________________
• अपायस्यानर्थान्तरशब्दख्यापनम् •
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् १/१५
માવ્ય- અપાયોડપામ:, સપનોવઃ, અપવ્યાયઃ, अपेतमपगतमपविद्धमपनुत्त्यमित्यनर्थान्तरम् ।।
गुण इति यस्तस्मिन् साधारणो धर्मो मृणाले स गुणः, दोषस्तु यस्तत्र न सम्भवति धर्मः स दोषः, गुणश्च दोषश्च गुणदोषौ तयोर्विचारणा=मार्गणा गुणदोषविचारणा तया गुणदोषविचारणया यः प्रवर्त्ततेऽध्यवसायः चित्तं कीदृशम् ? अपनोद इत्येवंरूपः, अपनुदतीत्यपनोदः सोऽध्यवसायोऽपनुदति तत्रासन्निहितधर्ममिति मृणालस्यैवायं स्पर्शः अत्यन्तशीतादिगुणसमन्वितत्वादिति अस्यैवायमिति यः प्रत्ययोऽन्यस्य न भवतीति सः अपायः ।
१९४
संप्रत्येवं लक्षणतो निर्धारितस्वरूपं पर्यायशब्दैस्तमेव व्यपदिशत्यनर्थान्तरभूतैः अपायोऽपगम इत्यादिभिः। अपैतीत्यपायः, निश्चयेन परिच्छिनत्तीत्यर्थः । अपगच्छत्यपनुदति अपविध्यतीत्यर्थः । पुनश्चापाय इत्यस्य भावार्थमुररीकृत्य भावाभिधायिभिरेव कथयति - अपेतमपगतमित्यादिभिः। मृणालस्यैवायं स्पर्श इति येयं फलरूपा परिच्छित्तिस्वभावता ज्ञानस्येति सा भावाभिधायिभिरेभिरुच्यते, अपेतमपगतं परिच्छिन्नमेतन्मया एवमेतन्नान्यथेत्यर्थः । एवं निश्चितस्यार्थस्योत्तरकालं यदविस्मरणम्, → હેમગિરા
ભાષ્યાર્થ : :- અપાય, અપગમ, અપનોદ, અપવ્યાધ, અર્પત, અપગત, અપવિદ્ધ, અપનુત્ય આ બધા અનર્થાન્તરો (એકાર્થિક) છે.
પ્રશ્ન :- આ અપાયનું સ્વરૂપ કેવા પ્રકારનું છે તે જણાવો ?
જવાબ :- વિષયનો સાધારણ ધર્મ તે ગુણ. વસ્તુમાં ન સંભવતો ધર્મ તે દોષ કહેવાય. આ ગુણદોષની વિચારણા વડે પ્રવર્તતો અપનોદ રૂપ અધ્યવસાય = ચિત્તનો જે ‘અપનોદ' તે અપાય કહેવાય છે. અપનોદ એટલે બાદબાકી કરવી. જેમ કે મૃણાલનો જ આ સ્પર્શ છે કારણ કે અત્યંત શીતાદિ ગુણોથી સમન્વિત છે. આવો સ્પર્શ મૃણાલ સિવાય બીજે ક્યાંય ન હોય તેવો અપનોદ રૂપ અધ્યવસાય તે અપાય છે.
આ રીતે લક્ષણથી નિર્ધારિત કરેલ સ્વરૂપવાળા અપાયને પર્યાયવાચિ એકાર્થિક શબ્દો વડે જણાવે છે. જેઓના નામનિર્દેશ અપાયાદિ પદોથી ભાષ્યમાં કર્યા છે. અપાય :- નિશ્ચય વડે જાણવું તે અપાય. અપગમ, અપનોદ અને અપવ્યાધ એ ત્રણે પણ અપાયના જ ભાવાર્થને કહેનારા ભાવવાચક નામો છે. આનો ભાવાર્થ એ છે કે એવુ એક જ્ઞાન કે જેમાં ‘આ કમળનાળનો જ સ્પર્શ છે' ઇત્યાકારક ચોક્કસ બોધ રૂપ સ્વભાવ રહ્યો છે. અર્થાત્ જે જ્ઞાનમાં એવા નિશ્ચયાકારક ફળરૂપ બોધ થાય છે, તેવા ફળરૂપબોધનો સ્વભાવ આ અપનોદ આદિ ભાવવાચક નામો વડે કહેવાય છે તથા અપેત, અવગત એ બંન્ને પણ અપાયના જ “આ મારા વડે જણાયેલું એ પ્રમાણે જ છે બીજી રીતે નથી” ઈત્યાકારક ભાવાર્થને કહે છે. હવે ત્રણ ભેદવાળી ધારણાને બતાવે છે.
?. "વનુત્તમિ" પ.AI
.
एतच्चिह्नद्वयमध्यवर्ती पाठो रा. प्रतौ न दृष्टः ।
