વડે દબાવવા લાગી. ઘડીકમ રીઝતી ને ઘડીકમાં રૂસણ આદરતી તે દેવી મુક્તિદેવીના થનારા કંથની અડગતા સમીપે હારી ગઈ. શ્રી વીર સાચા વિજેતા બન્યા. સ્વર્ગના દેવ મુકિતના મહાધા સમીપે ઝાંખો પડી ગયો. દિશાઓનું દેવી હૈ વીરનાં ગાન વડે હળવું બન્યું.
ચાર પ્રહરની ગૂંથી એક રાતમાં દેવે કરેલા ઉકત વીસેય ઉપસર્ગો (ઉપદ્ર) માનવલોકને પજવતા ભિન્ન ભિન્ન વિકારોને એટલો સરસ કમ સૂચવે છે કે એક પળ માટે એમ વિચારવાનું દિલ થઈ જાય છે, તે દેવે ઉપજાવેલા હશે કે, મહાપુરૂષના આત્મ તાપને સહન
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર નહિ કરી શક્વાને કારણે અંતરની નાની પેટી ગલીઓમાંથી અકળાઈને બહાર નીકળ્યા હશે.
જે હે તે હે ! કિન્તુ ઉક્ત ઉપસર્ગોની તુલના અંતરના વિકારો સાથે કરી શકાય એમ છે અને તે કરવી જરૂરી છે. ભાવિક વર્ગ દેવના આ ઉપસર્ગને સાચા માની લે અને તે બરાબર છે, પરંતુ આજનો અભ્યાસી વર્ગ તેમ માનવાની કદાચ ના પણ પાડે.
સંગમ તે મુક્તક અને આલોકની મથે (સંગમ સ્થાને) ઝૂલતે આત્મા અને તેના તેજોબળ વડે અંતરમાં તબૂ તાણીને બેઠેલા કામ, ક્રોધ, મોહ, લોભ આદિ રિપુઓને પરાજય. શ્રી વીરે કરેલા વિજયને “મારવિજય ) પણ કહી શકાય. કારણ કે આત્માની અનંતશક્તિ સામે મોરાઓનું કામ કરતા વિકારે પર વિજય મેળવવો તેને મારવિજય” તરીકે અપ્નાવી લેવામાં કશું જ ખોટું કે વધારે પડતું નથી. શ્રી ગૌતમબુદ્દે પણ આજ રીતે “મારવિજય” કરેલો કહેવાય છે.
વીસ ઉપદ્રવ પૂરા થતાં દિશાઓમાં અજવાળાં પથરાયાં. પૂર્વમાં ઉષાનો કસુંબી પાલવ ફરફરવા લાગ્યો. ચત્યનું વાતાવરણ આત્મસંગીત વડે મઘમઘવા લાગ્યું. દિનકરના તેજે કમલદલ ઉઘડે, સૂર્યોદય થતાં શ્રી વીરનાં નયન કમલ ઊઘડયાં. ત્યાંથી સ્નેહનાં કિરણો વર્ણતાં હતાં. સ્નેહભીની એ આંખો જ્યાં ઠરતી, ત્યાં આનંદ મંગળ વર્તાતો,
આજનું વિજ્ઞાન આ વિષયમાં શી દરખાસ્ત રજુ કરી શકે તેમ છે. આત્મવાદને પોકળવાદ કઈ રીતે સાબિત કરી શકે તેમ છે. વિશ્વમાં વહેતે લાગણીઓને ઝરે આત્મા હેવાનું સબળ પ્રમાણ છે. ચેતન સાથે ઝૂઝતો જડવાદનો પરાજય થયો છે અને થવાને જ. જડની તાકાત એમાં ભરાયેલી તાકાત જેટલી, જ્યારે આત્માની તાકાત સનેહ અને સૌન્દર્યના અખૂટ ખજાના જેટલી.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીરને નડેલા ઉપસર્ગો
૧૬૧
સમતા વડી કે દ્વેષ –મહાવીર પિત મહાસાદ્ધ હતા. સંસાર , સાથે તેમને સ્વાર્થી સંબંધ વર્ષો થયા પૂરા થયે હતે. નિર્મમત્વ ભાવે તેઓ આ સંસારમાં કર્મો ખપાવવા વિહરતા હતા. તેમને કઇ અંગત સ્નેહી કે શત્રુ ન હતા. છતાં ઘમંડી અને દેશી સંગમ તેમને પજવવા તૈયાર થયો. મન ફાવે તે રીતે પજવ્યા. પરંતુ પરિણામે દેષ જીતી ન શકો. દ્વેષ કેને તે ? જેનાં હદયતલમાં એકાદ વિકારને બેસવા જેટલી પણ ખાલી જગા હોય તે દેવું તે જગા પચાવી લઇને સામેનાને જીતી શકે, જયારે શ્રી મહાવીરના અંતરમાં સઘળે આત્માનો ચંદન પ્રકાશ ઊભરાતો હતો, ત્યાં ફેંકાતાં વિશ્વનાં સઘળાં પાશવી બળો તે પ્રકાશમાં ઓગળી જઇને શન્યવત બનતાં હતાં. વીરના સાગરહવે દેવને દ્વેષ ઊર્મિરૂપે તરતે થય ને દેવ હાર્યા જેવો થઈ ગયો. સહન કરવામાં સાર સમાયો હેવાની જે વાતે પ્રચલિત છે, તેને મૂળભૂત હેતુ એજ છે કે, માનવી નિજનું ભલું કરી બીજાને તે માર્ગે વળવાની દૈવી પ્રેરણા પાઈ શકે. જેવા સાથે તેવા થવાથી વિશ્વનાં આધ્યાત્મિક જીવન ટૂંપાવા માંડે, અને દિનપ્રતિદિન વિગ્રહના ગુલાબી ધુમ્મસ ગોટા ઉરાડતાં થાય. તેમાંય સંસાર ત્યાગી મહાજનને માટે તો આત્મભાવમાં વર્તવામાં જ સર્વ હિત સમાયેલું છે. સંસારી ભલે શરીરભાવ ન છોડે, સાધુને આત્મામાં રમવામાં જ, તેનું અને વિશ્વનું સમગ્ર હિત છુપાયેલું છે.
જી
.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ સાતમું
સાર–આ પ્રકરણમાં મહાપુરુષનું હદય, ભકિતની ધૂન, ભાવનાં ફળ, આજનાં પૂ. સાધુ સાધ્વીએ અને આપણી નીતિ. સુસુમારપુરીમાં ચમરેન્ટે લીધેલ શ્રી. મહાવીરને આશ્રય. સત્તાનું ઘમંડ. કૌશાંબીમાં શ્રી મહાવીરે ધારણ કરેલી ગહન પ્રતિજ્ઞા, શતાનિકની તે અંગે ચિંતા. ચંદનાએ શ્રી મહાવીરની પૂર્ણ કરેલી ગહન પ્રતિજ્ઞા. વિશાળામાં અગ્યારમું ચોમાસું. કાનમાં ખીલા ઠેકાવાને છેલ્લે ભયંકર ઉપસર્ગ. મધ્યમા અપાયામાં છવાસ્થાવસ્થાનું છેલ્લું ચોમાસું. જુવાલિકાને તીરે ઊપજેલું કેવળજ્ઞાન. એક એક પાનામાં જીવનનાં અણમોલ તની આબેહૂબ તસવીરે રંગ લે છે.
વિહાર–પેઢાલ ગામનું પિલાસ ચિત્ય ત્યજીને મહાવીરે આગળ ડગ માંડયાં. સંગમદેવે હજી તેમને સમૂળગે પીછો છોડ્યો નહ.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંગમ હાર્યો ચાલતાં ચાલતાં તેઓ વાલુક નામે ગામની દિશામાં વળ્યા મહાવીરના માર્ગમાં દેવે પાંચસો ચારને ઉપસ્થિત કર્યા. ચાર લોકો શ્રી વીરને વળગી પડયા. તેમનું શરીર દાબી દીધું. ઉપરાંતમાં દેવે આ ય માર્ગ રેતીથી પૂરી નાખ્યા. સમતાસાગર મહાવીર સૌમ્યભાવે બધું સહન કરતાં વાલક ગામે આવ્યા. ગામ નગર ને જંગલ વીર જ્યાં જતા ત્યાં જઈને દેવ તેમને પજવતે, આ રીતે છ માસ વ્યતીત થયા.
વિહરતા વિહરતા શ્રી વર્ધમાન ગોકુલ ગામે આવ્યા. તે ગામમાં ઉત્સવ ચાલતો હતો. છ માસના ઉપવાસી શ્રી મહાવીર પારણું કરવાને તે ગામમાં વહેરવા માટે ગયા. જે જે ઘરમાં ઉપવાસી વીર અન્ન વહોરવાને પગ મૂકતા, ત્યાં ત્યાં ઠેષી સંગમ તે ખોરાકને દૂષિત કરી નાંખતે એટલે કે ત્યાગી પુરૂષ ન સ્વીકારી શકે એવા પ્રકારનું વાતાવરણ તે ઘરમાં જન્માવત અથવા ખોરાકને અવિધિસરને બનાવી મૂકતો. છ માસના ઉપવાસી મહાવીર અડગ ડગલે ગામ બહાર નીકળી ગયા ને એકાંત સ્થાનમાં ધ્યાનસ્થિત થયા.
સંગમ હાર્યો:–છ માસની આકરી તપસ્યાને અંતે પણ દૂષિત જણાતો ખોરાક ન સ્વીકારી ધ્યાનમાં મસ્ત બનેલા શ્રી વિરના મુખભાવને છુપી રીતે અવલોકત સંગમ વિચારસાગરમાં ગરક થયો. “શું આ મહા સાધુ નિજના પથમાંથી નહિ જ ડગે ! દેવલોકમાં મારી શી દશા થશે? છ મહિના સુધી એકધારા દુઃખનો ભયંકર વરસાદ વરસાવવા છતાં આ મહામુનિ આત્માની ડાળીએ જે અજબ મસ્તીથી ઝૂલી રહ્યા છે, તે જોતાં મને એમ થાય છે કે, હવે લાંબે કાળ સુધી તેમને પજવવામાં પણ મારે જ ઉપહાસ થશે; કારણકે શરીરથી તેઓ બહુ જ વેગળા જણાય છે. શરીરને પહોંચાડવામાં આવતી સર્વ પ્રકારની યાતનાઓને સંદેશ તેમના માનસદેશમાં જ અલોપ થઈ જાય છે. મારી એક પણ
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિદ્ધારક શ્રી મહાવીર
-
-
- -
-
-
-
-
ચેષ્ટા તેમના આમસામ્રાજ્યની આબાદીને હાનિ પહોંચાડી શકે તે હવે મને લેશ માત્ર પણ જણાતું નથી. હવે મારે એ મહામાનવની ક્ષમા જ યાચવી રહી ! શું એ મને ક્ષમા નહિ આપે? થવાનું હોય તે થાય, મારે તેમની સમીપ હાથ જોડીને ઊભું રહેવું ઘટે; અને તેજ હવે મારો ધર્મ છે. સંગમને દૈવી પણાનો નશે ઊતરી ગયે. તે અભિમાનની સીડી ઊતરીને શાન્તિની સપાટીએ આવી ઉભ,
પ્લાન વદને તે હાથ જોડીને મહાવીર મહાગીની સમીપે ઊભે. રહ્યો. પોતે કરેલા ઉપસર્ગો બદલ ક્ષમા માગી. મુક્તિમાર્ગમાં આવે સ્થક સહાધ કરવાની વાત કરી.
મહાપુરુષનું હૃદય --સંગમને કરગરતો સાંભળી, સમતારંગી શ્રી મહાવીર વિચારની શુકલકને સ્પર્યા અને બે અનુભવસિદ્ધ વણ ઉવ.
“ હે દેવ, સ્વવીયવડે સંસારસાગર તરવાની પ્રતિજ્ઞા સાથે હું આ અનુપમ રાજ માર્ગે ચઢયો છું, તેમાં અન્યની કોઈ પણ પ્રકારની સવ આમાનાં અનંત બલવીર્યની ઉપેક્ષા કરવા રૂપ નીવડે તેમ છે, અન્યની સહાયની અપેક્ષાએ ઘણુ મહામાનવોનાં મોટાં કાર્યો આદય અધૂરાં રહી ગયા છે. આ પળે કે નવ ઉપસર્ગની પળે હું પોતે જે ભાવમાં રહેતો આવ્યો છું તેજ ભાવમાં છું, મને તારા તરફ રામ કે દેષ કશુંય નથી. માનવી નિજનિજનાં કર્તવ્યને પ્રતિષ ઝીલવાને બંધાઈ ગયેલ હોય છે. નિમિત્તને દોષ કાઢો તે અલ્પમતિનું કામ છે, મારા અંતરનો એક એક તરંગ અંતરની શાંતિ સપાટીએથી પ્રગટી મુકિાના ઝળહળતા રનદીપને ચૂમવા કાજે જ છે. વિશ્વના કણે કણે માનંદ અને નેહનાં અખંડ ઝરણાં વહવાની ભાવના સાથે હું સ્થળ કાળમાં વિહરી રહ્યો છું ઉપદ્રવ પ્રસંગે મારે આમા વિશેષ હરખાય છે, કારણ તેથી તેને પ્રકાશવાની
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાપુરૂષનું હૃદય
૧૬૫
એક ઉમદા તક સાંપડે છે. તું તારે માર્ગે જા ! તને સદબુદ્ધિ સપડો !'
સંગમ સ્વર્ગ પ્રતિ–મહાપુરૂષને સ્તવી, સંગમ વર્ગની - હરિયાળી ભૂમિ તરફ વળ્યો. ઇન્દ્ર સહિત ત્યાંના સઘળાં દેવદેવીઓ સંગમની પાશવી અને દશા પ્રત્યે કરાજી થયાં હતાં. ઈન્દ્ર પિતે લાલચોળ બની ગયો હતો. સ્વર્ગની આરસલીંપી ભૂમિ પર પગ ઠેરવતાં જ ઇન્દ્રનું તેને આમંત્રણ આપ્યું. ઈન્દ્રસભા તે સમયે શેકગ્રસ્ત હતી. એક દેવ તરફથી એક મહામાનવને પહોંચાડવામાં આવેલા - ભયંકર ઉપસર્ગોને કારણે સ્વયં ઇન્દ્ર ચિંતાતુર હતે. સભામાં પ્રવેશતાંની સાથે જ સંગમે ઇન્દ્રને નમસ્કાર કર્યા તે ન ઝીલતાં ઇન્દ્ર ગઈ ઊયા, “ જા, તું ચાલ્યો જા, હવે તારા અહીં આવવાનું પ્રોજન નથી. તે આખા સ્વર્ગલેને નાનમ પહોંચાડી છે. હવે તારા માટે અહીં સ્થાન નથી, તારી પોતાની શક્તિને પૂરો ખ્યાલ કર્યા વિના મારાં પ્રશંસનીય વાકથી ઉશ્કેરાઇને શ્રી મહાવીરને ચળાવવા ઉઘુક્ત થયેલ છે, આજે પ્લાન વદને, પરાજિત સૈનિકની જેમ પાઠો સ્વગૃહે વળતાં લજવાત કેમ નથી! મત્યલોકનાં માને પણ રણમેદાનમાંથી પરાજિત થઇને સ્વગૃહે પાછા ફરતાં નથી અને તેમ કરે છે, તો તેના સ્વજને જ તેનો સ્વીકાર કરતાં નથી. માટે શરમા અને પાછો જા.”
