________________
स्वोपज्ञभाष्य-टीकालङ्कृतम्
• असन्दिग्धध्रुवावग्रहपरामर्शः •
२०३
भाष्य- 'असन्दिग्धमवगृह्णाति सन्दिग्धमवगृह्णाति । ध्रुवमवगृह्णाति अध्रुवमवगृह्णाति । इत्येव - મીઠાવીનાપિ વિદ્યાત્ ।।૧૬।।
विकल्प उपन्यस्तो निश्चितमवगृह्णातीति निश्चितं सकलसंशयादिदोषरहितमिति, यथा तमेव योषिदादिस्पर्शमवगृह्णत् ज्ञानं योषित एव पुष्पाणामेव चन्दनस्यैवेत्येवं यदा प्रवर्तते तदा निश्चितमवगृह्णातीत्युपदिश्यते। अनिश्चितमवगृह्णातीति च कदा व्यपदिश्यते ? । यदा तमेव स्पर्शं संशयापन्नः परिच्छिनत्ति स्पर्शोऽयं भवति एवं तु न निश्चिनोति योषित एवायं विलोमधर्मादेरपीदृशो भवति स्पर्श इति संशयप्रादुर्भावात् ।
ध्रुवमवगृह्णातीति । ध्रुवमत्यन्तं सर्वदेत्यर्थः । यदा यदा तस्य तेन स्पर्शेन योगो भवति योषिदादिना तदा तदा तमर्थमविच्छनत्तीत्यर्थः । एतदुक्तं भवति सति चोपयोगे यदाऽसौ विषयः स्पर्शाख्यः स्पृष्टो भवति तदा तमवगृह्णाति एवम् अध्रुवमवगृह्णातीति । सतीन्द्रिये सति चोपयोगे सति च विषयसम्बन्धे कदाचित् तं विषयं तथा परिच्छिनत्ति कदाचिन्नेत्येतदध्रुवमवगृह्णातीत्युपदिश्यते । एवमित्यनेनैतत् कथयति- यथा विषयस्य बह्वादेर्भेदाद् द्वादशप्रकारोऽवग्रहोऽभिहितः क्षयोप→ હેમગિરા – ભાષ્યાર્થ :- અસંદિગ્ધ અવગ્રહ કરે, સંદિગ્ધ અવગ્રહ કરે, ધ્રુવ અવગ્રહ કરે, અધ્રુવ અવગ્રહ કરે. આ પ્રમાણે ઈહાદિમાં સમજી લેવું. ૫૧૬૫
નિશ્ચિત અવગ્રહ :- નિશ્ચિત એટલે સકળ સંશયાદિ દોષથી રહિત એવું જ્ઞાન. તે આ રીતે કે તે જ સ્ત્રી આદિના સ્પર્શને અવગ્રહણ કરતું જ્ઞાન જ્યારે આ સ્ત્રીનો જ સ્પર્શ છે, આ પુષ્પનો જ સ્પર્શ છે, ચંદનનો જ છે, ઇત્યાદિ રૂપે પ્રવર્તે ત્યારે આ નિશ્ચિતને અવગ્રહણ કરનારું છે તે પ્રમાણે કહેવાય.
શંકા :- ‘અનિશ્ચિતનો અવગ્રહ કરે છે એવો વ્યપદેશ ક્યારે થાય ?' જવાબ :- જ્યારે તે જ (યોષિતાદિનો) સ્પર્શનો બોધ સંશયયુક્ત હોય ત્યારે અનિશ્ચિત અવગ્રહ જાણવો. આ અવગ્રહમાં સ્પર્શ છે, એવું જ્ઞાન થાય છે. આવો સ્પર્શ તો (સ્ત્રી આદિથી) વિરોધિ ધર્મવાળી વસ્તુઓમાંય જોવા મળે છે.' આવો સંશયનો પ્રાદુર્ભાવ થયો હોવાથી ‘સ્ત્રીનો જ સ્પર્શ છે,’ એવું નિશ્ચિત નથી.
ધ્રુવ અવગ્રહ :- ધ્રુવ એટલે અત્યંત (=સર્વદા), જ્યારે જ્યારે તે-તે વસ્તુનો સ્પર્શ થાય ત્યારે ત્યારે તે-તે (સ્ત્રીઆદિ)ને ઓળખી લે છે. આશય એ છે કે વસ્તુ વિશેષના ઉપયોગમાં વર્તતા જીવને જ્યારે તે વસ્તુનો સ્પર્શ થાય ત્યારે તે વિષય સંબંધી જ્ઞાન ગ્રહણ કરી લે તેને ધ્રુવ-અવગ્રહ કહેવાય.
અધ્રુવ અવગ્રહ :- ઈન્દ્રિય છતેં ઈન્દ્રિયનો ઉપયોગ છતે તેમજ વિષયનો સંબંધ છતે ક્યારેક તે વસ્તુને જાણે, ક્યારેક ન પણ જાણે, તેને અધ્રુવ- અવગ્રહ કહેવાય.
. “અનુમવધૃતિ, ઉમવįાતિ" A.ત્તિ. I
