________________
૩૮
ટાંકેલાં વિવેચનની
[ દશમ ખંડ
તેમના વિદ્યમાનપણાનાં શરીરના કોઈ અસ્થિને અંશ ઉપરના પારિગ્રાફમાં આ મૂર્તિના મહામ્ય વિશે જાળવી રાખવામાં આવ્યો છે. (૨) આ મૂર્તિઓને ભિન્ન ભિન્ન સ્થળેથી જે વિચારે દર્શાવવામાં આવ્યા. વૈદિક ધર્માનુયાયીઓ, (બ્રાહ્મણ હોય કે વૈષ્ણો હોય)
છે તેનાં અવતરણે ટાંકી ટાંકીને અતિ પવિત્ર માને છે. (૩) વિશેષમાં એ છે કે, વૈદિક ટાંકેલા વિવેચ- તે ઉપરથી સારરૂપે આપણે કેટલાક ધર્મવાળાઓ તે મૂર્તિઓ પોતાની હોવાને જે કે દાવો તેની ગુંથણી મુદ્દાઓ તારવી કાઢયા છે; જેમકે કરે છે, પણ તેઓ અસ્થિને પવિત્ર માનતા નથી; અડ.
| પૃ. ૩૨૩ ઉપરના ત્રણ અને પૃ.૩૨૫ કતાં અભડાય છે જયારે આ મૂર્તિની અંદર તો ઉપરના છ મળી એકંદર નવ; તે વૈદિકમયતાનુયાયી અસ્થિ સંરક્ષિત રાખેલું માનવામાં આવે છે. (૪) આ સમર્થ વિવેચકકારના કથન ઉપરથી તારવી કાઢેલા મૃતિઓને વિકૃત બનાવી ત્યાં સ્થાપન કરવામાં આવી છે. ઉપરાંત ૩૨૭ અને આ પૃ8 ઉપર જે સાત મુદ્દાઓ છે. (૫) તેમનાં બાહ્ય લિંગ જોતાં બૌદ્ધ ધર્મનાં લાક્ષ જણાવવામાં આવ્યા છે તે, સંશોધનના વિષયમાં વિશારદ ણિક ચિન્હો જે ત્રિરત્નને નામે ઓળખાય છે તેમને ગણાય તેવા બે ત્રણ-યુરોપીય વિદ્વાન જેવા તને સુસંગત અને અચૂક રીતે મળતાં આવે છે (૬) વળી તટસ્થ ગણી શકાય તેવા-નિષ્ણુતજનોના કથન આવી જ રીતે ત્રિ-મૂર્તિનું એક ત્રિક, સાંચી સ્તૂપવાળા ઉપરથી તરી નીકળતા માલુમ પડ્યા છે. એકંદરે પ્રદેશમાં પણ મળી આવ્યું છે–એટલે કે સાંચી સ્તૂપ ૭=૧૬ અદાઓ થયા. ઉપરાંત, પારિગ્રાફની શરૂઅને જગન્નાથપુરીનાં તીર્થસ્થાને એકજ ધર્મનાં સંભવે આતમાં જૈન ધર્મની કેટલી માન્યતાઓ જેને ઈતિછે (૭) સાંચીનું સ્થળ વિદ્વાનોએ અત્યારે બૌદ્ધ હાસને ટકે છે તેવી વર્ણવી બતાવી છે. આટલી ધર્મનું માન્યું છે તેથી જગન્નાથપુરીનું તીર્થ પણ, સામગ્રી આપણી પાસે મોજુદ પડી છે. હવે તેના બૌદ્ધધર્મને હોવા સંભવ છે. આ પ્રકારની માન્યતાને ઉપર વિચાર કરતાં કોઈ નિર્ણય બાંધી શકાતા હોય સમર્થન મળે તેવા સમાચાર પણ મળે છે કે સર જેમ્સ તો બાંધીએ. ફરગ્યુસન નામના વિદ્વાને “વૃક્ષ અને નાગપૂજા’ આપણી પાસે તપાસ હાથ ધરવા માટે સામગ્રી નામનું એક પુસ્તક રચ્યું છે તેની સમાલોચના લેતાં તે ઘણી આવી પડી છે. પરંતુ તેની ગોઠવણી બરામિ. હીલીએ ભારપૂર્વક સર કનિંગહામની સૂચનાને બર ન કરાય, ત્યાં સુધી આગળ વધવામાં ઘણી મુશ્કેકે આ છે; એટલું જ નહિ પણ વિશેષમાં પિતાને લીઓ પડે તેમ છે; એકલી વિગતો ઉપરથી જ ભલે અભિપ્રાય દર્શાવ્યો છે, કે ત્રિરત્ન અને મૂર્તિની બાહ્ય બધાં અનુમાન કરવામાં આવ્યાં હોય, પરંતુ તે અનુસ્વરૂપની સાદશતા ભલે જરા બેડોળ લાગે છે, પરંતુ માનને આગળ પાછળની ઐતિહાસિક પરિસ્થિતિથી તે શ્રમ-ભૂલ ઉપર રચાયેલી છે. બાકી સાદસ્યતા સમર્થન મળી જતું હોય, તો તેમને અનુમાનની કટિમાંથી છે તે નિઃસંદેહ છે.
ઉપાડીને નિર્ણયની ટિમાં મૂકવા જેવાં કહેવાય ખરાં. ( આ પ્રમાણે વિદ્વાન મહાશયો, જેઓ અદ્યાપિ છતાં તે બનાવોની હકીકતોને કેવળ મેળ ખાતી જ પર્યત પોતપોતાના વિષયમાં નિષ્ણાત અને એક જણાવીને બેસી રહેવાય, તે ઘણી વખત તે નિર્ણય સત્તા સમાન લેખાતા આવ્યા છે, તેમના અને તે પણ ઉથલાઈ જવાની બીક રહે છે. તે માટે તે વિગતેને એક નહીં, પરંતુ બે ત્રણ ત્રણ (સર કનિંગહામ, કાળદર્શક આંકથી મજબૂત બનાવવાની જરૂર રહે છે. મિ. હીલી અને ઊં. રાજેન્દ્રલાલ મિત્ર) જમુના- એટલે ઉત્તમમાં ઉત્તમ અને તદન નિર્ભય માર્ગે એ અભિપ્રાયો જ્યારે સહમત થતા જાય છે. ત્યારે આ કહેવાશે, કે બધી ઐતિહાસિક વિગતોને સમયનો ઓકે , વિચારો તદ્દન હસીને કાઢી ન નાંખતાં, વિશેષ નહીં સાથે ગુંથીને, તેમને અનુક્રમવાર ગોઠવી બતાવવી તો કરી કરીને બારીક કસોટીએ તેમને કસી જોવાની જોઈએ. તે નિયમાનુસાર આપણે કામ લેવું પડશે. આપણી એક અનિવાર્ય ફરજ થઈ પડે છે.
જેથી કરીને ઉપર દર્શાવેલા સોળ મુદ્દાને સાર, સમય
