________________
स्वोपज्ञभाष्य-टीकालङ्कृतम् • ईहालक्षणोद्घाटनम्
१९१ भाष्य- अवगृहीतम् । विषयार्थेकदेशाच्छेषानुगमनम्। निश्चयविशेषजिज्ञासा चेष्टा ईहा। येनायधारयिष्यतीति, तस्मान्मलीमसत्वात् क्षयोपशमस्यादावव्यक्तमवधारणं यत् सोऽवग्रह इत्युच्यते । एवं स्वचिह्नतोऽवग्रहं निरूप्य पर्यायशब्देस्तमेव कथयति- अवग्रहणमालोचनावग्रहोऽभिधीयते अवधारणं चेति, योऽसौ सामान्यस्य परिच्छेदः स एभिः शब्दैरर्थतो नानात्वमप्रतिपद्यमानैरभिधीयते ।
एवमवग्रहं कथयित्वा ईहायाः स्वरूपमाचिख्यासुराह- अवगृहीतमित्यादि । अवगृहीतमित्यनेन क्रमं दर्शयति सामान्येन गृहीते ईहा प्रवर्तते न पूर्वमेवेहेति, यदा हि सामान्येन स्पर्शनेन्द्रियेण स्पर्शसामान्यमागृहीतमनिर्देश्यादिरूपं तत उत्तरं स्पर्शभेदविचारणा ईहाभिधीयत इति । एतदाहविषयार्थेकेत्यादि । विषयः स्पर्शादिः स एव परिच्छेदकालेऽर्यमाणत्वात्-परिच्छिद्यमानत्वादर्थ इत्युच्यते, विषयश्चासावर्थश्च विषयार्थः तस्यैकदेशः सामान्यानिर्देशस्यादिरूपं तस्मात् विषयार्थेकदेशात् परिच्छिनादनन्तरं यत् शेषानुगमनं शेषस्य= भेदविशेषस्येत्यर्थः । अनुगमनं विचारणं, शेषस्यानुगमनं विशेषविचारणमित्यर्थः । किमयं मृणालीस्पर्शः उताहो सर्पस्पर्श इति । न चैतत् संशयविज्ञानमिति युज्यते
- હેમગિરા - ભાષ્યાર્થ :- એવગ્રહ થયા બાદ અર્થાત્ વિષયરૂપ અર્થના એક દેશનો સામાન્ય બોધ થયા બાદ શેષ અંશોનું અનુગમન એટલે વિચારણા કરવી તે ઈહા. અથવા નિશ્ચતમવિશેષ જ્ઞાનની જિજ્ઞાસા તે ઈહા. અવગ્રહ કહેવાય છે. આ પ્રમાણે અવગ્રહને સ્વ નામથી સમજાવી પર્યાયવાચી શબ્દોથી તેને દર્શાવે છે. “અવગ્રહણ, આલોચના અને અવધારણ” ઉપર કહેલ સામાન્ય બોધ જ આ અવગ્રહણા વગેરેમાં થાય છે. અર્થાત્ અવગ્રહણાદિમાં શબ્દોથી ભેદ છે, અર્થથી અભેદ છે. આ પ્રમાણે અવગ્રહનું નિરૂપણ કરી. “ઈહાના સ્વરૂપને કહેવાની ઈચ્છાથી કહે છે.
* ઈહાના સ્વરૂપને સમજીએ ૪ ‘કવદીતમ્' એ ક્રમને સૂચવનાર પદ . અર્થાત્ સામાન્યપરિચ્છેદ (અવગ્રહ) થાય ત્યાર બાદ જ ઈહા પ્રવર્તે છે. પણ અવગ્રહની પહેલા ઈહા ન પ્રવર્તે. કારણ કે જયારે સામાન્ય (મંદ ક્ષયોપશમ યુક્ત) સ્પર્શનેન્દ્રિય વડે અનિર્દેશ્યાદિ રૂપે સ્પર્શ-સામાન્યનો અવગ્રહ થાય ત્યાર પછી જ, અર્થાત્ અવગૃહીત જ્ઞાનની પછી જ સ્પર્શ આદિના ભેદની વિચારણા પ્રવર્તે છે તેને જ ઈહા' કહેવાય. એ જ વાતને ભાષ્યમાં “વિષયાર્થેશ' ઈત્યાદિથી સ્પષ્ટ કરે છે. વિષય” એટલે સ્પર્શાદિ. આ સ્પર્ધાદિ વિષય જ જ્ઞાનકાળમાં જણાતા હોવાથી} “અર્થકહેવાય. આ વિષયરૂપ અર્થ તે વિષયાર્થ. આ વિષયાર્થના એક દેશરૂપ સામાન્ય-અનિર્દેશ્ય આદિ આકારવાળો બોધ થયા બાદ જે શેષ ભેદ-વિશેષની વિચારણા (=અનુગમ) તે ઈહા કહેવાય દા.ત. શું આ કમળનાળનો સ્પર્શ છે કે સર્પનો ?
મુ.A. (મ.)
રૂ. ચાર મુ.TTA. (મ.સં.) ૪. મેટવિશે હું મા. ૬. પાનું
9. “હીતે પB.નિ.૨. “નૈનાવ પં.માં..
