________________
•द्रव्यजीवनिक्षेपस्यासिद्धि.
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् १/५ गुणपर्यायवियुक्त इति । गुणाः = सहभुवो ज्ञान-दर्शन-सुखादयः, पर्यायाः = क्रमभुवो मनुष्यादयः, गुणाश्च पर्यायाश्च गुणपर्यायास्तैः वियुक्तो = रहित इत्यर्थः ।।
ननु चैवंविधोऽर्थो नास्त्येव, समस्तधर्मकदम्बकरहितत्वात् मण्डूकजटाभारवदित्युक्ते आहप्रज्ञास्थापितः। प्रज्ञा = बुद्धिस्तया स्थापितो = वियत्यालिखितः कल्पित इतियावत् । एतदुक्तं भवति- न ते गुण-पर्यायास्ततो द्रव्याद् विष्वग् भवन्ति, किं तर्हि ? बुद्ध्या तत्स्था एव विभज्यन्ते, ततश्च द्रव्यमानं केवलमवतिष्ठते बुद्धिपरिकल्पनागोचरतामितम्, एतदाह- अनादिपारिणामिकभावयुक्त इति । भावशब्दो हि औदयिकादिषु वर्त्तमानः पारिमाणिक इत्यनेन विशेषे स्थापितः । पारिणामिकभावोऽपि सादिरस्त्यभ्रेन्द्रधनुरादीनाम्, किं तादृशोऽयं ? नेत्याह- अनादिपारिणामिकभाव इति । अनादिश्चासौ पारिणामिकभावश्चानादिपारिणामिकभावस्तेन युक्तोऽनादिपारिणामिकभावयुक्त इति । एतदुक्तं भवतियत्तदनादिकालसन्ततिपतितं द्रव्यं तावन्मानं तदिति मैवं मंस्थाः अनादिपारिणामिकभावयुक्त इति, अत्र भावशब्दः श्रूयते इतिकृत्वाऽस्ति द्रव्ये कोऽपि भावांश इति। न खलु कश्चित् तत्र गुणः
– હેમગિરા
* દ્રવ્યજીવનો અસંભવ છે પ્રશ્ન :- ઉપર કહ્યા મુજબનો દ્રવ્ય જીવ (અર્થ) તો દુનિયામાં સંભવિત જ નથી. કારણ કે આ (દ્રવ્યજીવ) સમસ્ત ગુણપર્યાય રૂપ ધર્મથી વિમુક્ત છે. જેમ દેડકાને માથે જટાનો ભાર અત્યંત અસંભવિત છે. તેમ તેવો દ્રવ્યજીવ પણ અત્યંત અસંભવિત છે.
જવાબ :- પોતાના ગુણપર્યાયોથી વિમુક્ત ક્યારે પણ જીવ દ્રવ્ય ન જ હોય છતાં બૌદ્ધિક કલ્પનાથી અર્થાત આકાશમાં આલેખન કરવા રૂપ કલ્પના, અહીં દ્રવ્યજીવની સમજવાની છે. આશય એ છે કે તે ગુણ-પર્યાયો દ્રવ્યથી ક્યારેય જુદા નથી હોતા પણ બુદ્ધિ વડે દ્રવ્યમાં રહેલા તે ગુણ પર્યાયોને વિભક્ત કરવામાં આવે છે અને તેમ કરતાં બુદ્ધિની કલ્પનાના વિષય એક દ્રવ્ય માત્ર રહે છે. આને જ જણાવતાં કહે છે “અનાદિ પારિણામિક ભાવયુક્ત” એવો આ જીવ ‘દ્રવ્યજીવ' તરીકે સમજવો. “ભાવ” શબ્દ ઔદાયિક આદિ પાંચે ભાવોમાં સામાન્ય રૂપે વપરાય છે. પરંતુ પ્રસ્તુતમાં જીવમાં પારિણામિક ભાવનું જ ગ્રહણ કરવાનું છે એ જણાવવાં “ભાવમાં ‘રિમિક'ને વિશેષણ તરીકે જોડ્યું.
# પારિણામિકભાવની વ્યાખ્યા : પારિણામિક ભાવોમાં પણ સાદિ અને અનાદિ એમ બે વિભાગ છે. આકાશમાં થતાં ઈન્દ્રધનુષાદિ સાદિ પારિણામિ ભાવ છે. તો શું આ જીવ પણ તેવા ભાવવાળો છે કે નહીં ? તે પ્રશ્નોના જવાબમાં કહે છે કે “જીવ’ તો અનાદિ પારિણામિક ભાવયુક્ત દ્રવ્ય છે એ જણાવવા અનાદિ વિશેષણ જોડ્યું. અનાદિ એવો પારિણામિક ભાવ તે અનાદિ પારિણામિક ભાવ. આવા
૨. "સ્તિ તત્ર
.સં.
