________________
૨૦૨
તથા
[ નવમ ખંડ
અવંતિ મેળવી લીધા પછી આંધ્રપતિ ઉપર કરડી તેથી આ બાબત હાથ ધરવાને તેને પુષ્કળ અવકાશ નજર કરી તે છે જ; પરંતુ નહપાણે તેઓ માત્ર મળ્યો હતો. આ પ્રમાણે બેમાંથી પ્રથમ કે બીજું કાબુમાં રહે, તેટલા પૂરતી નજર રાખીને સંતોષ પકડો કારણ હોય; કે બન્ને થોડાં થોડાં હેય, ગમે તેમ પણ હતું, જ્યારે ચણે તે તેમને ખૂબ પીછો પકડયો હતે લોકેને ઘણું આગળ લઈ જનારાં સાધનાની ભેટ તે એટલે સુધી કે, તેમનું મૂળ પાટનગર જે પૈઠણ મળી હતી. જ્યારે અને રાજ અમલ તે બાબતમાં હતું તે ખાલી કરાવીને તેમને ઠેઠ દક્ષિણમાં જતા લગભગ શૂન્ય જેવો જ છે. તેમ તેને અવંતિને જે રહેવાની ફરજ પાડી છે, કે જ્યાંથી પાછા તેઓ ઉભા સમયે અધિકાર મળ્યો તે સમયે પ્રજામાં અસંતોષ જ થવા પામ્યા નથી. (૨) એટલે નહપાને રાજ્ય જેવું પણ નહોતું અને તેથી કરીને જ તે. પિતાને વિસ્તાર અવંતિની ગાદી મળી ગયા પછી સ્તભિત ટ્રેક રાજ અમલ હોવા છતાં, રાજપાટથી દૂર દૂર થઈ ગયો હતો જ્યારે ચકણે તે ખૂબ ખૂબ વધારી રહીને શત્રુઓને જીતવામાં અને રાજ્ય વિસ્તારની વૃદ્ધિ દીધો હતો. જેથી રાજ્ય વિસ્તારની દષ્ટિએ ચકણ કરવામાં નિર્ભય રીતે કામે લાગી શકયો હતે. વિધારે પરાક્રમી અને કાંડાળીઓ કહેવાય. (૩) ઉપરના પારિગ્રાફમાં નહપાણુની અને ચકણુની નહપાણ અપુત્રિયો મરણ પામ્યો છે. જ્યારે ચછણને સરખામણી કરતાં, ક્ષત્રપ અને મહાક્ષત્રપના દરજજાને વંશ અને પરિવાર ખૂબ લંબાય છે; એટલે નહપાણ
લગતી કેટલીક નવી માહિતી ને વંશમાં માત્ર (જે તેના પિતાની ગણત્રી પણ ક્ષત્રપ, મહાક્ષત્રપની આ૫ણે જણવી ગયા છીએ. કરાય તે) બે જ રાજા થયા છે. પરંતુ ચછનો સત્તા વિશે તેમ અગાઉ પુ. ૩ માં પૃ. ૧૬૪ વંશવેલો લગભગ ૨૦. ઉપરની પેઢી સુધી પહોંચે
1 થી ૧૭૧ સુધીમાં પણ કેટલીક છે. (૪) નહપાણના રાજ્ય ઉપર તેના મૂળ ઉપરી વિગતો આપી ગયા છીએ. આ પ્રમાણે છૂટી છવાઈ સરદારોની-મિનેન્ડર વિગેરે ન પ્રજાની—છાયા અને અસંબંધપણે તે હોય તેને બદલે તે સર્વ માહિતીને પડતી હતી, જે તેમના સરદારના સિક્કા પોતાના ગુંથીને કાઠા રૂપે જે ગોઠવવામાં આવે તે તેને સમરાજ્ય અમલે તેમજ રાજ્ય વિસ્તારમાં ચાલવા દીધા જવાને તથા તેની તુલના કરવાને સરળતા પ્રાપ્ત હેવાથી સાબિત થાય છે. જયારે ચ9ણે તેમ થવા થાય તે હેતુથી કેષ્ટિક રૂપે રજુ કરીશું. દીધું લાગતું જ નથી. (૫) નહપાણે વેપાર વૃદ્ધિનાં આ હોદ્દાઓ મૂળે તે રાજકારભારને બોજો સાધનોને સારો જેવો કે આપ્યા કર્યો છે. ચણે હળવો કરવા માટે અને જવાબદારીની વહેંચણી કરવા, તેમ કર્યું નથી લાગતું. તેનાં બે કારણ જણાય છે; યોજાયા લાગે છે. વળી આ શબ્દ અહિંદી–પરદેશી ચઇને સ્વતંત્ર રાજ્યકાળ પણ ટૂંકો છે તેમ છે. એટલે તેને લગતી સંપૂર્ણ વિગતે તે પરદેશી રાજયનો વિસ્તાર વધારવામાંજ તેને બધો સમય રાજતંત્રના વહિવટથી વાકેફગાર હોય તે જ લખી વ્યતીત થઈ ગયો છે. (૬) છતાં નહપાણે ઘણું દાન શકાય, છતાં હિંદી ઈતિહાસના અવલોકનથી જે દીધાં છે તેમજ લોકોનાં મનરંજન કરવા ઘણાં તારવી શકાઈ છે તેજ વિગત અત્ર રજુ કરી છે એમ ઉપયોગી કાર્યો પણ હાથ ધર્યું દેખાય છે. તેનાં સમજવું. બનવા જોગ છે કે તેમાં કયાંક ગેરસમજૂતિ કારણ તરીકે (ક) કદાચ એમ પણ હોય છે, તેને પણ થવા પામી હશે તે તે સુધારી લેવા વિનંતિ છે. અવંતિને કબજે મળ્યો ત્યારે લોકોને ઉશ્કેરાટ ઘણો જે પરદેશી પ્રજાઓએ હિંદ ઉપર અમલ ભાગહતો, એટલે-પોતાની જાત પ્રત્યે તેમજ રાજકીય વ્યા છે. તેના બે ભાગ પાડી શકાય તેમ છે. એક પરિસ્થિતિ અંગે-બને પ્રકારે લોકોને શાંત પાડવામાં સ્વતંત્ર અને બીજો બીનરવતંત્ર. સ્વતંત્ર પ્રજા તેને તેવાં કાર્યો કરવાની આવશ્યકતા તેને જણાઈ હોય. કહીશું કે જે પોતે પોતાના દેશમાં સ્વતંત્ર રાજ GO અથવા તે પિતાને રાજઅમલ લાંબો હતો વહીવટ ચલાવતી હતી; અને બીન સ્વતંત્ર તેને કહીશું
