________________
स्वोपज्ञभाष्य-टीकालङ्कृतम् • स्वामि-विषयकृतभेदोपदर्शनम् .
२५१ ___ भा० किंचान्यत्। स्वामिकृतश्चानयोः प्रतिविशेषः। अवधिज्ञानं संयतस्य, असंयतस्य, वा सर्वगतिषु भवति, मनःपर्यायज्ञानं तु मनुष्यसंयतस्यैव भवति, नान्यस्य ।। किञ्चान्यत्। विषयकृतश्चानयोः प्रतिविशेषः। रुपिद्रव्येष्वसर्वपर्यायेष्ववधेविषयनिबन्धो भवति। तदनन्तभागे मनःपर्यायस्येति।। संयतासंयतस्य वा, सर्वगतिषु नारकादिकासु चतसृष्वपि भवेत् , यतो नारकादीनां सर्वेषामवधिज्ञानमुत्पद्यते, मनःपर्यायज्ञानं पुनर्मनुष्यसंयतस्यैव भवति, मनुष्यग्रहणात् नारकादिव्युदासः, संयतग्रहणात् मिथ्यादृष्ट्यादीनां प्रमत्तान्तानां षण्णां व्युदासः, एवकारेण नियमयति मनुष्यसंयतस्यैव फलं नियमस्य दर्शयति- नान्यस्येति, देवादे तदुत्पद्यत इत्यर्थः ।। ___ "किञ्चान्यत्' विषयकृत इत्यादि । रुपिषु-परमाणुद्रव्येषु, असर्वपर्यायेष्विति । सर्वे सम्पूर्णाः पर्याया उत्पादादयो येषां तानि सर्वपर्यायाणि न सर्वपर्यायाण्यसर्वपर्यायाणि तेषु, तानि हि रूपिद्रव्याण्यवधिज्ञानी सर्वाणि जानाति न तु तेषां सर्वान् पर्यायानिति, एकैकस्य तु परमाणोः कदाचिदसङख्येयान्
- હેમગિરા ભાષ્યાર્થ - વળી આ બે વચ્ચે “સ્વામીકૃત ભેદ પણ છે. જેમ કે અવધિજ્ઞાન સંયત અથવા અસંયતને, સર્વગતિઓમાં હોય. મન:પર્યાયજ્ઞાન તો સંયત મનુષ્યોને જ હોય બીજાને નહીં. વળી બન્ને જ્ઞાનમાં વિષયકૃત ભેદ પણ છે જેમ કે અવધિજ્ઞાની રૂપી દ્રવ્યોમાં રહેલ અસર્વપર્યાયોને જાણે અને મન:પર્યાયી આ રૂપી દ્રવ્યોના અનંતમાં ભાગના વિષયોને જાણે. નારદાદિ ચારે ગતિમાં અવધિજ્ઞાન હોય, કારણ કે નરક વગેરે બધાને અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે. જ્યારે મન:પર્યાયજ્ઞાન તો અપ્રમત્ત સંયમી મનુષ્યને જ થાય એ સિવાય કોઈને નહીં મનુષ્ય (ગતિ)નું ગ્રહણ કર્યું હોવાથી નારકાદિની બાદબાકી થઈ. સંયતનું ગ્રહણ કર્યું હોવાથી મિથ્યાષ્ટિથી પ્રમત્તસંયમી સુધીના છ પ્રકારના જીવોનો વ્યવચ્છેદ કર્યો. ‘’ કારથી એ જણાયું કે અપ્રમત્ત સંયતિ મનુષ્યને જ આ જ્ઞાન મળે. આ નિયમથી ફલિત થયું કે અન્ય કોઈ દેવાદિને મન:પર્યાયજ્ઞાન ન હોય. વળી બીજો ભેદ દર્શાવે છે.
અવધિ અને મન:પર્યાયની અંતિમ ભેદરેખા * " વિષયકૃતભેદ :- પરમાણુ આદિ રૂપી દ્રવ્યોમાં રહેલા ઉત્પાદ-વ્યય આદિ સંપૂર્ણ પર્યાયો તે “સર્વપર્યાય' કહેવાય. અવધિજ્ઞાની આ સર્વ પર્યાયને ન જાણે, પણ અસર્વપર્યાયને જાણે કારણ કે અવધિજ્ઞાની વધુમાં વધુ સર્વ રૂપી દ્રવ્યોને જાણી શકે પરંતુ તે દ્રવ્યોના સર્વપર્યાયો ન જાણી શકે. પરંતુ એક-એક પરમાણુગત અસંખ્ય પર્યાયોને ક્યારેક જાણે તો ક્યારેક સંખ્યાતા પર્યાયોને જાણે. આ જ્ઞાની જઘન્યથી રૂપ-રસ-ગન્ધ-સ્પર્શ આ ચારને જાણે પણ એક-એક પરમાણુના અનંત પર્યાયો જોવા માટે આ સમર્થ ન બને. જો સર્વ (અનંત) પર્યાયોને જાણી લે તો કેવલી થઈ
૧. “સંયતાસંતસ્થ ” મુ. (૪) ૨. મવતિ રાB. રૂ. સૂમ' રાA.'... તષ્યિતિત
મુકત ન ટૂર: (મ.) 1