ઘૂંટણીએ પડી હાથ જોડીને સંગમ એકી અને ઇન્દ્રદેવ સામે જોઈ રહ્યો. સંગમની દેવી–સ્ત્રીએ આવીને ઇન્દ્રને બહુ વિનંતિ કરી પણ ઇન્દ્રદેવે ન જ માન્યું અને સંગમને સ્વર્ગ ત્યાગની આકરી શિક્ષા થઈ. જે રીતે આલોકમાં દેશયાગની કે કાળાપાણીની સજા થાય છે, તે રીતે ત્યાં પણ થતી હોય તેમાં નવાઈ નહિ. પછી સંગમ ગમે તે પર્વત ઉપર જઇને વ હોવો જોઈએ, કારણ કે મહાકવિ કાલિદાસના મેવદૂતની રચનાનું
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્દારક શ્રી મહાવીર
૧૬૬
મૂળ કારણું કે કેન્દ્રસ્થાન તે, સ્વ લેાકમાંથી ઇન્દ્રની શિક્ષાને પામેલા પક્ષ જ છે.
પારણું—શ્રી મહાવીર છ માસના ઉપવાસી હતા. સજી અન્ન સ્વીકાર કર્યાં નહેાતે!. અન્ન વહેરવાને તેઓ પુનઃ ગેાકુળ ગામે પધાર્યાં. ત્યાં એક વસપાલિકા નામની સ્ત્રીએ તેમને શુદ્ધ અન્નથી પ્રતિલાભિત કર્યાં. છ માસની આકરી તપસ્યાને અંતે અન્ન વહેારતા પ્રભુને અવલે±તી દિશાઓમાંથી • આનંદ' ને મોંગલ ધ્વનિ ક્રૂરાયમાન થયે. વાતાવરણુ પુષ્પપરાગમય બન્યું. માનવસ્વભાવ યાને ઇયિલાભ મેટા કે આત્મિકલાભ મોટા
શ્રી મહાવીર ક્ષત્રિય રાજકુમાર હતા, અનેક જન્મેા પત ઇન્દ્રિય સુખે ભાગવીને તે કંટાળી ગયેલા. આત્માના સુખ માટે તેમને તાલાવેલી લાગીને તેમણે ભાગવતી દીક્ષા અ’ગીકાર કરી. રાજકુમારાવસ્થામાં તેમની તરફ સન્માન દર્શાવનાર! માનવામાંના ઘણાખરા તે પછી બેપરવા અનેલા. માનવસ્વભાવની એ મેટામાં મેટી લાક્ષણિકતા છે કે, જર્યા લીલુ' ાય ત્યાંજ તે પગ લંબાવે; જ્યાં નિજના સ્વાર્થની જીવનદેરી લખાતી જણાય ત્યાંજ તે જાય. આજે આપણે અધી રાતને ઉજાગરા વેઠીને નાટક કૅચલચિત્રમાં હર્ષભેર હાજરી આપીએ છીએ પરંન્તુ પ્રભાતના અનુકૂલ સમયે પણ ધાર્મિક વિધાને! પ્રત્યે દક્ષ સેવીએ છીએ તેનું કારણુ આપણી પરાધીનંતા, ઇન્દ્રિય લેાલુપતા, ઇન્દ્રિયાને ગમે તે કરવાને આપણે ગમે તે ભાગે તૈયાર થઈએ છીએ, પરન્તુ આત્માના હિતની વાત આવે છે ત્યારે ઇન્દ્રિયાથી દબાયેલા આપણે ‘ હત ' નથીજ ભણી શકતા.
$
સત્યતઃ—માનવ સ્વભાવનું' આદિ ઝરણુ આત્મામાંથીજ ફૂટે છે, પણુ ઇન્દ્રિયાની ધમાલ આરે આપણને તેનુ થા દશન થતું નથી અને તે કારણુસર આપણે ગફલતમાં પડી સ્વભાવને સ્વાઈન
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીરે કરેલું પારણું
૧૬૭ દિશામાં તાણ જઈએ છીએ. સ્વભાવને અજ, સ્વ + ભાવ એટલે કે આત્માનું સૌમ્ય પ્રકાશવર્ષણ. આપણે આજે તેને બદલે ઉલ્ટો અર્થ કરીને સ્વભાવને ઇન્દ્રિયોના ભાવ પ્રમાણે વાઘા સજાવીએ છીએ અને આપણુજ અહિતમાં ઊભા રહીએ છીએ.
શ્રી મહાવીરે સંસાર ત્યાગ્યા બાદ જે જે સ્થળે ચોમાસા કર્યા, કે જયાં જ્યાં રાત-વાસે રહ્યા, ત્યાં ત્યાં તેમને સ્વાથી માનો તરફથી દુખ મળ્યું છે, તેનું એક કારણ છે. એકલા અને ઉપરથી અસહાય જેવા જણાતાં માણસોને સતાવવામાં આ લેકના અણસમજુ કે અનાર્ય લેકે ગૌરવ માને છે. અનાર્ય પ્રજાના સંપર્કમાં આવવાથી આજના અર્થમાનવોના સ્વભાવમાં પણ આ જ પ્રકારની નિરર્થક પાશવી વૃત્તિઓ પ્રગટી રહી છે. જેનું પરિણામ વિશ્વ સમસ્તના અહિતમાંજ સમશે.
આગળ વિહાર–ગોકુળ ગામે તપનું પારણું કરીને શ્રી મહાવીર આગળ જવાને તૈયાર થયા. એક સ્થળે વધારે વખત રિસ્થર રહેવામાં તેઓ સ્વપરના હિતની ઠેકડી થતી જોતા હતા. પવનની જેમ નિમુક્ત રહેવામાં જ આત્માના અબ્યુદયની ચાવી લેવાની તેમની માન્યતા હતી. જેઠના તીખા તાપમાં ઉઘાડા પગે ને ઉઘાડા શરીરે ધીર-ગંભીર શ્રી વીર નીચી નજરે આગળ પગ ભરતા હતા. ખુલ્લા માથા ઉપર પડતા સૂર્યને તાપ અનેરૂં કાવ્યાત્મક ચિત્ર સર્જતો હતો. ગમે તેવી ગરમી કે ઠંડીમાં પણ તેઓ એકજ ચાલે ચાલતા. ઉનાળાને દિવસે ખુલ્લા મેદાનમાં અને લીલાછમ જંગલમાં તેમના પગનો ઉપાડ એકરંગી જ રહે. અજોડ અજય દ્ધાની અદાએ અંગારભીની રેતમાં આગળ વધતા મહાવીર આયંબિકા નગરીમાં આવ્યા. ત્ય એકાંત સ્થળમાં એક ધ્યાનમાં સ્થિર થયા. દિવસ થયો ને મહાયોગીએ નયનો ખેલ્યાં આગળ વધવાને પગ ઉપાડ્યા.એકજ આત્માની, દિશામાં ડગ માંડનારા મહાભાવીને અન્ય દિશાઓનો ખ્યાલ ન
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
આવે છે તે જેવી તેવી વાત ન ગણાય. અન્ય શકલ પ્રકારના તર્કવિતને છાંડી, શુકલ ધ્યાનમાં લીન થવું તે ઇન્દ્રિ, મન ને બુદ્ધિને તે સુકા ભાવથી ધળ્યા બાદ જ શક્ય બને. ફરતાં ફરતાં કતાબી નરી આવી. ત્યાં પણ શ્રી મહાવીર ધ્યાનમાં જોડાણ. એકજ ધ્યાન, બીજી વાત નહિ. આના સિવાયની અન્યથી સાચી ઓળખાણ થાય તે પશુ તે એ ક જન્મ પૂરતી, જ્યારે શ્રી વીરને અનંત જન્મોના સાયા સાથીની ઓળખાણ કરવાની દિવ્ય પ્રેરણું મળેલી, જેને પૂરી પાડવા માટે તે આઠે પ્રહર એકજ ધ્યાનમાં સ્થિર રહે છે, ત્યાંથી વિહરતા શ્રી વીર શ્રાવતી નગર પધાર્યા.
ભક્તની ધૂન –શ્રી વીર જે દિવસે શ્રાવસ્તી નગરીમાં પધાર્યા, તે દિવસે ત્યાં કાર્તિક સ્વામીની રથયાત્રાના વડાની ધામ ધૂમ ચાલતી હતી. જે માર્ગે થઈને કાર્તિક સ્વામીના મંદિરે જવાનું હતું તે માર્ગની એક અણુ પર શ્રી વીર ધ્યાનમગ્ન ઉભા હતા. જીવન્ત મહામા વોની પૂજાનો મોહ હજી માનવકુલને લાગ્યા નથી તેને તો અદસ્ય અને પાષાણબદ્ધ પ્રતિમા તણું પૂજનમાં જ આનંદ આવે છે. | શ્રી વીરના તપોબળથી અંજાયેલે સ્વર્ગ પતિ ઈન્દ્ર આ સમયે શ્રી વીરને માનસિક વંદના કરવાના વિચારમાં તેમના વિહારની દિશામાં નાનપૂર્વક અdલેકવા લાગ્યો, તો તેણે કાર્તિકસ્વામીની રથયાત્રાનો પ્રસંગ પારખી લીધે. પોતે જેનો ભક્ત છે, એવા મહાયોગીના પગ કનેથી રથ પસાર થાય ને કેાઈ માનવ તેમને પગે ન નમે એ તેને ન રચું. તે પોતે શ્રાવતી નગરીમાં આવ્યો. જ્યાંથી વરઘોડો નીકળવાને હતા ત્યાં ગયા. નાનાર્ચન કરાયેલી કાતિ કસ્વામીની પ્રતિમાને રથમાં બેસાડવામાં આવી કે તરતજ ઇન્દ્ર વિદ્યાબળે તે પ્રતિમામાં નિજને અવતારી આખોયે રથ પિતાના ઇષ્ટની દિશામાં . કાર્તિકસ્વામીના ભાવિ આ જોઈને અચંબે પામ્યા. તેઓ ઉતાવળે પગલે તે રથની પાછળ ગયા, શ્રી મહાવીર જે સ્થળે ધ્યાનમાં ઊભા હતા, ત્યાં રય
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભક્તની ધૂન
૧૬૯ છે. કાર્તિકરવામીની મૂર્તિને અંતરમાં છુપાયેલા ઇન્દ્ર શ્રી વીરને નમસ્કાર કર્યો, આ જોઈને સકલ માનવ સમુદાય શ્રી મહાવીરને ચરણે ખૂક્યો અને તેમને કાર્તિકસ્વામીના ઇષ્ટદેવ માન્યા.
ભક્તની ધૂન જુદું જ કાર્ય કરી બતાવે છે. ઇસુ ખ્રિસ્ત સ્થાપેલે બ્રિતિધર્મ તેના ભકતરાજવીઓની ધૂનમાંજ આજે વ્યાપક બન્યો છે. બુદ્ધ પ્રવર્તાવેલે બૌદ્ધધર્મ અશક અને તિરૂ જેવા બુદ્ધ રાજવીઓની ધૂનને કારણે જ આજે પણ ટકે છે. મહામાનવોના બેલી વખત જતાં વ્યાપક સ્વરૂપ પકડે છે તેના કારણે જ તેમના તે બેલની પાછળ ફના થનાર ભક્તોની સાચી ધૂન છે. આજે મહાત્મા ગાંધી એકલા શું કરી શકત? પણ તેમના બેલને ઝીલનારા ભક્તવર્ગના ટેકાથી આજે તેમના વર્ગની સંખ્યા પણ ચઢતી જાય છે. ભકતની જે ધૂન હેય છે તે એટલી બધી તીવ્ર અને તેજસ્વી હોય છે કે, તે જેને પોતાના ગુરુ માની બેઠા હોય, તેના કરતાં વડે તેને આ વિશ્વમાં કઈ જણાયજ નહિ અને તેને લઇને તે પોતે, પિતાના તે ગુરૂ માટે ગમે તેવું ખતરનાક કાર્ય કરવા પણ હામ ભીડે. -
રવિ-શશીનું આગમન –શ્રાવતી નગરીથી વિહાર કરીને શ્રી મહાવીર કૌશાંબી તરફ આવ્યા ને ગામ બહારના એકતિ, નિરવ પ્રદેશમાં કાયોત્સર્ગે રહ્યા. આ સ્થળે સૂર્ય અને ચન્દ્ર પિતાનાં મૂળ વિમાન સહિત આવીને શ્રી વીરને વંદના કરી હતી. સૂર્ય ને ચન્દ્ર પિતાનાં વિમાન સાથે જ તેજસ્વી મહામાનવને વદિવાને આવ્યા હશે, તે માનવે વખત જતાં પ્રવર્તાવેલા ધર્મની સૂક્ષ્મતા અને તેજસ્વીતા કેટલી મહાન ગણી શકાય? સૂર્ય—ચન્દ્રનાં વિમાન સાથેના આગમનને શાસ્ત્રકારે એક અજાયબી તરીકે લેખે છે. જેવી રીતે આ દુનિયામાં તાજમહાલ-મસ્યાનો ઘંટ-ચીનની દિવાલ વગેરે અજાયબી-જન ધર્મની ભાષામાં અચ્છેરું ગણાય છે ( wonder of the time
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
વિશાળાપુરી તરફ–કોશબીથી વિહાર કરતા મહાવીર રાજગૃહનગર આવ્યા. ત્યાંથી ફરતા-ફરતા મિથિલા પુરીમાં આવ્યા. ત્યાંના તે વખતના રાજા જનકે–તેમના તપ તેજને વંદન કરી સુખશાતા પૂછી. આત્માના નિર્મળ તેજને નરેન્દ્રો તો શું પણ દેવેન્દ્રો પણ નમે છે! જેઠ માસના આખરી દિવસો હતા. તાપ મન ફાવે તે રીતે વર્ષો હતો. બિહારનાં જંગલો અતિ ભયપૂર્ણ અને વેરાન જણાતાં હતાં ચોમાસું નજીક આવતું હતું. ઉગ્રવિહારી મહાવીર ત્યાંથી ઝડપભેર વિહરવા મંડ્યા. અનુક્રમે વિહાર કરતા તેઓ વિશાળાપુરીમાં પધાર્યા. ગામ બહાર આવેલા સમષે નામના ઉદ્યાનમાં એક તરફ તેઓ ધ્યાનસ્થ થયા. દીક્ષાકાળનું અગ્યારમું ચોમાસું આ સ્થળે જ વ્યતીત થયું. જેતજોતામાં અગ્યારમાસાં વીતી ગયાં. વરને રાજસુખ છોડયે પાક અગ્યાર વરસો થઈ ગયાં.
