________________
તા. ૧૬-૧-૯૩
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૩
સુર, અસુર અને નરેન્દ્રોને આ ત્રણ ભુવનમાં જે સુખ છે તે સુક્ષ (૧) તીર્થકરના શાસનકાળ દરમિયાન અર્થાતુ તીર્થની પ્રવૃત્તિમાં મોક્ષસુખની સંપદા પાસે અનંતમાં ભાગ જેટલું પણ નથી.]
એક “સમયમાં વધુમાં વધુ ૧૦૮ સિદ્ધ થાય. પ્રશમરતિ'માં વાચક ઉમાસ્વાતિ કહે છે:
(૨) તીર્થના વિચ્છેદના કાળમાં એક સમયમાં વધુમાં વધુ ૧૦ देहमनोवृत्तिभ्यां भवतः शारीर मानसे दुःखे। .
સિદ્ધ થાય. तदभावस्तदभावे सिद्धं सिद्धस्य सिद्धिसुखम् ॥
(૩) એક સમયમાં વધુમાં વધુ ૨૦ તીર્થકરો સિદ્ધ થાય. ‘સિરિસિરિવાલ કહામાં શ્રી રત્નશેખરસૂરિએ કહ્યું છે:
. (૪) એક સમયમાં વધુમાં વધુ ૧૦૮ સામાન્ય કેવલીઓ સિદ્ધ जे अ अणंतमणुत्तरमणोवमं सासयं सयाणंदं ।
થાય. * सिद्धिसुहं संपत्ता ते सिद्धा दिंतु मे सिद्धिं ॥
(૫) એક સમયમાં વધુમાં વધુ ૧૦૮ સ્વયંસંબુદ્ધ સિદ્ધ થાય. ‘તત્ત્વાનુશાસનમાં કહ્યું છે:
(૬) એક સમયમાં વધુમાં વધુ ૧૦ પ્રત્યેક બુદ્ધ સિદ્ધ થાય. आत्मायत्तं निरावाधमतीन्द्रियमनीश्वरम् ।
(૭) એક સમયમાં વધુમાં વધુ ૧૦૮ બુદ્ધબોધિત સિદ્ધ થાય. घातिकर्मक्षयोद्भुतं-यत्तन्मोक्षसुखं विदुः ।।
(૮) એક સમયમાં વધુમાં વધુ ૧૦૮ સ્વલિંગી સિદ્ધ થાય. [જે સુખ સ્વાધીને છે, બાધારહિત છે, ઈન્દ્રિયોથી પર છે, આત્મિક
(૯) એક સમયમાં વધુમાં વધુ ૧૦ અન્યલિંગી સિદ્ધ થાય. છે, અવિનાશી છે તથા ધાતિ કર્મોના ક્ષયથી પ્રગટ થયું છે તેને
(૧૦) એક સમયમાં વધુમાં વધુ ૪ ગૃહસ્થલિંગી સિદ્ધ થાય. “મોક્ષસુખ' કહેવામાં આવે છે.]
(૧૧) એક સમયમાં વધુમાં વધુ ૧૦૮ પુરૂષલિંગી સિદ્ધ થાય. ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી શ્રીપાળ રાસ'માં લખે છે:
- (૧૨) એક સમયમાં વધુમાં વધુ ૨૦ સ્ત્રીલિંગી સિદ્ધ થાય. ઉપમા વિણ નાણી ભવમાંહે,
(૧૩) એક સમયમાં વધુમાં વધુ ૧૦ નપુંસકલિંગી સિદ્ધ થાય. તે સિદ્ધ દિયો ઉલ્લાસ રે.
(૧૪) આ બધા જુદા જુદા પ્રકારના ભેગા મળીને કોઈપણ એક જ્યોતિશું જ્યોતિ મળી જસ અનુપમ,
સમયે વધુમાં વધુ ૧૦૮ સિદ્ધ થાય. વિરમી સકલ ઉપાધિ.
