________________
२१२
• उपचार-मुख्यवृत्तिभ्यां श्रुतशब्दस्यार्थः• तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् १/२०
સૂત્રમ્- ભુતં તિપૂર્વ વિદિશમેવા -૨૦ ___ भाष्य- अत्रोच्यते ।। श्रुतज्ञानं मतिज्ञानपूर्वकं भवति।
अस्मिन् नोदिते गुरुराह- उच्यते मयेति-श्रुतिमिति लक्ष्यं, मतिपूर्वमिति लक्षणं, द्वयादिविधानं, श्रुतमिति च श्रूयते स्म श्रुतम् । एवंविधायां च कल्पनायां शब्दोऽभिधीयते न श्रुतिः, श्रुतं श्रवणमिति भावसाधनतामभ्युपैति, प्रकृतेन ज्ञानग्रहणेन श्रुतमिति ज्ञानं ग्राह्यं, न शब्दः, ज्ञानविचारप्रस्तावात् । यदि तु श्रुतज्ञानस्यान्तर्वर्तिनः स शब्दो निमित्ततां प्रतिपद्यमानः श्रुतव्यपदेशमश्नुते न कश्चिद् दोषः, उपचारस्य व्यवहाराङ्गत्वात् । मुख्यया तु वृत्त्या श्रुतमित्यनेन ज्ञानमुच्यते, एतदाह- श्रुतज्ञानमिति ।
मतिपूर्वमित्यस्यार्थं विवृणोति-मतिज्ञानपूर्वकं भवतीत्यनेन । मत्या प्रकृतया ज्ञानं विशेपयतिमतिज्ञानमिति । तन्मतिज्ञानं पूर्वं यस्य तन्मतिपूर्वं भण्यते, अपेक्षाकारणं चेह पूर्वमित्यनेनोच्यते, यथा घटस्योत्पत्तावपेक्षाकारणं व्योमाद्यपेक्ष्यते, तेन विना तदभावात्, एवमिह सति मतिज्ञाने लंब्धिरूपे
- હેમગિરા -
સુત્રાર્થ - શ્રત અતિપૂર્વક હોય છે. અને આ શ્રુતના બે પ્રકાર છે. ૧. અનેક પ્રકાર અને ૨. બાર પ્રકાર | -૨૦ ||
ભાષ્યાર્થ :- જવાબ :- શ્રુતજ્ઞાન મતિજ્ઞાન પૂર્વક હોય છે. = પ્રકાર છે. “સંભળાય તે શ્રુત’ આ વ્યુત્પત્તિ અનુસાર શ્રત એટલે “શબ્દ” થાય. પણ “કાન” (શ્રુતિ) અર્થ ન કરવો. અથવા શ્રવણ = સાંભળવું એમ ભાવ સાધન (ભાવ પ્રત્યય)વાળું આ શ્રુત’ પદ સમજવું.
પ્રસ્તુતમાં જ્ઞાનનો વિચાર ચાલી રહ્યો હોવાથી “શ્રુતં પદથી શ્રુતજ્ઞાન = સાંભળેલુ એવું જ્ઞાન = શબ્દના અર્થનું સંવેદન એવો અર્થ લેવો. પણ “શબ્દ” એવો અર્થ ન સમજવો. જો શબ્દ એ અંતરમાં થનારા શ્રુતજ્ઞાનની પ્રાપ્તિમાં નિમિત્ત બને તો શબ્દમાં “શ્રુત'નો વ્યપદેશ થઈ શકે. તેમાં કોઈ દોષ નથી કારણ કે કાર્યમાં કારણ ઉપચાર કર્યો છે અને ઉપચાર એ વ્યવહારનું અંગ છે. પરંતુ મુખ્ય વૃત્તિથી તો “શ્રુત” પદથી જ્ઞાનનું ગ્રહણ કરવું. આ જ વાતને જણાવતાં ભાષ્યમાં “શ્રુતજ્ઞાન મતિપૂર્વક હોય છે” વગેરે કહ્યું છે.
* શ્રત એ મતિપૂર્વક હોય છે મતિ એટલે બુદ્ધિ, આ પ્રસ્તુત મતિથી “જ્ઞાન' પદને વિશેષિત કરતાં “મતિજ્ઞાન’ પદ બને. આ મતિજ્ઞાનપૂર્વક જે હોય તે “અતિપૂર્વ' કહેવાય. તથા ‘પૂર્વ' શબ્દથી અહિ અપેક્ષાકરણ લેવું અર્થાત્ શ્રુતમાં “મતિજ્ઞાની અપેક્ષા કારણ છે. જેમ ઘટોત્પત્તિમાં આકાશાદિ અપેક્ષા કારણો છે. આકાશાદિ વિના ઘટાદિ ન બની શકે. તેમ અહીં પણ લબ્ધિરૂપ મતિજ્ઞાન (નો ક્ષયોપશમ) હોવા સાથે શ્રુતજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ સંભવે. મતિજ્ઞાનના અભાવમાં શ્રુતજ્ઞાન ન સંભવે. ૨. વૃતયા મુ. (A.) શ્રુત B.સં.