ભાવનાં ફળ–વિશાળાપુરીમાં જનદત્ત નામે એક ધનિક રહે. વિભવના ક્ષયે તે જીણું શ્રેષ્ઠી કહેવાતો. કેઈ એક શુભ પ્રસંગે તેને ઉદ્યાનમાં જવાનું થયું. તે એજ ઉધાન હતું કે જ્યાં શ્રી મહાવીર જેવી તેજ રવી માનવ પ્રતિમાને નિરખતાંજ જીર્ણશ્રેષ્ઠિ હર્ષિત થયો. તેણે વિચાર્યું, આ મહાનુભાવ કઈ જેવી તેવી વ્યકિત નથી. તે ખરે, ચરમ તીરંપતિ શ્રી મહાવીર હોવા જોઈએ. મહાવીરને સાચા મહાવીર તરીકે ઓળખી લઈ, તે નિયમસર તેમના દર્શને આવવા લાગ્યા. નિયમસર આવવામાં તેને એ શુભ આશય હતો કે શ્રી વીર ક્યારે
ધ્યાનમાંથી જાગૃત થાય અને તે ક્યારે તેમને પોતાને હાથે અન્ન વહરાવે. ચોમાસાના ચાર મહિના સુધી તે ઉકત શુભાશય પૂર્વક તેમના દર્શને આવ્યો.
આજે ચોમાસાનો આખરી દિવસ હતો. જીર્ણશ્રેષ્ઠી મનમાં ને મનમાં જ હરખાતા હતા, ચૌદશની રાત વીતી. પુનમનું સવાર શ્ય જીર્ણશ્રેષ્ઠીએ પ્રભુ વહારે તેવું અન્ન તૈયાર કરાવ્યું. મનમાં તે વિચારવા
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશાળાપુરી તરફ વિહાર
૧૭૧ લાગ્યો. “આજે મારે હાથે હું ભાવિ તીર્થપતિને અન્ન વહેરાવીશ. મારાં ભાગ્ય ઊઘડી ગયાં. પૂર્વભવના મારા પુણ્યોદયે જ આ મહાયોગી આજે મારે આંગણે આવશે, હું તેમને હારા હાથે જ અન્ન વહેરાવીશ. મારા તમામ કર્મબંધ છૂટી જશે. હું ભવસાગર તરી જઈશ, ચોર્યાસી લાખના ફેરામાંથી મારો છૂટકારો થઈ જશે. શુભ વિચારમાં તે ઊંચે ને ઊંચે ચઢતે ગયે. મહાવીરને પારણું કરાવવાની. તેની શુભ ભાવના એકદમ તીવ્ર અને ગતિમાન બની. તે પળે તેની અંદર અને બહાર શ્રી વીરને પારણું કરાવવા સિવાયની એક પણ ભાવના ન ટકી શકી.
તેજ પળે તેણે બીજી દિશામાંથી આવતો “અહેદાન' “અહેવાની - નો સૂચક ધ્વનિ સાંભળ્યો તે વિષે પૂછપરછ કરતાં તે જાણી શકો કે નવીન શેઠે શ્રી વીરને પારણું કરાવ્યું. અને પોતે મંદભાગ્ય નીવડયો ભાવનામાં તેની એક પળને માટે ઓટ આવી. તે પોતાને ભાગ્યહીન સમજવા મંડયો, મહાવીર જેવા મહાત્મા પિતાને ત્યાં આવવાને બદલે બીજે જાય એટલે તેને તેમ લાગે તેમાં નવાઈ શી ! પારણું કરીને શ્રી વીર આગળ ચાલતા થયા.
તે અરસામાં વિશાળાપુરીમાં તેજ ઉલ્લાનમાં ત્રેવીસમા તીર્થંકર શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુના એક જ્ઞાની શિષ્ય પધાર્યા રાજા સહિત નગરજને તેમનાં દર્શને ગયા. તે પ્રસંગે રાજાએ તે કેવળજ્ઞાની મુનિરાજને પૂછયું કે, “હે ભગવાન! અમારા નગરમાં પુણ્યશાળી આત્માઓ કેટલા છે?' કેવળી બોલ્યા, રાજન ! તારા ગામનો મુખ્ય પુણ્યાત્મા તે સામે બેઠેલો જીર્ણશ્રેષ્ઠી છે. ભલે તે મહાવીરને પારણું ન કરાવી શકો પણ તેણે પારણું કરાવ્યાનું ફળ ઉપાર્જન કર્યું છે, જ્યારે નવીન શેઠે , વીરને પોતાને હાથે અન્ન ન વહેરાવતાં એક ભિક્ષુકને અન્ન આપવાની પ્રથા મુજબ પિતાનીજ દાસી મારફત પ્રભુને અડદ વહોરાવ્યા છે. નવીન શેઠ મિથ્યાદષ્ટિ છે. છએકી સમ્યગદષ્ટિ છે.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
૧૭
ઉચ્ચ પ્રકારની નિર્મળ ભાવના માનવીને તેના ભાવનું ફળ પીરસે જ છે. માનવી જ્યારે પિતાની શુભ ભાવનામાં લીન બને છે ત્યારે દુનિયામાં અન્ય વિષયોથી અલગ પડે તે, પિતાના અંતરમાં તે ભાવની મૂળ પ્રતિમાનું સર્જન કરે છે અને પરિણામે તેની ભાવનાને તે પહેાંચી શકે છે. ધર્મશાસ્ત્રોમાં પણ આજ મતલબનું જોવા મળે છે. • વિષયને ચિંતવત વિયી બને, ધર્મને ચિંતવતો ધર્માત્મા બને.' ભાવના જે બાતલ જ જતી હોય તે માનવીનાં જીવનનું સંસાર સાથે જડાયેલું અધું સુખ દુઃખ આજે જ દુનિયામાંથી અલેપ થઈ જાય,
પૂ. સાધુ સાધ્વીએ અને આપણે–આજના વાતા જડવાદના પવનમાં પૂ સાધુસાધ્વીઓ પ્રત્યેનો આપણે ભાવ કેવો છે તે વિચારતાં આપણને સહેજે સમજાઈ જશે કે ધર્મ પ્રત્યેની આપણું ફરજમાં આપણે બધા દિનપ્રતિદિન ઢીલા પડી રહ્યા છીએ. એક સમયના માનવો સાધુને વહેરાવવામાં તેમનું કલ્યાણ સમજતા, સાધુ મહારાજ મળતું અન્ન નિર્મળ ભાવે ધર્મલાભ 'પૂર્વક સ્વીકારી લેતા આજની પરિસ્થિતિ આથી વિપરીત જણાય છે. પંચમહાવ્રતધારી " સાધુસાધ્વીઓ તરફથી અન્નના બદલામાં મળતા ધર્મના લાભની આપણને પરવા નથી. લક્ષ્મીનો લાભ મળે છે તેવાં સ્થળામાં દિવસ કે રાતના ભાન સિવાય સર્વે રખડીએ છીએ. આજની આપણી સરકાર આપણું પૂ. સાધુસાધ્વીઓને પેટ માટે રખડતા ભિક્ષુકની ગણત્રીમાં સામેલ કરવાને તૈયાર થઈ છે.
જે સાધુસાધ્વીઓ સંસારનો ત્યાગ કરી, વિશ્વકલ્યાણને મંગલ મંત્ર દિનરાત જપે છે, તેમના તરફથી આપણી નીતિમાં ફેર થવાથી જ
૧ પંચ મહાવ્રતનાં નામ-(૧) અહિંસા (૨) સત્ય (8) ચોરી ન કરવી. (૪) બ્રહ્મચર્યનું સંપૂર્ણ રીતે પાલન કરવું. (૫) શાસ્ત્રમાં જણાવ્યા કરતાં વધારે વસ્તુઓ પાસે ન રાખવી.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫. સાધુ સાધ્વીઓ અને આપણે
૧૭૩. આજની આપણી ધાર્મિક વ્યવસ્થા કથળી રહી છે. સાધુ સમુદાય તરફની આપણું પૂજ્યભાવના આજે અલોપ થઈ ગઈ છે. તેમના ગુણદોષ જોવામાં જ આજને આપણે અમૂલ્ય સમય વ્યતીત થાય છે. સાધુઓના ગુણ ને દેષ ! તે સંસારી કઈ રીતે પારખી શકશે ? જેની નજરમાં સત્તા ને લક્ષમીન ઘેન છે, એ ઘેનવાબી આંખો, પરનાં નિર્દોષ ચરિત્રને ઘેનવાળું ન કલ્પી બેસે તેની પાકી ખાત્રી શી ? ઉપાશ્રયના એકાંત પ્રદેશમાં દિનરાત ગુજારતા, ઉપાશ્રયની દિવાલમાં બેશીનેય જગતને શાશ્વતધર્મને બોધ કરતા, શેષ સમયમાં નિજના આત્માનું હિત ચિંતવતા, તેમજ વિશ્વસમસ્તને કલ્યાણપ્રદ નીવડે તેવા અમૂલ્ય ગ્રન્થ-રત્નનું સર્જન કરતાં, પૂજ્ય સાધુ-સાધ્વીઓના ગુણ દેષ જોવાથી આપણે આપણું જ અહિતનું જોખમ ઉઠાવીએ છીએ એ વાત વીસારી વિસરાય તેમ નથી.
સાધુસાધ્વીઓ પ્રત્યેના પૂજ્યભાવમાં ઉણપ આપ્યા સિવાય આપણને જણાતી વિચિત્ર ઘટનાઓનો ઉકેલ આપણે તેમની પાસે માગીએ તે તે બધી રીતે વ્યાજબી અને લાભપ્રદ નીવડે, પરંતુ આપણે તે આપણા સંસારી સ્વભાવનુસાર સંસાર મુક્ત થયેલા તે પૂજ્ય વગ ઉપર માલિકિત યાને બેઠો દાબ બેસાડવાની કોશિષ. કરવા જઇએ છીએ અને તેને લઈને આખાયે સંધને ભારે નુકસાન સહન કરવું પડે છે.
કેટલાક સમજુ ભાઈઓ તરફથી એમ સાંભળવા મળે છે કે : સાધુમહારાજો અંદર અંદર ઝઘડા કરે અને પછી ઉપદેશ આપવા પાટ ઉપર હાજર થાય, તે વખતે તેમને તે ઉપદેશ બીજાને કયા સંગમાં અસરકારક નીવડે. સાધુમહારાજે અંદરઅંદર ઝઘડે છે તે, શાસ્ત્રના મતે નક્કી કરવા, નહિ કે નાણુની લેવડદેવડ કે સેદાની આંટીઘુંટી બદલ અને શાસ્ત્રના સિદ્ધતિ બદલ સાધુમહારાજે ઝઘડે તેમાં આપણું પૂજ્યબુદ્ધિમાં ઉણપ આવે તેથી અહિત પણ આપણું
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
થાય. સ્વહિત ચિતવતા માનવીએ હરહમેશ ગુણગ્રાહી બુદ્ધિ રાખવી જોઈએ. ઊણે દિલનાં માનવો જ પરના તલ જેવા દેશોને વણીને તેને મોટું સ્વરૂપ આપવામાં પોતાના જીવનનો અણમોલ સમય વેડફે છે. સાગરદિલનાં માનવોએ હમેશાં શત્રુમાંથી પણ સાર શોધવાની ટેવ રાખવી જોઈએ, કારણ કે તેથી જ તે દહાડે ઉભયનું કલ્યાણ થાય છે. જ્યારે આપણી નજર શત્રુમાં સાર શોધવા ટેવાય, ત્યારે શત્રુનાં વિષમય અંતરમાં આપણા નિર્મળ ભાવનું મોજું અથડાય
અને તે શું કરવું તે શું ન કરવાના ઊંડા ચિંતનમાં મૂકાઈ જાય ને . જતે દિવસે તેની નજર પણ સામા માટે સારમય બની જાય.
કાળ કપર આવે છે, જડવાદ એથી યે કપરો જણાય છે. સાધુસાણીઓના અવલંબન સિવાય ધર્મના રસ્તે ટકાવું મુશ્કેલ છે. શ્રી વીરના એ અનુયાયીઓ પ્રત્યે આપણે પૂરે ભક્તિભાવ દાખવો જેએ. આપણે અધિકાર નમવાને છે, નહિ કે તેમને નમાવવાનો પોતપોતાના અધિકારના ખ્યાલ સાથે દુનિયામાં ડગ માંડતે માનવી, દુનિયાના એ જીવને ય સીધું કે આડકતરૂં નુકશાન કરવાની સદાભાવનાથી પર હોય છે.
સુસુમારપુરીમાં:–વિશાળાપુરીથી વિહાર કરતા મહાતપસ્વી મહાવીર કૌશાંબી પાસેની સુસુમારપુરીમાં આવ્યા. વિહાર પળના તેમના મનોભાવથી તેમની આસપાસનું વાતાવરણ મઘમધતું અને ઉજવળ રહેતું. ડગલે-ડગલે તેમના આત્માને શાંત અમીરસ ઝરતો; કર્મોની સેના વીખરાયે જતી, લલાટ પ્રદેશે જામતી કવેત લકીરોમાંથી સૂમ તમયતા કરતી. સીધી નજરે ડગ માંડતા તેમને સંસાર વાંકે ને ખડબચડે જણાતે, જેને પાર કરવા માટે તે સારામાઠના ભેદભાવોથી પરની મંગલભૂમિકામાં મનને મોકળું રાખતા.
