________________
२३६
• अवधिज्ञानं उपाधिभेदाद्भिन्नम् • तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् १/२३ के चोपर्युक्ता? देवनारकाः तेभ्यो देवनारकेभ्यः शेपाणाम्, तद्वर्जाश्च नान्ये तिर्यङ्-मनुष्यानन्तरेण सन्तीत्याह-तिर्यग्योनिजानां मनुष्याणां च, तिरश्चा=गवादीनां योनि: उत्पत्तिस्थानं गर्भादि तत्र जायन्त इति तिर्यग्योनिजाः पञ्चेन्द्रियाः पर्याप्ताः संज्ञिनो ग्राह्याः, तेपामेव तेन योगात्, असंज्ञिपञ्चेन्द्रियादीनां तु तदभावः, अतस्तेपां, मनुष्याणां च गर्भजादिविशिष्टानां, न तु संमूर्च्छजानामिति ।
कथं पुनरेकं सत् पड्विधमति व्यपदिश्यते?। आह- उपाधिभेदात् । स चोपाधिः क्षयोपशमोऽनेकरूपः ज्ञानावरणीयकर्मण इत्येतद् दर्शयति- ज्ञानमवधिस्तस्यावरणीयम् = आच्छादकं भास्करस्येवाभ्रादि तस्य ज्ञानावरणीयस्य कालान्तरकृतस्य कर्मणः क्षयोपशमाभ्यां उक्तस्वरूपाभ्यां षड्विधं भवति, द्विवचनं चास्मात् क्षयोपशमाभ्यामित्येतत् क्रियते- यत उभावपि तस्य समुदितौ सन्तौ निमित्तं भवतः, नैकैक इति । यतो न क्षायिकं किञ्चिदवधिज्ञानं, नाप्यौपशमिकं सिद्धान्ते पठितं, उभयनिमित्तं तूक्तम् । तत् पड्विधं यैः प्रकारैर्व्यवस्थितं तथोपन्यस्यति
- હેમગિરા - હોય? આના જવાબમાં “શેષા' પદ છે. અર્થાત્ ઉપર કહેલાને છોડી શેષનું ગ્રહણ કરવું. ઉપર ભવપ્રત્યયમાં દેવ-નારકની વાત કરી હતી તેથી તેમને વર્જી શેષ તરીકે તિર્યંચ મનુષ્ય સિવાય કોઈ નથી, તેથી તેમનું જ ગ્રહણ કરવું. અર્થાત્ દેવ- નારક વર્જી શેષ તિર્યંચયોનિજ અને મનુષ્યોને આ છ પ્રકારે અવધિજ્ઞાન હોય છે. ગાય આદિ તિર્યંચોનું જે ગર્ભાદિ ઉત્પત્તિસ્થાન તે “તિર્યોનિ કહેવાય, આમાં જન્મ લેનાર “તિર્યોનિન કહેવાય. “યોનિજ પદ લખવા દ્વારા પંચેન્દ્રિય પર્યાપ્તા સંજ્ઞીઓ જ અહીં ગ્રહણ કર્યા છે. કારણ કે તેઓને જ તે અવધિજ્ઞાન સંભવી શકે. પણ અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિયોમાં સંભવ નથી. આ યોનિજ શબ્દનો અર્થ મનુષ્યપક્ષે પણ લેવો. અર્થાત્ તે ગર્ભજાદિ વિશિષ્ટ મનુષ્યોને જ અવધિજ્ઞાન થાય સમૂચ્છિમને નહીં.
# ક્ષયોપશમના વૈવિધ્યને લઈ અવધિના પ્રકાર છે શંકા :- અવધિજ્ઞાનનો તો એક જ છે તો આના છ પ્રકાર કઈ રીતે? '
સમાધાન - ઉપાધિના ભેદથી છ પ્રકારે પડે છે. ઉપાધિ એટલે જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો અનેકરૂપે થતો ક્ષયોપશમ. આને જ સમજાવતાં કહે છે કે- જેમ સૂર્યને વાદળા ઢાંકે તેમ આ અવધિજ્ઞાનને ઢાંકનારા અવધિજ્ઞાનાવરણીય કર્મો છે. જે કાળાન્તરે બાંધેલા હતા એવા આ કર્મોના ઉક્તસ્વરૂપવાળા ક્ષય અને ઉપશમની અપેક્ષાએ અવધિજ્ઞાનમાં છ ભેદો પડે. આ ક્ષયોપશમનું જે વૈવિધ્ય અર્થાત્ અનેકરૂપતા તે જ અહીં ઉપાધિરૂપ છે. જેને લઈને અવધિના છ ઔપાધિક ભેદો પડે છે. “ક્ષયપામખ્યામાં દ્વિવચન લખવાનો હેતુ એ છે કે ક્ષય અને ઉપશમ ભેગા થઈને જ અવધિમાં નિમિત્ત થઈ શકે, કોઈ એકથી નહીં. કારણ કે ક્ષાયિક અવધિજ્ઞાન કે ઔપશમિક અવધિજ્ઞાન જેવું કોઈ જ્ઞાન શાસ્ત્રોમાં કહ્યું નથી. હા, આ બન્ને ભેગા એટલે ક્ષય + ઉપશમ = ક્ષયોપશમને નિમિત્ત જરૂર કહ્યા છે.
હવે આ પÇવિધ પ્રકાર જે રીતે થાય છે તે રીતે જણાવે છે. - અનાનુગામિક ઇત્યાદિ ૨. નચત્તે મુ (d, માં) [ ૨, ર્જીનના .માં.. રૂ. ‘મય' પાયો મુકતો ન દૃર: (મ) I
