________________
स्वोपज्ञभाष्य-टीकालङ्कृतम् • ऋजुशब्दनयस्वरुपम् .
३१७ भाष्य- साम्प्रतविषयग्राहक-मृजुसूत्रनयं समासतो विद्याद् । - વિદાય્ યથાર્થä, વિશેષતપરંતુ શબ્દની ૪ / રૂતિ !
ऋजुसूत्रस्वभावमाह- साम्प्रतेत्यादि, साम्प्रतो वर्तमानः विषयो=ज्ञेयस्तस्य ग्राहकं, वर्तमानार्थाश्रयमित्यर्थः । समासत इति संक्षेपतः, यतो वर्तमानमात्मीयं नामादिकमित्यादिविशेषणोपेतं, सङ्गच्छत्ययम् । उत्तरार्धेन शब्दस्वरूपमाह- विद्याद् यथार्थशब्दमिति । अनेन तु एवम्भूत एव प्रकाशितो लक्ष्यते, सर्वविशुद्धत्वात् तस्येति, यतः स एवमभ्युपैति यदाऽर्थश्चेष्टाप्रवृतस्तदा तत्र घट इत्यभिधानं प्रवर्त्य, नान्यदेति । साम्प्रतसमभिरूढौ कस्मान्नामेडिताविति चेत् ? उच्यते- तावपि स्मारितावेव, यत आह- विशेषितपदं तु शब्दनयमिति, विशेपितपदमिति विशेपितज्ञानं, यतः साम्प्रतसमभिरूढयोरन्यादृशं ज्ञानं, नामादिषु प्रसिद्धपूर्वाच्छब्दादर्थे प्रतीतिः साम्प्रतः शब्दान्तरवाच्यश्चार्थः शब्दान्तरस्य नाभिधेयीभवतीत्येवं समभिरूढविज्ञानमिति, इति: नयानुस्मरणपरिनिष्ठासूचकः ।।
- હેમગિરા ભાષ્યાર્થ:- વર્તમાન વિષયનો ગ્રાહક ઋજુસૂત્ર નય છે તેમ ટૂંકથી સમજવું. તથા યથાર્થ શબ્દવાળા શબ્દ નયને વિશેષિત પદ વાળું જાણવું વિસ્તૃત છે. ઉપચરિત અને અનુપચરિત વિશેષોનો આશ્રય કરતો હોવાથી આ નય વિસ્તૃત = વિસ્તીર્ણ પણ છે.
* ઋજુસૂત્ર અને શબ્દનયની ટૂંકમાં ઓળખ # ઋજુસૂત્ર જ્યના સ્વભાવને કહે છે. :- વર્તમાન વિષયનો ગ્રાહક ઋજુસૂત્ર છે તેમ ટૂંકથી જાણવું. કારણ કે આ નય “વર્તમાન” અને આત્મીય એવા નામાદિક વિશેષણથી યુક્ત વિષયને • જ માને છે. અર્થાત્ + નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય, ભાવથી વિશેષિત, વર્તમાન ક્ષણવાળા અર્થનો ગ્રાહક આ ઋજુસૂત્ર નય છે. શ્લોકના ઉત્તરાર્ધમાં શબ્દનયના સ્વરૂપને દર્શાવતાં કહે છે કે“યથાર્થ' પદથી “એવંભૂત”નો જ ઉલ્લેખ કર્યાનું જણાય છે. આ એવંભૂત સર્વ નય થકી વિશુદ્ધનય છે. કારણ કે આની માન્યતા એ છે કે અર્થ જયારે તેની ચેષ્ટામાં પ્રવૃત્ત હોય ત્યારે જ “ઘટ’ આ પ્રમાણેનું નામ પ્રવર્તવું જોઈએ. અન્યથા નહીં.
શંકા :- અહીં એવંભૂતનો ઉલ્લેખ કરીને સાંપ્રત અને સમભિરૂઢનો નયનો ઉલ્લેખ ક્યા હેતુથી ન કર્યો ? એ બેને કેમ ભૂલી ગયા ?
સમાધાન :- આ બેને પણ યાદ કર્યા જ છે. આ બેનો ઉલ્લેખ કરવા જ “વિશેષિતપવું તુ શદ્રનયમ” એ પદો છે. આમાં વિશેષતપથી આ બેને જાણવાં, અર્થાત્ આ બંને વિશેષિત (ભિન્ન કક્ષાના) જ્ઞાન છે. કારણ કે આ સાંપ્રત અને સમભિરૂઢનું જ્ઞાન એવંભૂત કરતાં અલગ કક્ષાનું છે. તે આ મુજબ + પ્રસિદ્ધપૂર્વ =અમુક શબ્દ અમુક જ નામ સ્થાપના, દ્રવ્ય, ભાવ વસ્તુનો ૨. “ તિ મુ. (ઉં,મ) | ૨. રિT.A. રૂ. “તિ” T.A.