સુસુમારપુરીના એક ઉલ્લાનમાં એક શિલા ઉપર શ્રી વીર ધ્યાનસ્થ થયા. હેમંતની હમશિતલ અજવાળી રાતે વીરનું વીર અજબ
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુસુમારપુરીમાં
- ૧૭૫ તેજમાં તપતું દીસતું હતું. તેમના આત્મતે જ સમયે અજાળી રાતને ચન્દ્ર ટુકડેયે ઝખો જણાતો. તે વાર પછી ચાર પ્રહર વ્યતીત થયાને સૂર્યોદય થયો
તેવામાં બચાવો બચાવો ની કરૂણુ ચીસ નાખતો એક દેવ શ્રી વીરના શરણે આવ્યો. ચમચંચા નગરીના દેને તે ઇન્ક. સૌધર્મ પતિ ઇન્દ્રની પોતાના માથા ઉપર લટકતી સત્તાની તલવાર તેના મનમાં ખૂંચતી હતી. મળેલા સામાન્ય પ્રકારના ઇન્દ્રવના ગર્વને સંકલિત . કરીને તેણે સૌધર્મપતિની સત્તા ખૂંચવી લેવાને ઘમંડી વિચાર કર્યો. સ્વરૂપ બદલી તે સૌધર્મપતિને ડારવા ચાલ્યા. સૌધર્મપતિની સત્તાથી વાકેફ દેવદેવીઓએ તેને તેમ ન કરવા ઘણું સમજાવ્યું, પણ તે હઠે ચઢ હત; તેને સાર્વભૌમ સત્તાના માલિક થવું હતું. ઝડપભેર તે સૌધર્મ દેવલેક તરફ ચાલ્યા. સોધમપતિની નજરમાં દેવનું ઘમંડ વંચાયું. તેમણે ચમચંચાના તે દેવ-અમરેન્દ્રને જીવતા પાછા જવાની સલાહ આપી. કારણ કે મહામાનવો પિતાની શક્તિનો ઉપયોગ નિર્બળાને દબાવવામાં નથી જ કરતા, મદઘેલો ચમરેન્દ્ર ન માને. સૌધર્મેન્દ્ર તેની પાછળ જ છોડ્યું. વજ એટલે અગ્નિતણખા કરતું ભયંકર શસ્ત્ર; પતેને તે દળી શકે, ક્ષણમાં સાગરને શોષવી નાખે. આજના અણુઓખ કરતાંયે તેની તાકાત વિશેષ જણાય. અણુબોમ્બ
અને આ વજમાં ઘણો તફાવત નથી. પરંતુ અણુબોમ્બને વાપરનારા મે માનો અને વધારી દેવ વચ્ચે તફાવત છે. કઈ પણ મહાશસ્ત્રને
અર્થ વગરને ઉપયોગ ટૂંકા દિવસોમાં તેના સ્વામીને જ વંશ છે? છે વજના તાપથી દાઝતો ચમરેન્દ્ર જે દિશામાં શ્રી વીર હતા તે દિશા ભણી દેડિયો અને તેમના પગમાં આળોટવા લાગ્યો. વજ તેનાથી ત્રણ હાથ દૂર અટકી પડયું. કારણ કે ત્યાં શ્રી વીરના આત્માનું અનંત સામર્થ્ય હસતું ઊભું હતું. વજ પાછળ ઊપડેલે સૌધર્મપતિ પણ શ્રી વીર ઊભા હતા ત્યાં ઉપસ્થિત થયો. મહાવીરને
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિદ્દોર શ્રી મહાવીર
જોત જ તે શરમાઈ ગયો. વજ તેણે ખેંચી લીધું. પ્રભુને નમસ્કાર કરી ચમરેન્દ્રને ક્ષમા બક્ષી. મહાજનોની છાયામાં અલ્પબુદ્ધિ માનવમ પણ માનવતાના દિવ્ય ગુણો પ્રગટે છે.
સત્તાનું ઘમંડ –-આજે જ્યાં નજર કરીએ છીએ ત્યાં સઘળે સત્તાનાં ઘોડાપૂર રેલાતાં જણાય છે. આ આર્યભૂમિમાં પણ આજે તો પક્ષબળ વડે સત્તાનાં સામ્રાજ્ય સ્થપાઈ રહ્યાં છે. એક પક્ષે કે ગ્રેસ, બીજા પક્ષે મુસ્લીમ લીગ. એક પવિત્ર ભૂમિ પર બે સતાઓ કેટલી અજબ વાત ! પણ જેને પક્ષનું બળ મળી જાય છે તેને એ વાતને ખ્યાલ જ નથી રહેતો કે પોતે કાના ઉપર સત્તા સ્થાપવી તયાર થયો છે. આજ સુવાને ઇતિહાસ વાંચતાં પણ સાર તે એજ નીકળે છે કે, “સત્તાના લાભ માં ફલાણે રાજા ઘવાણ, ફલાણાને દેશપાર થવું પડયું,' જે કઈ પણ પક્ષની સત્તા કાયમ નથી રહી તે પછી તે બદલ લેહીનાં પૂર શા માટે રેલવવાં જોઇએ. ખરી સત્તા સંપની હોવી જોઇએ. સત્તાની ભૂખનું બીજું નામ જ કુસંપ છે અને તેને પરિણામે સાંપડતી મુના, ક્ષણભર ટકીને સદાને માટે અન્યના હાથમાં ચાલી જાય છે, સતાના ઘમંડ કરતાં સંપની નમ્રતા વધારે લાભદાયી નીવડે છે, તે દ્વારા જે સાત્ત્વિક શાંતિને આનંદ જગતની પ્રજાઓને ચાખવા મળે છે, તે આનંદ બીજા ગમે તે પ્રકારના વિભવમાં રાચવ શ્રત ન જ મળી શકે. કારણ કે અન્ય પ્રકારના સુખની એથે તેના સંરક્ષણની પૂરતી તકેદારી રાખવી પડે છે.
ગહન પ્રતિજ્ઞા –સુસુમારપુરથી વિહાર કરીને આગળ ધપવા શ્રી મહાવીર ભગપુર, નંદીપુર, મેઢક વગેરે ગામમાં થઈને કૌશામ્બીપુરીમાં પધાયી, કૌશામ્બીની શોભા અનુપમ હતી. શતાનિક ત્યાંને રાજવી, મૃગાવતી તેની પટરાણું. મૃગાવતી ધર્મપ્રેમી અને સંસ્કાર સંપન્ન અનારી હતી. જેમાં પ્રતિને તેનો ભાવ અટલ અને નિર્મળ હતો. વિશાળીના ચેટકરાજાની તે પુત્રી થાય.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
શતાનિકની ચિંતા ..
૧૭૭ પિષમાસની કૃષ્ણ પ્રતિપદાને દિવસે શ્રી વીર આ નગરીમાં પધાર્યા તે જ દિવસે તેમના સાગર વિશાળ અંતરે એક મોજું ઊછળ્યું, તે મોજાને મર્મ મહાવીર સમજી ગયા. તેમણે તેજ પળે એક ગહન પ્રતિજ્ઞા લીધી. “ () દાસત્વને પામેલી કે' (૨) પ્રતિભાસંપન્ન રાજવીની સુપુત્રી (2) પગમાં જંજીર સાથે (૪) ઘરના ઉંબરાની મધ્યમાં બેઠી હોય (૫) તેના માથાના હીર શા કેશ કપાયલા હેય (૬) નયને અશ્રુ ગળતી હાય (૭) ત્રણ દિવસની ઉપવાસી હાલતમાં હોય એવી (૮) દિવસના બે પ્રહર વીતી ચૂક્યા બાદ (૯) ઘરને ખૂણે , સૂપડામાં પડેલા (૧૦) રાંધેલા અડદ મને ભિક્ષામાં આપશે તે જ હું હવે પછી પારણું કરીશ”
દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ એ ભાવની અપેક્ષાએ શ્રી મહાવીરે કરેલી આ પ્રતિજ્ઞા ઘણું જ સૂચક અને આત્મતેજોમય ગણાય.
શતાનિકની ચિંતા –અભિગ્રહ ધારણ કર્યા બાદ શ્રી મહાવીર કૌશામ્બીમાં ભિક્ષાથે ફરવા માંડયા. પ્રતિરોજ દિવસના બે પ્રહર બાદ તેઓ ભિક્ષાર્થે નીકળતા પણ તેમને તેમની આકરી પ્રતિજ્ઞાનુસાર ભિક્ષાના યોગ ન જણાતાં તેઓ તેને સ્વીકાર કર્યા સીવાય પાછી કરતા. આ રીતે દિવસ પછી દિવસો વિતવા લાગ્યા. વાત ઊડતી ઊડતી પટરાણ મૃગાવતીને કાને આવી. તે વિચારમાં પડી હું શતાનિકની મહારાણી મારા ખજાનામાં શાની ખોટ હોય, મારે શ્રી મહાવીર જે માગે તે વડે તેમને અભિગ્રહ પૂર્ણ કરવો જોઈએ. રાજકાજમાં મસ્ત રહેતા નિજના સ્વામી શતાનિકનું તેણે આ વાત પ્રતિ લક્ષ્ય ખેંચ્યું. સતાનિકને થયું કે, રાજકાજની મેલી રમતમાં રચ્યાપચ્યા રહેવાથી હું આવી અનુપમ તકને જતી કરું તે આગામી કાળમાં મારા અહિતને માટે જ થશે. મારે મહાતપસ્વી મહાવીરની પ્રતિજ્ઞા પૂર્ણ કરવી જોઈએ. તેણે ગામમાં ઢંઢેરો પીટાવ્યો. આ નગરમાં એક મહાતપસ્વી હમેશ બપોરે ભિક્ષાર્થે નીકળે છે, મારાં પ્રજાજનેમાંથી જે તેમને
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર ભિક્ષા વડે પ્રતિલાભશે તેને હું તેની ઇચ્છા મુજબ સંપત્તિ આપીને અનિલામીશ.'
કંઢેરાને બીજે દિવસે બપોરે મહાવીર નગરમાં આવ્યા. કાઈ તેમની તરફ મિષ્ટાન ધરવા મંડયું, કોઈ હીરા માણેકના થાળ લઈને માર્ગમાં ઊભું રહેતું. હીરા-માણેક રત્ન કે લીલમની ચળકતી દુનિયાની દવાલોથી પર મહાયોગી સીધી નજરે નગરના રાજમાર્ગો પરથી વગર ભિક્ષાએ આગળ વધવા માંડયા, નગરજનો શોકમાં પડયા,
મહાક્ષિકને શી ભિક્ષા જોઇતી હશે. આવતી કાલે આવે એટલે પાકશાસ્ત્રમાં જણાવ્યા પ્રમાણેની સર્વ વાનગીઓ તૈયાર કરીને તે તેમની આગળ ધરીશું ને તેમાંની જે તેમને ચોગ્ય જણાશે તેઓ સ્વીકારશે એટલે અમારૂં જન્મોજન્મનું દળદર ફીટી જશે.
મહાભિક્ષુક નગરમાં આવ્યા નીચી નજરે આગળ વધવા મંડયા. બિરેલા બે હાથ કોઈ વસ્તુને સ્વીકારતા નથી. નગરજને એકી નજરે તેમની તેજસ્વી મુખકાતિ તરફ નજર રાખે છે. તેમના અનાજ મને ભાવને ટૂંકી બુદ્ધિના ગજ વડે માપવાના પ્રયાસ કરે છે. કેટલાક બજનો તેમના પગમાં પડીને મનગમતી વસ્તુ માગી લેવાની . ભરી પ્રાર્થના કરે છે. ચારે દિશામાં સૌમ્યરસ રેલાવતા મહાભિક્ષુક નગરચૌટે આગળ વધે છે. રાજમહેલ પાસેથી પસાર થાય છે. ઝરૂખામાં બેઠેલી મૃગાવતી મહારાણી તેમના માર્ગમાં રન માણિજ્ય ને વરસાદ વરસાવે છે. માર્ગમાં અજવાળાં રેલાય છે. કશાય તે પર્યા સિવાય મહાયોગી ગામ બહાર નીકળી જાય છે.
આ રીતે ચાર મહિના વીતી ગયા. ચિંતાની ભયંકર અગ્નિ જ્વાળાઓથી પર મહાભિક્ષુક સમભાવે આત્માનંદમાં રમે છે. તેમને નધી ખાવાની ચિંતા કે નથી પહેરવાની. શરીરની ચિંતામાં સમય ગૂમાવવા કરતાં શરીરની ચિંતામાં સમયનાં મૂલ્ય મૂલવનારા મહાગીએના પ્રતાપે જ આ ભારતવર્ષ ધર્મભૂમિ કહેવાય છે અને
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિધિનું વિધાન "
૧૭૯ દુનિયાનાં મહાજને આ ભારતભૂમિને ખેળે ઝૂલવા લલચાય છે.
વિધિનું વિધાન –-આ અરસામાં શાનિક રાજાને ચંપાનગરીના રાજા દધિવાહન સાથે યુદ્ધ કરવાના પ્રસંગ ઊભો થયો. તેનું કારણ એકમેકની રાજકીય પધી હતી. દધિવાહનની પત્નીનું નામ ધારિણી. તેમને એક સ્વરૂપવતી કન્યા હતી. તેનું નામ વસુમતી. શતાનિક સાથેના યુદ્ધમાં દધિવાહનની હાર થઈ. રાજાને નાસી જવું પડયું. ચંપાનગરી ઉજજડ થઈ ગઈ. રાજા નાસી જતાં લશ્કર પણ નાસી ગયું. ધારિણું અને વસુમતી નિરાધાર બન્યાં. આધારની આશાએ તેઓ પણ રાત્રિને આશ્રય લઈને નાસવા મંડયા. તેવામાં શતાનિટના એક સુભટે તેમને પકડયાં, પકડીને બન્નેયને પિતાના ઊંટ ઉપર બેસાડયાં.
કાળી રાતે તેમને લઈને કૌશામ્બી તરફ ઝડપભેર જવા લાગ્યો. મધરાત થઈ હશે. તારાના આછા તેજમાં ધારિણીનું મુખતેજ ઓર
પતું હતું. તે જોઈને કામાંધ સુભટ લલચા. તેણે કારિણીને પિતાની પ્રિયતમા બનવાની વાત કરી. રાજરાણી ધારિણી ઓ સાંભળતાં જ ચમકી, મગજ તેનું ભમવા લાગ્યું. વિધિની લીલી પર . તેણે બે ઊહાં અર્થ સાર્યા. સુભટને તેણે તીખી (ના) સંભળાવી દીધી. ભર જંગલ, મધરાત, મા-પુત્રી, તેમાં વળી સૌન્દર્યને વરસાદ એક કામાંધ માનવી કને તેમનું કેટલું ચાલે. સુમટે ખેંચ કરી. પવિત્ર સંસ્કારધારી આય ધારિણી શીલની રક્ષા કાજે લાખો જીંદગીઓ ફના કરતાં ગભરાય તેવી ન હતી. રાજ્ય સુખ કરતાં શિયળનાં મૂલ્ય તેને મન શતગણુ હતાં. વાયુવેગે દેડતા ઊંટ ઉપરથી તેણે પડતું મૂક્યું. પડતાની સાથે તેને જીવ નીકળી ગયા. આ સન્નારીઓના જીવનની ઉજળી તવારીખો આ આર્યાવર્ત આગણે ઝળહળે છે, ત્યાં સુધી આર્યભાવનાને વિજય જ છે.
માતા જન પુત્રી હાવરી બની. રુદન વડે જંગલને રડાવવા દાગી. એક રાજાની પુત્રી અસહાય બનીને જગલમાં રુદન કરે.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮ ૦
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર આનું નામ વિધિનું વૈચિય! કર્મને અજબ લીલા ! ઉષાનો કસુંબી પ્રકાશ પૃથ્વીપટે રેલાય, તે પહેલાં સુભટ વસુમતીને લઈને કૌશામ્બીનાં દ્વારમાં દાખલ થઈ ગયો.