સિદ્ધગતિનાં દ્વાર નિરંતર ખુલ્લાં છે, છતાં ક્યારેય કોઇ સિદ્ધ ન
થાય એવો અંતર કાળ કેટલો? એટલે કે બે સિદ્ધો વચ્ચેનું જઘન્ય અને આતમરામ રમાપતિ સમરો. તે સિદ્ધ સહજ સમાધિ રે.
ઉત્કૃષ્ટ અંતર કેટલું? જઘન્યથી એક સમય અને ઉત્કૃષ્ટ છ મહિનાનું પંડિત દોલતરામજીએ “છહ ઢાળા'માં સિદ્ધ પરમાત્માનું વર્ણન અંતર સિદ્ધ થયા વિનાનું છે. કરતાં લખ્યું છે:
અવગાહના આશ્રીને સિદ્ધો નીચે પ્રમાણે થાય જ્ઞાન શરીરી ત્રિવિધ કર્મમલ વર્જિત સિદ્ધ મહેતા,
(૧) જઘન્ય બે હાથની કાયાવાળા (વામન સંસ્થાનવાળા) એક તે હૈ નિકલ અમલ પરમાત્મા ભોગે શર્મ અનન્તા.
સમયમાં વધુમાં વધુ ૪ સિદ્ધ થાય. (તેમની અવગાહના એક હાથ અને [જ્ઞાન એ જ માત્ર જેઓનું હવે શરીર છે અને જેઓ દ્રવ્યકર્મ,
૮ અંગૂલની રહે.) ભાવકર્મ અને નોકર્મ એ ત્રિવિધ પ્રકારના કર્મના મલથી રહિત છે એવા
(૨) મધ્યમ કાયાવાળા એક સમયમાં વધુમાં વધુ ૧૦૮ સિદ્ધ નિર્મળ સિદ્ધ પરમાત્મા અનંત કાળ સુધી અનંત (અસીમિત) સુખ
થાય. તેમની અવગાહના તેમની કાયાના લગભગ ૨/૩ ભાગ જેટલી
રહે. ભોગવે છે.] પ્રત્યેક સંસારી જીવમાં સિદ્ધત્વ સત્તાથી રહેલું છે, પરંતુ તે કર્મના
૩) ઉત્કૃષ્ટ પાંચસો ધનુષ્યની કાયાવાળા એક સમયમાં વધુમાં આવરણથી યુક્ત છે. જીવોમાંથી ફક્ત ભવ્ય જીવો સિદ્ધત્વ પ્રાપ્ત કરી
- વધુ બે સિદ્ધ થાય. તેમની અવગાહના ૩૩૩ ધનુષ્ય અને ૩૨ અંગૂલ : શકે છે. અભવ્ય કે જાતિભવ્ય જીવો ક્યારેય સિદ્ધગતિ પામી શકવાના
જેટલી રહે. (ઋષભદેવ ભગવાનના કાળમાં તેમના સહિત ઉત્કૃષ્ટ નથી. ભવ્ય જીવોમાંથી પણ કોણ, ક્યારે, કેટલી સંખ્યામાં સિદ્ધગતિ
પાંચસો ધનુષ્યની કાયાવાળા ૧૦૮ જીવો એક સાથે એક સમયમાં મોક્ષે પામી શકે તે વિશે આગમ સૂત્રોમાં સ્પષ્ટ વિધાનો છે. ઉ.ત.
ગયા તેને અચ્છેરા તરીકે ગણવામાં આવે છે.) ઔપપાતિક સૂત્રમાં કહ્યું છે :
તીર્થકરો હંમેશાં જઘન્યથી સાત હાથની કાયાવાળા અને ઉત્કૃષ્ટથી जीवेण भन्ते । सिज्झमाणे कयरंमि आउए सिज्झइ ? गोयमा।
પાંચસો ધનુષ્યની કાયાવાળા જ સિદ્ધ થાય. जहन्नेणं साइरेगट्ठवासाए उक्कोसेणं पुव्वकोडियाउए सिज्झइ।।।
મરુદેવી માતા પર૫ ધનુષ્યની કાયાવાળાં હતાં, પરંતુ તેઓ બેઠાં
બેઠાં મોક્ષે ગયાં હતાં. [ભગવનું ! જીવ કેટલા આયુષ્યમાં સિદ્ધમુક્ત થઈ શકે છે? ગૌતમ
કાળ આશ્રીને નીચે પ્રમાણે સિદ્ધ થાય: ! જધન્ય આઠ વર્ષથી અધિક આયુષ્યમાં અને ઉત્કૃષ્ટ કરોડ પૂર્વના આયુષ્યમાં જીવ સિદ્ધ થઈ શકે છે..