પ્રહરેક દિવસ ચઢતાં તેણે વસુમતીને વેચવા ભરબજારમાં ઊભી કરી. તેવામાં તે જ માર્ગથી પસાર થતા કૌશામ્બીના શેઠ ધનાવહે તે કન્યાને જોઈ. સુભટને મે માગ્યા દામ આપી ધનાવહ શેઠ વસુમતીને પિતાને ઘેર લઈ ગયે. શેઠ ધર્મપ્રેમી અને આબરૂદાર હતા. ઘેર - આવીને તેણે પોતાની પાની મૂળાને બોલાવી. વસુમતીને પુત્રીની જેમ ઉછેરવાની આજ્ઞા કરી. શેઠે વસુમતીને તેના કુળ-માતા-પિતા-ગામ વગેરે સંબંધી પ્રશ્નો કર્યા, પણ કુળવતી કન્યા એકેયને ઉત્તર ને આપવાને બદલે પ્લાન વદને શાંત ઊભી રહી. છતાં કુલની સંસ્કારિત તેના મુખ ઉપર તરતી હતી અને તેને લઈને શેઠે તેને કુળવાન માની લીધી.
રાજકન્યા વણિકને ઘેર ઊછરવા લાગી. ચંદન શાશિતલ સ્વભાવ શી કૌશામ્બીના જનેમાં ચંદનાને નામે ઓળખાવા લાગી.
વય વધતાં શી વાર ! અને તેમાં ય રાજકન્યા. ધીમે ધીમે ચંદનાનું સૌન્દર્ય ખીલવા લાગ્યું. કેશકલાપ તેનો પગ એ ડીએ સ્પર્શવા લાગે. રમતિયાળ અને નિર્દોષ તેના મુખભાવ અજાણ્યાને જાણે તેવા હતા. વિકસતા તેના સૌન્દર્ય પ્રતિ મૂળ! શેઠાણની આંખ ખેંચાઈ. સ્ત્રી સહજ સ્વભાવથી તેણે વિચાર્યું. આ કન્યા સ્વરૂપવતી થાય અને મેટી વયે આ એકલા ઘરમાં રહે તેથી મને લાભ તો નથી જ. તે છતાં તે છૂપી નજરથી ચંદનાની હીલચાલ તપાસવા લાગી.
દિવસ ઉનાળાને હતે. ધનાવહ શેક કામથી થાકીને ઘેર આવ્યા હતા. ઘેર આવતાવેંત તેમણે સેવકને હાક મારી. સેવક હાજર ન હોવાથી ચંદન, આવી પિતાજી કરતી ગઈ. શેઠે તેને એક લેટ પણ
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિધિનું વિધાન
. ૧૮૧
લાવી પોતાના પગ દેવાનું કહ્યું. શેઠ ચંદનાને પુત્રી જેવી સમજતા, ચંદનાને મન શેઠ પિતાતુલ્ય હતા. ચંદના શેઠના પગ ધોવા લાગી, તેવામાં તેને ચોટલો છૂટી ગયા ને લાંબા વાળ કાદવમાં ખરડાવા લાગ્યા, શેઠે આ જોયું. તેમણે વાળ અદ્ધર ક્ય. છૂપી પોલીસનું કામ કરતી મૂળા શેઠાણીએ આ દશ્ય જોયું. તેની આંખો ફાટી. ચંદના હવે તેને કાંટા જેવી લાગી, તે કાંટાને ગમે તે રીતે ઘરમાંથી દૂર ફેંકી દેવાનો તેણે નિશ્ચય કર્યો.
જમી પરવારીને શેઠ બજારમાં ગયા. શેઠાણીએ એક હજામને પિતાને ઘેર બોલાવ્યો, રાજકન્યા ચંદનાના સુંવાળા દીર્ઘ કેશ તેની પાસે કપાવી નાખ્યા. તેને ગડદાપાટુનો માર માર્યો. તેના પગમાં લોઢાની બેડી નાંખી અને કોઈ ન જાણે તેવી રીતે ઘરના એક ખૂણામાં આવેલા અંધારા ઓરડામાં પૂરી દીધી. નોકર-ચાકરને આ વાત શેઠથી ગુપ્ત રાખવાને કડક હુકમ કર્યો.
સાંજે શેઠ ઘેર આવ્યા. જમવા બેઠા. ત્યાં તેમણે ચંદનાને ન જોઈ. તે વિષે શેઠાણુને પૂછપરછ કરી. તે આટલામાં રમતી હશે, કહીને શેઠાણીએ વાતનું મૂળ કાપી નાખ્યું. બીજે દિવસ થયો. શેઠ ચંદનાને કર્યાય ન જોઈ શક્યા. તેમને શેઠાણ તરફ વહેમ ગયે. છતાં ગૃહલેશને નહિ વધારવાના સ્વભાવવાળા શેઠ તે દિવસે પણ શાંત રહ્યા. ત્રીજા દિવસનું મંગલપ્રભાત ઊઘડ્યું. શેઠે શેઠાણીને ચંદના સંબંધી પ્રશ્નો પૂછયા, શેઠાણ આડાઅવળા જવાબો આપીને વાતને ઉરાડવા લાગી. ધનાવહ શેઠ ગુસ્સે થયા. ઘરના તમામ નાકારોને
એકત્ર કરીને ધમકી આપી. “ચંદનાની ભાળ નહિ મળે તો તમને - સર્વેને સખત શિક્ષા કરાવીશ.' ગુસ્સાને દર્શાવતા શેઠે ચાકરેને કહ્યું.
ચાકરે કઈ કશું ન બોલ્યા. છેવટે એક ઘરડી દાસીએ આગળ આવીને મૂળાના પાપને ઘડો ફાડી નાખ્યો; ચંદનાની સ્થિતિની - તમામ વાત શેઠને કરી.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
વિરોધાર શ્રી મહાવીર
ઝડપભેર શેડ ઉભા થયા, જે એડીમાં ચંદન કેદી હતી તેને
બે લી નાખ્યાં, અંદર આખો ફેકી. ત્રણ દિવસની શુધિત ચંદન, પકડથલી હાથણી માફક એક ખૂણામાં અશ્ર ગાળતી બેઠી હતી. માથાના તેના વાળ કપાઈ ગયા હતા. ચંદનાની હાલત જોતાં શેઠનું હૈયું ભરાઈ આવ્યું. ત્રણ દિવસની ભૂખી બાળાને ભોજન કરાવવાનું ગણત્રીએ તેઓ રડામાં ગયો. ત્યાં કાંઈ ન મળ્યું. છેવટે એક ખૂણામાં અડદ જોયા. અડદનું સૂપડું લઈને શેઠ ચંદના પાસે આવ્યા. તેને તે વડે ત્રણ દિવસની ભૂખ ભાગવા કહ્યું અને પોતે લુહારને તેડવા ગયા.
શેઠ ગયા. ચંદન એકલી પડી. તેણે પોતાની સ્થિતિ તરફ નજર કરી. કર્મને વિચિત્રતા તેને ખ્યાલ આધે. પછી તેની નજર ખૂણામાં પડેલા અડદના સૂપડા તરફ ગઈ. ત્રણ ઉપવાસને અંતે મળેલ પાકુળ; જોતાં જ તેના મનમાં એક વિચાર કર્યો. આ બકુળા છે. મહભિક્ષુકને હરાવ્યા બાદ પારણું કરું તે કેવું! બીજી જ પળે તેણે તે વિચ ર મકકમ કર્યો ને હાભિક્ષુકની શોધમાં આસપાસ નજર નાખવા માંડી.
મહભિક્ષક શ્રી મહાવીર કૌશામ્બીના રાજમાર્ગ પર જ આવે છે અને ભિક્ષા રવીકાર્યા વિના પાછા જાય છે. આ રીતે પાંચ માસ વીતી ગયા. છ માસને ફક્ત પાંચ દિવસ બાકી હતા. ઉચ્ચ પ્રકારના અભિગ્રહને પકવતે કાળ પૂરો થયે હતો એટલે કે મહાપુરુષની પ્રતિજ્ઞા નિષ્ફ જતી જ નથી. જેવું તે પ્રતિજ્ઞાનું સ્વરૂપ છે. તે પ્રમાણે તેને પરિપકવ થવામાં સમય લાગે.
મહાભિક્ષુકની શોધમાં આસપાસ નજર નાખતી ચંદના પગમાં બેડી સાથે ઓરડા ને ઊંબરની મધ્યમાં ઊભી છે. તે ધન્ય પળે, તેજ ગલીમાં મહાભિક્ષ મહાવીરે પગલાં કર્યો. ઘર પછી ઘર વટાવતા તેને ચંદનબાળાના એ રડા સન્મુખ આવી ઊભા. તેમણે જોયું કે મારી પ્રતિજ્ઞાનું અજબ સ્વરૂપ ધરાવતું આજે આ ધરાતલે કોઈ હોય તો
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૩
વિધિનું વિધાન આ રાજકન્યા જ છે; મહાભિક્ષુકને જોતાં જ ચંદનબાળા બાકુળા લાવી ને તે મહાભિક્ષુકના કરમાં વહરાવવા તૈયાર થઈ, પણ તેજ પળે મહાતપસ્વી ખંચકાયા, ત્યાંથી બે ડગ આગળ વધ્યા. મહાભાવી ચંદના ચમકી, “અગણ આવ્યા મહાયોગી પાછા જાય'! તેની આંખોમાં સરિતાપૂર ઉભરાઈ આવ્યું. મહાભિક્ષકે જોયું હવે પ્રતિજ્ઞા પ્રમાણે છે. પહેલાં આ બાળા શ્રવિહીન હતી હવે અશ્રુ સારતી ઊભી છે. તેમણે કર પસાય. ત્રણ દિવસની ઉપવાસી રાજકન્યાએ એક્સે પંચતેર દિવસના મહાતપસ્વી મહાવીરના કરમાં અડદના બાકુળા વહેરાવ્યા. શ્રી વીરની ગહન પ્રતિજ્ઞા વિધિઓ પૂરી કરી. રાજકન્યાને દુઃખને મર્મ સમજાયો. નિર્મળ ભાવનાની બળવત્તરતા વડે પગની બેડીઓ તૂટી ગઈ. માથાના વાળ પાછા આવ્યા. રૂ૫ બેવડું ખીલ્યું. વાતાવરણમાં આનંદના સૂર જાગૃત થયા. રાજનગર આખુંયે હર્ષઘેલું બની ગયું. દિશાઓમાં જય જય' ઇવનિ પ્રગટી ગયા.
શતાનિકને વાતની જાણ થઈ. તેણે ધનાવહને ઘેર રાજદૂત મેકો. ચંદનાને રાજમંદિરે તેડાવી. ચંદના સાથેની વાતનું ઊંડાણ માપતાં મૃમાવતી સમજી શકી કે તે તેની સગી બહેન ધારિણીની પુત્રી હતી. રાજાએ કરેલા અકાલિક આક્રમણને તેની માતા અને તે ભોગ બનેલાં. બહેનની વાત સાંભળતાં મૃગાવતીનાં અંગ ધ્રુજી ઊઠયાં. ચંદનબાળાને રાજમહેલમાં રાખવાને તેણે પ્રબંધ કર્યો. મૂળાએ આવીને ચંદનાની માફી માગી, સજાએ ધનાવહનો સારો આદરસત્કાર કર્યો.
ચેમાસું બારમું –પ્રતિજ્ઞા પૂરી થયે મહાવીર કૌશામ્બીથી રવાના થયા. વિહાર કરતા તેઓ ચંપાનગરીએ આવ્યા. ત્યાં એક અગ્નિહોત્રી બ્રાહ્મણ રહે છે. સ્વાતિદત્ત તેનું નામ. તેની અનુમતિથી વીરે બાર વષકાળ તેની શાળામાં વ્યતીત કર્યો. સ્વાતિ
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રા મહાવાર
દત્ત વિદ્વાન હતે; છતાં સ`પૂછ્યું` તેા નહિ જ. શંકાનું સમાધાન કરવ! તેણે જીવ સંબંધી પ્રશ્ના મહાવીરને પૂછ્યા. ઉત્તર માંભળોને તે નમી પડશે.
૧૮૪
ચેમાસું વીત્યું. મહાવીરે વિદ્વાર શરૂ કર્યો. ફરતા ફરતા ભૃભક ગામે આવ્યા. ત્યાંનાં ભાવિકજતાએ તેમની સ્તવના કરી. શ્રી વીર આગળ વધ્યું!; મેઢક ગામે આવ્યા. ત્યાં રજૂની ગાળીને ધૃતિ ગામે પધાર્યાં. ગામ બહારના નિરવ પ્રદેશમાં જ્યાનસ્થ થયા.
ખીલા ઠાકયાઃ——સમય સધ્યાનેા હતેા. ગારથી હવામાન ગુગરૂં બન્યું હતું. આથમતા રવિનાં છેલ્લાં કિરા રજનીતા પ્રથમ તારકને સત્કારવા હસતાં હતાં. ગામ પાદરે ભસતાં કૂતરાં પુન્થ ભૂલ્યા પચિકને દીવાદાંડીરૂપ હતાં. વીર ઊભા હતા તે સ્થળે એક ગેાત્રાળ આભ્યા. ગામનાં ઢારને તે કેહતા હતા. તેની સાથે એ અળદ હતા. તે બળદ વીર પાસે ચરતા મૂકી તે ગામમાં ગયે. ગામનાં દ્વાર દહીને કલાકમાં તે પાછા વળ્યું. ત્યાં મળદ ન જોયા, વારતે તે સબંધી પ્રશ્ને કર્યો. પણ સાંભળે કાણુ? વીરની કણેન્દ્રિયે અત્યારે આત્માના મધુર શિતલ કલ્યાણું સંગીતના પ્રવાહમાં લીન હતા. બહારની ધમાલમાં ઊભેલુ' મહાવીરનું શરીર, અંતરના કલ્યાણુ-મન્ત્રામાં લુબ્ધ હતું. જોનારને લાગે કે પચેન્દ્રિયાને ધણી છે તે બહારની ક્રિયાઓ તરફ આટલે! બધે ખેતમા હશે. ગેવાળને થયું કે, મારા શબ્દો મને નહિ સંભળાતા હૈ।ય, કદાચ બહેરા હશે. તે તેમના કાનમાં ફૂંક મારીને બળદ સબંધી પ્રશ્નો પૂછવા લાગ્યું. ધણું તેને ઉત્તર ન મળ્યું. તે અકળાણા. ત્યાંથી દૂર જંગલમાં મંગે, ક શા નામની ધનસ્પાતના ઝડની શીએ કાપી લાગ્યે. તે શળીને તેણે તીખી-તેદાર બનાવી. પછી મહાવીર તરફ અંધ ારા તરફ આંગળી ચીધી તે ખડખડવા લાગ્યા, આવા હું ય રા કામનાં કે જે અન્યના હિતાહિત પરત્વે પશુ લક્ષ
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
મધ્યમ અપાપામાં
૧૮૫
ન દે અને મન ફાવે તે રીતે વર્યાં કરે, માટે આ દ્વારાને લેપ ચા જ જરૂરી છે. ' આટલા બડબડાટ પછી તેણે તીણી શળીએ ધ્યાનસ્થ મહાયેાગીનાં કદ્વારામાં ખેાસી. તે શળીએ પર પત્થરના ધા કરી તેને કાનમાં ઊંડી ઉતારી, બહાર દેખાતા છેડાએ કાપી નાખ્યા. છતાં મહાયાગી મહાવીર ન હાલ્યા, ન ચાલ્યા કે ન એકે ચીસ પાડી. એ સાબિત કરે છે કે તેમનું શરીર શરીરના દનમાં ક્ષુબ્ધ હેવાને કારણે જ આવી ભયંકર પ્રકારની યાતના પરત્વે પણ લેશ ક્ષેાભ ન પામ્યું. શુભધ્યાને સ્થિત શ્રી મહાવીર ત્યાંથી વિહાર કરીને મધ્યમ અપાપા નગરીએ આવ્યા.
મધ્યમ અપાયામાં:-અ પાપાનગરીમાં ગૌચરી કાજે નીકળેલા મહાવીર સિદ્ધાર્થ નામે નિકને ઘેર પધાર્યાં. નિકે તેમને સત્કાર સહિત અન્ય વહેારાવ્યું. તે નિકને ખરક નામે વિચક્ષણ એક મિત્ર તે પ્રસંગે ત્યાં હાજર હતા. તેણે વીરને જોયા. પછી તેના ખ્યાલમાં આવ્યું કે, સ`લક્ષણે સ`પૂ` આ માનવમૂર્તિ' ક ઝાંખી જણાય છે, માટે અવશ્ય તે શલ્યવાળી હાવી જોઇએ, ખરક તે કાળને। ધન્વન્તરી હતા. તેણે સિદ્ધાર્થને કહ્યું, - મિત્ર, આ મહાનુભાવનું શરીર તપાસવાની મને જરૂર જાય છે, તે તું અનુમતિ આપે તે! હું તેમનું શરીર તપાસુ` ' સિદ્દાની અનુમતિ મળતાં ખરકે શ્રી વીરનુ આખું શરીર તપાસ્યું. તપાસને અંતે માલૂમ પડયું કે, ક્રે, મહાપાપી માનવે તેમના કાનમાં ભયંકર કાષ્ટ્ર શળીએ ખેાસેલી છે.
,
સભિળતાં જ સિદ્ધાર્થ ચમકયા. મહાતપસ્વીના કાનમાં શળાઓ તેમણે તે શળીએ નાખનારનું શું બગાડયું હશે ? ખરકને વિનવતા તે મેલ્યા. ભાઇ, આ મહાયેગીના કાનમાંથી સત્વર શળાએ કાઢી શકાય તેવા ઉપાય તું શેાધી કાઢ. તે બદ્દલ જેટલા ખર્ચે થશે તેટલાં આપવાને હું તૈયાર છું. તેમનું આ
*
જોયું નથી.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર આ મહામાનવ આપણને શી ખાત્રી ? - ખરક વિચારપૂર્વક
''
જવું, ભાઈ ! શરીરની અપેક્ષા રહિત ચિકિત્સા કરવા દેશે કે કેમ તેની
મેસ્થે.
સિદ્ધાચે કહ્યું, વિચાર છેાડી દા, એ મહાતપસ્વી જ્યાં સંતે ધ્યાનમાં ઊભા રહે, ત્યાં જતે માપણે તેમના કાનમાંથી શાએ કાઢવાને પ્રયાગ કરવે!, જેના શુદ્ધ હૃદયમાં ગુરુભક્તિને! ઝરેશ વહેતા ડાય છે, તે માનવી પ્રસંગ મળતાં તે ઝરામાં નિજના જીવનતપને ધેાઇને નિમલ થાય છે. ગુરૂ પ્રત્યે ભક્તિ થવી એ પણ સદ્ભાગ્યના ચિહ્ન ખરેખર છે.
મઢાવીર ગામ બહાર ગયા ક્રુ તરત જ સિદ્ધા અને ખરક અન્તે ય તેમની પાછળ ગયા. સાથે શુળીયા કાઢવાને જરૂરી શસ્ત્રો અને ઔષધિઓ પણ હતી. ઊભેલા વીરને ખરકે તેલની એક કૂંડીમ બેસાર્યાં પછી તેમના શરીરને સાંધે સાંધે તેલનેા માલીસ કર્યો, ચપી કરનારાં બળવાન માણસા પાસે શરીરન! સાંધા ઢીલા કરાવ્યા, પછી મે સાસીએ! લાવી એ બળવાન માણુસેાના હાથમાં તે આપવામાં આવી. ઢીલી પડેલી શીઓ સાણસીની પક્કડમાં આવી, પશુ ખે`ચતી વખતે ઊંડા ગયેલા તે મૂળે બહાર આત્રતાં જોર કર્યું, ખળપૂક સાળુસી અજમાવવી પડી. રૂધિરભીની અન્ધેય શળીએ નીકળી. તે પળે શ્રી વીરના મેાંથી એક ભયંકર ચીસ નીકળી પડી, જાણે કર્મીને અવશેષ. ભકિતવાન ખરક વૈદ્યે ત કાલ સ`રાહિણી ઔષધિથી પ્રભુના કાન રૂઝવી નાખ્યા અને તેમને ખમાવીને બન્નેય મિત્રો મેર ગયા.
કની ગતિઃ—`ની ગતિ ન્યારી છે. મહાસત્તાધીશ કે રક ભિક્ષુક ઉભયને તેને પરચે પડે છે. ‘વાવે તેવું લણે, કરે તેવું પામે ' આદિ લેાકૅકિતઓનાં મૂળ ઊંડાં છે. માનવ સમુદાય કાજે આપણુ અતરમાં તરતાં હાય, તે પ્રકારના
•
પ્રકારના ભાવ અન્ય
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મની ગતિ પરિસ્થિતિ આપણે ત્યાં અવશ્ય ખડી થાય. કર્મનાં ફળ તુરત જ ચાખવા મળે એવું કાંઈ નથી. તેને આધાર કર્મના પ્રકાર ઉપર રહે છે. જેટલું તીવ્ર આપણું કર્મ, તેટલો વહેલો તેને ઉદય એટલે કે તેનાં માં-બૂ ફળ આપણને તરત જ ચાખવા મળે.
કર્મ કોઈ દિવસ બાતલ ન જ થાય. મન, વચન કે કાયા વડે આપણે જે અશુભ કે શુભ ચિંતવીએ, બોલીએ કે કરીએ તેની સૂક્ષ્મ છબિ અવકાશના અણુમાં પડે. તે છબિ આપણું કર્મનું પ્રતીક બની આપણને જે રીતનું આપણું માનસ હોય તે રીતનું દર્શન આપે. કર્મનો સિદ્ધાન્ત સમજનાર માનવી આ દુનિયામાં ભોગવવાં પડતાં સુખદુઃખમાં પણ નીતિ અને ધેય ન જ ગૂમાવે. આ દુનિયામાં આજે પાપી ગણાતા મોજ માણે છે, પુણ્યાત્માઓ દુ:ખના તાવડે તવાય છે; અને આવાં પરસ્પર વિરોધી દો નજરે પડતાં જ કેટલાક ડગમગ થતા જ ધર્મના રસ્તા પરથી ઊતરી જઈને દુઃખના માર્ગે પગલાં પાડવા તૈયાર છે. કોઇ પણ વસ્તુના તત્કાલિન સ્વરૂપને અભ્યાસ કરતાં પહેલાં, તે સ્વરૂપને ઘડવામાં ઉપયોગી નીવડેલા આસપાસના સંયોગો અને કાળને અભ્યાસ જરૂરી છે.
શ્રી મહાવીર રાજકુમાર હતા પછી તેમણે સંસાર ત્યાગની દીક્ષા લીધી. જંગલમાં ફરતા થયા. તેઓ કેઈનું લેશ પણ અશુભ ન ચિંતવતા. મુખથી ન કેઈને અપશબ્દ કહેતા, કાયાથી ન કેઇને માર મારતા, છતાં તેમને અપાર યાતનાઓ વેઠવી પડી. તે યાતનાએનું મૂળ કારણ પૂર્વના અનેક જન્મમાં તેમણે કરેલાં શુભાશુભ કર્મો જ ગણાય, કર્મનો સિદ્ધાન્ત લેણદેણના સિદ્ધાન્ત જેવો છે. ધારો કે આપણે એક વેપારીને ૧૦૦૦ રૂપિયા આપ્યા, ચોપડામાં તેને નામે ૧૦૦) ઉધાય. તેણે આપણે નામે તેટલી જ રકમ જમા કરી. હવે જ્યાં સુધી તે રકમને હિસાબ ચૂકતે ન થાય ત્યાં સુધી બન્નેય જણ લેણદેણથી બંધાયેલા ગણાય કે નહિ? તેજ રીત કર્મની પણ
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
૧૮૮
વિદ્ધારક શ્રી મહાવીર છે. આપણે કોઈને અપશબ્દ કહ્યો, તે શબ્દ અવકાશને ચોપડે લખાઈ ગયે. આપણે જેને શબ્દ કહેલો તે આદમી ધારો કે મરી ગયા છતાં પણ અવકાશ તે સદા કાળ અસ્તિત્વમાં જ રહે છે. કળ વહેતાં તે
અ શબ્દનું પણું વ્યાજ ચઢે ને જ્યાં સુધી, સામેનો માનવી ન જન્મ ધારણ કરીને આપણને તે અપશબ્દના બદલામાં અવાજ સહિત થપ્પડ ન મારે ત્યાં સુધી તેને અને આપણે બન્નેને આ સંસારમાં ભમવું જ પડે.
આજનો વિજ્ઞાનવાદ કર્મના સરલ સિદ્ધાન્તને મહાત કરવાના પ્રયાસો કરે છે. પણ તેનું પરિણામ સારૂં નહિ આવે. વિજ્ઞાનના નિયમ પ્રમાણે પણ કર્મવાદ સાબિત થયેલી જ છે. વિજ્ઞાન કહે છે, “આઘાત છે, ત્યાં પ્રત્યાઘાત છે.' એક દડો ઉછાળો, ઉછાળવામાં શક્તિને જેટલે હિરસે ખર્ચાયો હશે, તે પ્રમાણે તે દડો જમીન ઉપર પડીને પાછા ઊછળશે. કર્મવાદના સિદ્ધાન્ત પર રચાયેલ પુને જન્મવાદ માનવામાં જ વિજ્ઞાનને સહન કરવું પડતું હોવાથી તે કર્મવાદને જ નકારે છે, પણ તે ખોટું છે. કર્મ છે, જીવ છે અને અનેક જન્મો પણ છે. અન્યથા શ્રીમંત-ગરીબ, દેખતા–અંક, ચાલતા–પંગુ વગેરેના વ્યવસ્થિત ભેદ આ દુનિયામાં ટકી જ ન શકે અને આ ભેદ માનવા જતાં પિતાના વિજ્ઞાન વિકાસની ઘેલી જના રૂંધાતી હેવાથી વિજ્ઞાનવીરે જડવાદનાં જ બણગાં ફૂંકયાં કરે છે અને અવનવી શોધે વડે દુનિયાને અજાયબી પમાડે છે. પરંતુ આત્માની અમાપ શક્તિ પરત્વે શ્રદ્ધા ધરાવનાર વર્ગ તેમની તેવી શોધેથી અજાયબ ન થાય તો તેમાં વિશેષ કશું જ નથી.
કેવળજ્ઞાન –મધ્યમ અપાપાના ઉદ્યાનમાં નડેલે ઉપયોગ છેલ્લે હતો. ત્યાંથી વિહરતા ક્ષમાસાગર મહાવીર જાંભક ગામે પધાર્યા. તે ગામને તીરે વહેતી પુણય સલિલા ઋજુતાલિકા નદીના તટ પર આવેલા સ્થામાક નામે ગૃહસ્થના ખેતરમાં ઉભેલા શામલિ વૃક્ષની પરમ પવિત્ર છાયામાં તે એ આત્મલીન થયા.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેવળજ્ઞાન
મંદ મંદ પ્રવાહે વહેતા જુવાલિકાના નિર્મળ સલિલની મધુર શિતલ કેરમ, આસપાસ વીંટળાઈને ઊભેલાં હરિયાળા ખેતરને નૂતન ચેતન બક્ષતી હતી. વૈશાખ સુદ દશમને ચન્દ્રમા અંબરના તેજસ્વી નિર્મળ લલાટે ચળકતો હતે. તારાનાં તેજ આછાં હતાં. રાતને એક પ્રહર વીતી ચૂક્યો હતો. નદી તટે શિતલ શાંતિ જામી હતી. કવિતાના સૂર રેલાવતું નદીનું પાણી અમાપ સાગરની દિશામાં દેએ જતું હતું.
અજવાળી રાતે, નિર્મળ હવામાન મળે, સરિતાના પવિત્ર તટે, શાલ્મલિ વૃક્ષને શોભાવતા મહાવીર આત્માની અનુપમ કલાસમૃદ્ધ છબી નિહાળવામાં લીન હતા. આત્મલીનતા તેમની પ્રતિ પળે વિશેષ દઢ બની. સૃષ્ટિના હૈયામાં ધબકતા ચેતન્ય રવમાં તેમનું હૃદય મળી ગયું. વિશ્વને અંતરે વહેતા પ્રકાશ ઝરણુમાં તેમના અંતરનું પ્રકાશ ઝરણું મળી ગયું. મહાવીર વિશ્વમય બની ગયા, તેમને કેવળ જ્ઞાન, થયું. કર્મશિલા આડે રોધાતે પ્રકાશને ઝર, ખળખળ કરતો વહેતો . થયો. પુરૂષાર્થ બળે મહાવીરે કર્મશિલાના ભૂક્કા ઉડાવી દીધા. આસ . પાસ પ્રકાશની ઝીણું સેર વર્ષવા માંડી. સૃષ્ટિનું હિયું થનગની ઊયું, માનવલોકમાં આનંદનાં પૂર પ્રસર્યો. ત્રિલોકના દુઃખીમાં દુખી જીવને તે ધન્ય પળે સુખ માણુવા મળ્યું.
મહા તપરવી મહાવીર “વિશ્વતારક' (Light of Universe) બન્યા, વિશ્વવંદ્ય વિભૂતિ બન્યા. સંસારની ભઠ્ઠીમાં તપતા જીવોને પરમ શાંતિ આપવા જ્ઞાનસાગર બન્યા.