(૧) પહેલા અને બીજા આરામાં એક સમયમાં વધુમાં વધુ ૪ સિદ્ધ સિદ્ધહાભૂત', “સિદ્ધપંચાશિકા', “નવતત્ત્વપ્રકરણ” વગેરે
થાય. ગ્રંથોમાં સિદ્ધપદની આઠ દ્વારે, નવ દ્વારે અને પંદર દ્વારે એમ ભિન્ન
(૨) ત્રીજા અને ચોથા આરામાં એક સમયમાં વધુમાં વધુ ૧૦૮
સિદ્ધ થાય. ભિન્ન દૃષ્ટિએ પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે. આઠ દ્વાર આ પ્રમાણે છે : (૧) સત પદ (૨) દ્રવ્ય પ્રમાણ, (૩) ક્ષેત્ર, (૪) સ્પર્શના, (૫) કાળ,
(૩) પાંચમાં આરામાં અને છઠ્ઠના આરંભમાં એક સમયમાં (૬) અંતર, (૭) ભાવ, (૮) અલ્પબદુત્વ. આ આઠ દ્વારમાં “
વધુમાં વધુ ૪ સિદ્ધ થાય. ભાગદ્વાર' ઉમેરી નવે દ્વારે વિચારણા કરવામાં આવે છે. સિદ્ધપદની
વળી, “સિદ્ધ પંચાશિકા'માં બતાવ્યું છે, તેમ આસન આશ્રીને નીચે પંદર દ્વારે પ્રરૂપણા આ પ્રમાણે કરવામાં આવે છે : (૧) ક્ષેત્ર, (૨)
પ્રમાણે સિદ્ધ થાયઃ કાળ, (૩) ગતિ, (૪) વેદ, (૫) તીર્થ, (૬) લિંગ, (૭) ચારિત્ર, (૮).
'उम्मंथिअ उद्धढिअ, उक्कडि वीरासणे निउंजे अ। બુદ્ધ, (૯) જ્ઞાન, (૧૦) અવગાહના, (૧૧) ઉત્કર્ષ, (૧૨) અંતર,
पासिल्लग उत्ताणग सिद्धा उ कमेण संखगुणा ॥ (૧૩) અનુસમય, (૧૪) ગણના અને (૧૫) અલ્પબદુત્વ.
[ઉન્મથિત આસને સિદ્ધ થયેલા થોડા, તેથી ઊર્ધ્વસ્થિત આસને, આ પંદર દ્વારમાંથી કેટલીક મહત્ત્વની વિગતો નીચે પ્રમાણે
ઉત્કટ આસને, વીરાસને, પુજાસને (નીચી દૃષ્ટિ રાખી બેઠેલા), આપવામાં આવી છે. વધુ વિગતો માટે “સિદ્ધપ્રાભૃત”, “સિદ્ધ
પાસિલ્લગ આસને (એક પડખે સૂઇ રહેલા), તથા ઉત્તાનાસને (ચત્તા પંચાશિકા' વગેરે ગ્રંથો જોવા)
સૂઈ રહેલા) સિદ્ધ થયેલા અનુક્રમે સંખ્યાતીગુણા-જાણવા.]
પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં કહ્યું છે: જુદા જુદા પ્રકારના સિદ્ધની અપેક્ષાએ એક સમયમાં વધુમાં વધુ
समयमा धुमा प
तीसा अडयाला सट्ठी बावत्तरि य बोधव्वा । કેટલા સિદ્ધ થાય? એ માટે નીચે પ્રમાણે બતાવવામાં આવે છે:
चुलसीई छिन्नुवई य दुरहिय अठ्ठत्तरसयं च ॥
૧૩