કેવળજ્ઞાન એટલે સૃષ્ટિનું કેવળ, ફષ્ટિનો જે સાર ગણાય, તેને નિર્મળ આત્મા વડે સ્પર્શવું તે. પરંતુ કેવળજ્ઞાન પહેલાં કેવળદર્શન થાય. કેવળદર્શન એટલે સૃષ્ટિમાં તરતા નેહનું સૃષ્ટિમય બનેલા આત્મામાં દર્શન, દર્શન થાય કે તરત જ તેનું જ્ઞાન થાય. દર્શન એટલે દેખવું, અને જ્ઞાન એટલે જાણવું. કેવળદર્શન અને કેવળજ્ઞાનની
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
૧૯૦
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
જીવન્ત ભૂમિકા તે ચરિત્ર. કેવળન તે જ્ઞાન પછી તેનુ સ્થાન આવે. કેવળદર્શન તે કેવળ+દર્શન; કેવળજ્ઞાન તે વળ+જ્ઞાન; કેવળ ચારિત્રને અ` કેવળચારિત્ર, શરીરસ્થ આત્માનું, સર્વ શુભાશુભ કર્મોનાં વાદળાને દૂર કરીતે, વિશ્વસ્થ આત્મામાં મળી જવું અને ત્રણેય કાળમાં થતી ક્રિયાઓને એકજ કાળમાં અભ્યસી શકવી તેનું નામ જ કેવળજ્ઞાન । દૃિષ્યદર્શન. -
6
તપ અને પારણાંની સંખ્યાઃ—થી મહાવીરે ઈ. સ. પૂર્વે ૫૬૯માં દીક્ષા લીધી. ( વિ. સ. પૂ. ૫૧૨-૧૧) દીક્ષાકાળથી તે * દિગ્દર્શીન 'ની સુવણું પળ વચ્ચેના ગાળે ખાર વર્ષ છ મામ અને ૫દર દિવસના છે. તે દિવસેામાં શ્રી મહાવીરે ક્રેટકેટલી તપશ્ચર્યા કરી તેના કાઠા નીચે પ્રમાણે તપનું નામ કેટલા કર્યો
છેઃ
છ માસના ઉપવાસ
છ માસમાં એછા પાંચ વ્
દિવસ
ચાર માસી ઉપવાસ
ત્રણ માસી ઉપવાસ
અઢી માસી ઉપવાસ
મે માસી ઉપવાસ
દાઢ માસી ઉપવાસ એકમાસી ઉપવાસ
૧૨
`માસી ઉપવાસ પ્રતિમાએ અઠ્ઠમ તપ છઠ (એ ઉપવાસ) તપ ૨૨૯ ભદ્ર પ્રતિમા મહાભદ્ર પ્રતિમા સવ તાબ પ્રતિમા
૧
૧૨
હર
--
એકંદર દિવસની પારાના દિવસની
સખ્યા
૧
સખ્યા
૧૮૦
૧૭૫
૧૦૮૦
૧૦
૧૫૦
૩૬૦
૯૦
૩૬૦
૧૦૮૦
૩૬
૪૫૮
ર
*
..
૪૧૫
૧
Y
ર
ર
ર
૧૨
૨૨૮
૧
૧
૩૫૦
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેવળજ્ઞાન
૧૧
| વિક્રમાદિત્ય સંવત પૂર્વે ૫૧૨-૧૧ ના માગસર સુદી દશમને દિવસે સંસારત્યાગ કર્યા પછીનાં બાર વર્ષ છ માસના પંદર દિવસના ગાળામાં ફક્ત ૩૫૦ દિવસ તેમણે અન્ન આરોગ્યું છે અને બાકીના દિવસમાં કઠીન તપશ્ચર્યા કરીએ તેમને દિવ્યદર્શન થયું વિ. સં. પૂર્વે ૪૯૯ ના વૈશાખ સુદ દશમે. ગણત્રી પ્રમાણે વિ.. પૂર્વે ૫૧૨– ૧૧ ના (ઈ. સ. પૂર્વે ૫૬૯ થી) માગસર સુદ દશમથી વિ સ. પૂર્વે ૪૯૯ ના વૈશાખ સુદી ૧૦ સુધી બાર વર્ષ અને સાડા પાંચ મહિના થાય, પણ અધિક માસની ગણત્રીએ એક મહિને વખો છે. ઉપરના કોઠામાં છઠ બસેહને ઓગણત્રીસ ગણાવીને પારણાના દિવસે બસોઇ અઠ્ઠાવીસ જણાવ્યા છે. તેનું કારણ એ છે કે, છેવટના છઠ્ઠમાં શ્રી મહાવીરને “દિવ્યદર્શન ' લાધેલું ને તેનું પારણું તે પછી કર્યું હોવાથી પારણાને તે દિવસ તેમની સાધુ અવસ્થામાં ગણત્રીમાં ન લેતાં “વિશ્વતારક 'ના જીવનમાં લીધેલ છે.
તપ કેટલો : એક શરીરધારી છ છ મહિના સુધી અજળ વિના ચલાવી શકે, તેનું મૂળે આત્મામાં રહેલા પ્રકાશનું બળ છે. ખાવું કે પીવું એ આત્માને ગુણ નથી. આહાર તો કેવળ શરીર ટકાવાર્થે જ હે કે આમાનંદીને ખોરાક તરફ ઓછું જ લક્ષ રહે છે પુદગલાનંદી જ ખોરાકમાં આનંદ માણે. છતાં શરીરના ટકાવ પૂરતો ખોરાક લેવો જરૂરી ગણાય. કહેવત છે કે, “આહાર અને નિદ્રા વધારીએ તેટલાં વધે, " કારણ સરળ છે. આહાર અને નિદ્રા શરીરને સુખાકારી લાગે, એટલે શરીર પ્રેમી જનો તે વધારી શકે. આત્માનંદી કાજે આહાર અને નિદ્રા ઉભય અલ્પ-જરૂર પૂરતાં હોવાં ઘટે.
કોઈ પણ શક્તિ ખીલવવા કાજે તેને અભ્યાસ જરૂરી છે. ખાવાનો સ્વભાવ અનાદિકાળથી આપણને વળગેલ છે તે દૂર કરવા માટે દિનપ્રતિદિન ખોરાક ઘટાડો જોઈએ અથવા તપ કરવો જોઇએ. - તપ કરવાથી ભેજનમાં ખર્ચાતી શકિતને સદુપયોગ થશે અને તે
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર કમેલને બાળવામાં સહાયભૂત થશે. ત૫ એટલે કર્મને તપાવનારું બળ. તે બળને જાગૃત કરવા અમુક સમય ખેરાક ન લે તેનું નામ તપ. નૌકારસી પણું તપ ગણાય અને ઉપવાસ પણ તપ ગણાય. તપ જેટલો મોટો હોય, તેની મુદત જેટલી લાંબી હોય, તેટલો તેને પ્રભાવ પણ વધારે. તપથી માનસિક એકાગ્રતા સારામાં સારી ખીલે છે છતાં પણ શારીરિક શક્તિના ખ્યાલ પ્રમાણે જ તપ કરવો જોઈએ. નબળા શરીરે વધારે તપ લાભ કરે, પણ થોડા સમય પૂરતો,
શ્રી વીરની તપશ્ચર્યાને લક્ષમાં રાખી યથાશક્તિ તપ કરવાથી આપણું કમંદા પણ દૂર થાય. શ્રી વીરના આપણે અનુયાયી અનુકૂળ બાબતમાં તેમનું અનુકરણ કરીએ, તો પછી પ્રતિકૂળ બાબતમાં કેમ નહિ ? શરીરને સારું લાગે તે કરવું અને આત્મહિતને ભૂલવું તે કર્યાને કાદો? અને શરીરને મેહ કેટલા સમય પૂરતો ? આજે જે શરીર વડે આપણે દુનિયામાં મહાલીએ છીએ, એવાં છે અને શરીરે આપણને મળી ચૂકયા હશે અને અનેક વખત આપણે તે શરીરની પૂરતી કાળજી રાખી હશે, છતાં આજે રસ્તામાં જઈને ન ચાલીએ કે એક કલાક વધારે કામ કરીએ છીએ તે શરીર થાકી જાય છે અને મન દ્વારા “આરામ' નો સંદેશો મળે છે. તે એવા નિમકહરામ શરીરને ફટાડવાથી શું લાભ? તેના કરતાં શાશ્વતપ્રકાશી આત્માના રંગમાં શરીરને રંગવું તે શું છેટું? શરીરને આત્માને નિર્મળ રંગ
બશે, ત્યારે જ આપણને સાચા રાહ નજરમાં આવશે અને પરમ ઉપકારી વિશ્વતઃકીની ઉજળી દિશામાં આપણું પગલાં પડતાં થશે.
ઉપસર્ગાદિનું સ્વરૂપ –સાધુ અવસ્થા દરમ્યાન મહાવીરને ત્રણ પ્રકારના ઉપસર્ગો (વાતનાએ સહન કરવા પડ્યા છે. જઘન્ય ઉપસર્ગ તે વ્યંતરીએ શિતલ જલકણ છાંટેલા તે, મધ્યમ ઉપસર તે સંગમ દેવતાનો અને ઉત્કૃષ્ટ પ્રકારને ઉપસર્ગ તે છેલા ગોવાળાએ કાનમાં નાખેલી કાષ્ઠશાળીઓ કાઢવાનો.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપગદિનું સ્વરૂપ
- ૧૯૩ દીક્ષાના શુભ દિવસથી જ મહાવીર કાયાભાવને અંતરમાંથી વેગો કરી, આત્મભાવમાં રમતા થયેલા અને તે ભાવ તેમણે છેવટ સુધી ટકાવી રાખી, દુનિયાને સાબિત કરી બતાવ્યું કે, “આત્માની શક્તિ અમાપ છે.” દીક્ષાના દિવસથી તે દિવ્યદર્શન'ની અનુપમ પળ સુધીના કેઈપણ સમયમાં શ્રી મહાવીર જમીન ઉપર સ્થિર થઈને બેઠેલા નહિ, પરંતુ ગાદેહાસને જ બેસતા. દીક્ષાકાળના સાડાબાર વર્ષ ને ૧૫ દિવસના ગાળામાં તેમણે ફક્ત બે ઘડી નિંદ્રા કરી છે અને તે શરૂ શરૂમાં શલપાણિ યક્ષના મંદિરમાં, તે પછી તેમણે અને આત્માનાં અજવાળા પીવાજ રેકેલી.
નિદ્રા વિના પ્રાણી ન જીવી શકે એ ભલે આજના વિજ્ઞાનની માન્યતા છે, પરંતુ ધર્મશાની તે માન્યતા નથી. કારણ કે નિદ્રા એ શરીરનો સ્વભાવ છે. આત્માનો સ્વભાવ સદા બ્રકૃતિને છે. અભ્યાસથી તે ટેવ પડી શકે તેમ છે, કારણ કે આપણી આંખોના પ્રદેશમાં જેમ જેમ આત્માની જાગૃતિનો ચેતનરવ વહેતો થશે, તેમ તેમ આપણું શરીરને જાગૃતિની સારી ટેવ પડશે અને નિદ્રાને તેને ધર્મ એ છે થતો જશે. કેવળજ્ઞાન બાદ અંબાંગમાં નિદ્રાનું તત્વ ટકી શકતું નથી. સઘળે જાગૃતિરવ પ્રસરી જાય છે.
ચારિત્રપાલનની રીતઃ–કેવલ્યના કલ્યાણમય મંડપમાં - પ્રવેશેલા “ વિશ્વતાર' દીક્ષાકાળ દરમ્યાન જે ચારિત્ર પાળ્યું, તેજ ચારિત્ર આજના | સાધુ-સાધ્વીઓને આદર્શ બને, તે આપણું માટે સારો સમય આવે ! પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિ એ અષ્ટપ્રવચનમાતાના યથાર્થ આદરથી ચારિત્ર કાન્તિમય અને વૃદ્ધિગત થાય, પાંચ સમિતિ તે (૧) ઈર્થી સમિતિ (૨) ભાષા સમિતિ (૩) એષણાસમિતિ (1) આદાનભંડમત્ત નિક્ષેપણું સમિતિ (૫) પારિકાપનિકા સમિતિ. ત્રણ ગુણિ તે (૧) મને ગુપ્તિ (૨) વચનગુપ્તિ (૩) કાયમુપ્તિ.
૧૩
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
વિહારક શ્રી મહાવીર
ધૂસરા પ્રમાણુ દષ્ટિ રાખીને વિહાર કરતાં શ્રી મહાવીરે ઇસમિતિનું યથાર્થ પાલન કરેલું, દીક્ષા કાળથી તે કેવળજ્ઞાન સુધીનો લાંબો સમય મૌનમાં વ્યતીત કરવા શ્રી વીરે પ્રસંગ ઊભો થયે પણ કાઈને કટુ વચન કર્યું નથી ને ભાષાસમિતિનું પૂરું પાલન કર્યું છે. એષણું સમિતિ એટલે દેષ રહિત આહાર ગ્રહણ કરે. શ્રી વીરે કંઈ પણ પ્રસંગે દોષિત ખોરાક લીધો જ નથી. છ માસના ઉપવાસને અંતે અન્ન વહેરવા ગયેલા ત્યારે સંગમદેવે ખોરાકને દોષિત કરેલ તે જાણીને તેઓ ત્યાંથી પણ પાછા ફરેલા અને એષણા સમિતિના પાલન વડે ચરિત્ર ક્યારામાં શુદ્ધ અમીરસ છાંટેલો. આદાનભંડ મત્તનિલેપણ સમિતિ એટલે પાત્રો પ્રમુખ ઉપકરણો જેને જયણાપૂર્વક ગ્રહણ કરે તેમ કરતાં જીવમાત્રને બાધા ન પહોંચાડે, પરંતુ શ્રી વીર કરપાત્રને જ ઉપયોગ કરતા હતા અને તેથી તેમને પાત્રો કે ઉપકરણોનો પ્રશ્ન સ્પશતાજ નથી. પરિઝાપનિકા સમિતિ એટલે થંડી –માત્રુ વગેરે નિર્જીવ સ્થાન પરઠવવું (મૂકવું). શ્રી વીર મહાપુરૂષ હતા. તેમને આહાર-વિહાર પણ ચરમ ચયી અદશ્ય હતો. એટલે તેમના માટે તે પ્રશ્ન રહેતું જ નથી. પણ સાધુસાધ્વીઓને લાગુ પડે છે. ઉk પાંચેય સમિતિમાં સદા જાગૃત તેમજ મન-વચન અને કાયાના દોષોથી નિમુંકત શ્રી વિરે અષ્ટ પ્રવચનમાતાને સંપૂર્ણ આદર વડે એવો સિદ્ધાન્ત જીવતો કર્યો છે કે, “ આત્મા માટે શરીરને આત્માના અફાટ. પ્રકાશ–જળમાં વહેતું મૂકી દેવું જોઇએ અને આત્મા વડે વિશ્વાત્માના વ્યાપક સંગીતસૂરમાં મળી જવું જોઈએ.'
સંસારીને ચાલવા માટે અનેક રાજમાર્ગો અને સડકે મેજુદ છે. સાધુજનોને ચાલવાનો માર્ગ ઘણોજ ઝીણો અને તંબૂરાના તાર જેવો સીધો છે. એક નટ જે રીતે દોરડા ઉપર એક નજરે સમતોલપણે કામ કરીને વિજય પામે છે, તેથી શતગણો આકરે માર્ગ છે, સાધુજનના વિજયદુર્ગને. નજર સામે મુકિતના ધવલ બિન્દુને સ્થિત કરી, તાર
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૯૫
ગુણદોષ શા ઝીણું ચારિત્ર માર્ગે ધર્યપૂર્વક ડગ માંડતો મહાસાધુજ એની સફરમાં સફળ થઈ શકે. ચારિત્ર-તાર પરથી ખસી જનાર કે ગબડી પડનારને ફરીથી એને એ જ પ્રયોગ કરવો પડે છે. લક્ષ્યને પામવા કાજે પ્રત્યેક પ્રાણ એ તદનુરૂપ વિધિમાં પિતાના જીવનને અમૂલ્ય સમય ખર્ચવો જોઈએ. પરંતુ કૂવામાં તાકેલું તીર આકાશમાં ન જાય તેટલું ખ્યાલમાં રહેવું જોઇએ.
ગુણષ –મન, બુદ્ધિ કે ઇન્દ્રિયોના વિષયને સ્પશર્તા ગુણદોષો જ્યાં માનવીની અંદરબહાર અસ્તિત્વ ધરાવતા હોય, ત્યાં સુધી તેના આત્માનો નેહ વ્યાપક બનીને વિશ્વના નેહસાગરમાં એકાકાર ન જ થઈ શકે. કારણ કે નેહ એ આત્માની છેલ્લી અને આદિ ભૂમિકા છે, જ્યારે ગુણદોષ એ અસ્થાયી શરીરધર્મો છે. ગુણદોષના સર્વથા અભાવનું નામ જ “કેવળજ્ઞાન.' ગુણદોષ મુખ્ય અઢાર પ્રકારના છેઃ
સત્તાન––H-HIS-શોદ-માયા- ય મારૂં . ' નિ-ર-રવિવા–રિયા-મામા ય . पाणिवह-पेम-फीकापसंग-हासाइ जस्स इय दोसा । अहारस वि पणहा, नमामि देवाहिदेवं तं ॥
(પ્રવચન સારહાર–ઠાર એકતાલીસમું ) વિવરણ:–અજ્ઞાન એટલે સંશય, મૂઢપણું, વસ્તુના મૂળને પારખવાની અશક્તિ, પોઇન્ધ કરે, પિત્તને ગરમ કરવું, માનસિક સમતુલા ગુમાવી .
બેસવી. મ–મદ, કુલ, બલ, એશ્વર્ય, રૂ૫, વિવાદિકને અહંકાર કર. મા-માન ખાવું, કદાગ્રહ પકડવો, સીધી રીતે ન વર્તવું.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર ઢો–લભ, આસક્તિ જડ પદાર્થમાં જકડાઈ જવું, આત્મત્વને
અનાદર. માથા—માયા, દંભ અથવા કપટ. ખોટા ખેલ કરવા, ભેદ રમ.
–રતિ, મનગમતા પદાર્થોની પાછળ ફના થવું. અ–અનિષ્ટ પ્રસંગે દુઃખી થવું, દિલગીર થવું. નિંદ્ર–નિદ્રા, નિદ્રાધીન રહેવું, આત્માને જાગૃતિ સ્વભાવ વિસર. તોર-શોક, ઇષ્ટના વિયોગે આઝંદાદિરૂપ. જિયવચન-મૃષાવાદ, અસત્ય બોલવું.
જા-પરદ્રવ્યનું હરણ કરવું, જેથી મન ચોરાય તે ચોરી. મરછા-બીજાની સંપત્તિને જોઇ ન શકવું. મા–ભય, બીજાને ભય પમાડવો, ભય પામવું, ગભરાવું. viળવ-પ્રાણુ વધ, હિંસા કરવી (મનથી-વચનથી કે કાયાથી) જેમ-પ્રેમ, સ્થૂલ પદાર્થો પ્રત્યે આસકિત. છાપાં-ક્રીડાપ્રસંગ, આત્માને ભૂલાવે તેવી અનર્થકારી
રમતોમાં આનંદ માનીને સમય બરબાદ કરવો. gar–હાય, હસવું તે, શરીર વડે આત્મા સામે હસવું.
ઉકત અઢારેય દોષોથી મુકત મહામાનવને જ “દિવ્યદર્શન ' લાધે અને તે જ પૂજ્ય ગણાય. જ્યાં સુધી ગુણદોષનું અસ્તિત્વ હેય, ત્યાં સુધી આત્માના સાહજિક પ્રકાશને સંપૂર્ણ રીતે પ્રગટ થવામાં તે ગુણદોષો આડે આવે જ. સારા અને માઠા ઉભયના અતાત્વિક સ્પર્શથી પર વર્તત મહાયોગી જ “ વિશ્વતારક' બની શકે અને તેજ જન્મ મૃત્યુનાં બંધનેથી પર બને. ગુણદોષને ટાળવાને મુખ્ય ઉપાય સમભાવ અને વૈર્ય, જે જે થાય તે તે તરફ સમભાવે નજર ફેંકતાં જાતે દહાડે આપણું માનસ સમતલ બને. તે ન સારાને ચાહે,
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્યામધમ
૧૨૭
ૐ ન ભુરા તરફ દ્વેષ વર્ષાવે અને ચિત્ત જ્યારે રાગદ્વેષથી પર તે ત્યારે. આત્માની વ્યાપકતા છતી થવા માંડે અને જીવમાત્ર પ્રત્યે આપણી આંખમાં સ્નેહ ઊભરાતા થાય. જે સ્નેહના અવલંબન વડે આપણું જીવન ધન્ય બને અને ભટકવાના વારા ખતમ થાય.
શ્રી મહાવીર સમભાવી હતા. જે સ્નેહથી તેમણે ચડકૌશિકનામને ખૂઝગ્યેા હતેા, એ સ્નેહ આજે આપણામાં જાગૃત થાય તે જગતના જીવમાત્રનાં સુખદુ:ખનુ નિદાન આપણને હાથ લાગે, શત્રુમિત્ર પ્રત્યેની સમદૃષ્ટિના અભ્યાસે જ આત્મધમ પ્રગટ થઈ શકે તેમ છે. સારા માઠાના ભેદભાવની કાતિય અસર તળે આત્માનુ સુમલ સ'ગીત દૃખાય છે અને તેના વિકાસ સ્થગિત થઇ જાય છે.
$
ત્યાગધઃ—દુનિયાના અન્ય ધર્મોની અપેક્ષાએ મહાન ગણાતા જૈન ધમ` ખાસ કરીને ત્યાગને મહત્ત્વ આપે છે. આલમના અન્ય ધર્મો ત્યાગ માર્ગ છે, પ્રમાણે છે; પરંતુ તે એટલા દરજ્જા સુધી નહિ, જેટલા દરજ્જે જેતે ત્યાગને અપનાવ્યેા છે. જૈનધમ માં ત્યાગનાં સૂક્ષ્મ તત્ત્વા ભળેલાં છે એટલે જ તે આજના પરિગ્રહવાદના જમાનામાં પણ ટકી રહ્યો છે જ્યારે સ્થૂલ ત્યાગને માણનારા કેટલાય ધર્મી આજે નહિવત બની રહ્યા છે અને કેટલાક ઉપર ખ્રિસ્તીધમ ની છાયા ફરી વળી છે.
ત્યાગ વડેજ દુનિયા તરાયઃ—જેમ કેડ ઉપર એને વધારેતેમ પન્થ કાપવા કઠિન પડે, તે રીતે જેમ સાંસારિક અંધનેને સ્વીકાર તેમ મુક્તિ મંદિરના મિનારા દૂર ત્યાગ એટલે ત્યજવું ને દીક્ષા લે તેનું નામ સંસારત્યાગ. સંસારત્યાગ્યા. અટલે શરીર ત્યાગ્યું, દુનિયાની મારામારી ત્યાગી. લક્ષ્મીના મેહ ત્યાગ્યે, માતા-પિતા પુત્ર-પત્ની ગિનીના સંબંધ ત્યાગ્યા. સવું પ્રકારનાં જૂઠ્ઠાણું ત્યાગ્યાં. આ ત્યાગ મન-વચન અને કાયાથી કરવાના, નહિ કે દેખાવ પૂરતે શરી
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
વિશ્વોદ્ધારક શ્રી મહાવીર
રથી જૈન સાધુ જેટલો ત્યાગ વડે ઝળહળે છે, તેટલે અન્ય સંપ્રદાયને કે મહાત્મા ઝળકતો જણાતો નથી, કારણ કે જેમ ત્યાગને પ્રકાર ઉચ્ચ, તેમ આત્માને સપિડનારી આત્મવિભૂતિ પણ શ્રેષ્ઠ અને નિર્મળ.
વેદાંત ત્યાગધર્મને માન્ય છે, પણ તે ઘર ત્યજીને જંગલમાં જવા પૂરતો. જંગલમાં જઈને કુટિર બાંધનારા સાધુને વેદાંતે અસાધુ નથી કહ્યો. બ્રિરિતધર્મ માનવસેવાને નામે નિર્બળતા જ ફેલાવી છે. તેણે માનવસેવાની બાંગ પોકારી, પણ દાનને માનવતાને માગે આવવાનો સરળ રાહ ન દર્શાવ્યો અને પરિણામે દાનને હાથે માન માર્યા ગયા.
જૈનધર્મમાં સાધુ-સાધ્વી ઉપરાંત શ્રાવને પણ ત્યાગધર્મ લાગુ પાડયો છે. સંસારમાં ખાતા, કમાતા પ્રત્યેક વીરબાલને “પરિગ્રહ પરિમાણુવ્રત' લેવાની શાસ્ત્રકાર મહાત્માએ ફરજ પાડી છે. ઘણું ધન્યાત્માઓ તે વ્રતનું આજે ય પાલન કરે છે. પરિગ્રહ પરિમાણુ વ્રત એટલે અમુક વસ્તુનો સંચય અમુક પ્રમાણ કરતાં વધારે ન રાખવો. કેટલું સરસ વત ગણાય. એના મૂળમાં સંતોષ અને પ્રેમની સરવાણુઓ સિવાય બીજું શું હોઈ શકે?
એક ક્ષત્રિય રાજકુમાર–જેણે કદી તડછો અનુભવ્યો નથી, ઘરની આરસ દિવાલોની બહાર ડોકાયું નથી, સુખની સૂરીલી સરણાઈના સૂર સિવાય કાંઈ સાંભળ્યું નથી, અમૃતમીઠાં ફળ સિવાય અન્ય પદાર્થો આરોગ્યા નથી, તે જ્યારે સઘળું જતું કરીને ખુલ્લે પગે અને ઉઘાડા શરીરે, ખાન પાન કે શયનની ચિંતા વિના એકજ સત્યની દિશામાં પગલાં ઉપાડવા તત્પર થયો હશે તે ધર્મના ત્યાગની કેટલી મહત્તા કલ્પી શકાય? દુનિયાની અને સુખીમાં સુખી વંચાનારા સંસારીને ત્યાગધર્મની અપેક્ષાએ દુઃખીમાં દુખી માની શકાય. અને તેથી જ દુનિયાના સર્વ વિભામાં મહાલતા, જૈનધર્મ
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક ક્ષત્રિય રાજકુમાર
૧૯૯ પ્રેમી નરેશાએ અને શ્રીમંતે એ સાચા સુખ માટે ક્ષણિક સુખ વિભનો ત્યાગ કરેલ. - વેજ ક્ષણિક છે, તમે તેને ત્યાગ કે ન ત્યાગ, સમય પૂરો થયે એ તો તમને છોડીને ચાલ્યા જ જવાના. તમે ભલે તે વૈભવને તમારા પિતાના માનતા હે, પણ એ ક્યારે હાથતાળી દઈને ચાલ્યા જશે તે તમે સમજી પણ નહિ શકે. એટલા માટે પ્રારંભથી જ અંતરમાં ત્યાગધર્મનું બીજ વાવી દેવું જોઈએ. જે સંસારના સારા મીઠા પ્રસંગેની અસરથી પોષાઇને પલ્લવિત થઈ શકે.
માનવજગત ત્યાગ ધર્મ પાળે તેમાં તો શી નવાઇ ! કુદરતના એક એક બળમાં ત્યાગધર્મની સુરભિ મહેકી રહી છે. કુસુમને જઈને પૂછે, તારે ધર્મ શું ? કહેશે કે પરિમલ આપીને માટીમાં માટીરૂપે મળી જવું. ફૂલ જ્યારે સ્વેચ્છાએ પરિમલને ત્યાગ કરે છે ત્યારે જ તે પરિમલમાંથી મીઠી સુગંધ પ્રસરે છે. જે તેની પાસે બળ પૂર્વક સુગંધી માગવામાં આવે તો તેમાંથી કડવી બદબો આવે. એટલે કે ત્યાગધર્મની મહત્તાને પ્રમાણુતા વનસ્પતિકાયના ભવ્ય છે પણ તેનો યથાશકિત આદર કરે છે. એ જ રીતે વાદળનું. કાદવ ખાઈને તે અમૃત વરસાવે ને પિતાની જાતને મિટાવી દે. સરિતા પિતે મળ– મૂત્ર પ્રક્ષાલે અને બદલામાં નિર્મળ સલિલ વડે માનવ અને ધરિત્રીને પાંખે. ચંદનવૃક્ષ, આપ ઘસાય ને અન્યને સુગંધી આપે; આપ જળે ને અન્યને ઠારે આપણે પણ આત્માને ચંદન ઝરો પ્રગટાવવા શરીરના ચંદન કાષ્ઠની ચિંતા ન કરવી જોઇએ.
[જુઓ ભાગ બીજો]
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
તમારા ધંધાની જાહેરાત
આ ગ્રંથાવલીનાં પુસ્તકે દર બે મહિને પ્રગટ થાય છે. તેમાં જા.ખ. આપવાથી તમને કાયમી લાભ થાય છે. કારણ રોજીંદા કે અઠવાડિક છાપાંઓ તે વાંચકે વાંચીને ફેંકી દે છે જ્યારે પુસ્તકે તે કાયમ વાંચવાનાં રહે છે અને એ રીતે અનેક વખત વાચકોના ધ્યાન ઉપર જાઓ આવે છે.
જાxખ ના ભાવ નીચે મુજબ આખું પાનું
રૂા. ૨૫-૦-૦ અધું પાનું
” ૧૫-૦-૦ (એક પુસ્તક દીઠ)
નોંધ–કેટલા પુસ્તકમાં જાખ ચાલુ રાખવી છે તે જણાવશે. એક વર્ષ જખ ચાલુ રાખનારને ૧૦%વટાવ.
સમ્રાટ પ્રિયદશી ઉફે ભૂલથી મનાયેલા
- સમ્રાટ અશોક ક્રાઉન આઠ પેજ પૃષ્ઠ ૪૬, ચિત્રો ૪૦ સિક્કા ૧૫ અને ૧૫ નકશા સહિત,
આ ગ્રંથ ઈતિહાસના વિષયમાં મહાન કાન્તિ ફેલાવનાર પુરવાર થયું છે. કિમત રૂ. ૬-૦-૦
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
_