________________
તા. ૧૬-૪-૯૭ અને તા. ૧૬-૫-૯૩
પ્રબુદ્ધ જીવન
-
- અનેકાન્ત એટલે સમન્વય
Dરોહિત શાહ એક વખત ભગવાન મહાવીરને ગણધર ગૌતમસ્વામીએ સહ જ “પિતાજી ! ગુરુ બૃહસ્પતિ એવા તે મોટા કોણ છે કે જે મને-એટલે કે જિજ્ઞાસાથી પ્રશ્ન પૂછ્યો :
ઇન્દ્રના પુત્રને શિક્ષા કરી શકે ?” પ્રભુ ! તત્ત્વ એટલે શું?
- ઈન્દ્ર શાંત અને સ્વસ્થ રહીને બોલ્યા, “બેટા, તું-એટલે કે ઈન્દ્રનો ભગવાન મહાવીર બોલ્યા, “ભન્ત, ઉત્પન્ન થવું એ તત્ત્વ છે. પુત્ર-એવો તે કેવો, કે જેને શિક્ષા કરવી પડે?'
ગૌતમસ્વામી આ જવાબથી મૂંઝાયા. માત્ર ઉત્પન્ન થવું એ જ સત્ય જયંત સત્યની એક બાજુને જોતો હતો. એના પિતાએ એને એ જ હોય તો અનેક સમસ્યાઓ ઊભી થઈ જાય. તેમણે ફરીથી પૂછ્યું,
સત્યની બીજી બાજુનું દર્શન કરાવ્યું અને એના મનનો સંઘર્ષ પ્રભુ! તત્ત્વ શું છે?'
પળમાત્રમાં ખતમ ખઈ ગયો. ભગવાને કહ્યું, “અવિચળ રહેવું તે તત્ત્વ છે. પોતાના અસ્તિત્વમાં
અપૂર્ણ સત્ય માનવીને ક્યારેક આવેશ તરફ ધકેલે છે. જ્યાં સ્થિર અને ધ્રુવ રહેવું એ તત્ત્વ છે.”
અપૂર્ણતા છે ત્યાં સંઘર્ષ છે અને સંઘર્ષ છે ત્યાં આવેલ છે. પ્રજ્ઞાશીલ ગૌતમસ્વામી વિશેષ મૂંઝાયા. પ્રભુના સંદિગ્ધ જવાબ સમજાતા
વ્યક્તિ પોતાની અપૂર્ણતાને ઓળખવામાં વિલંબ નહિ કરે. મૂર્ખ નહોતા. એમણે વળી પાછું પૂછ્યું :
માનવી પોતાની અપૂર્ણતાને જ સર્વસ્વ સમજીને ચાલશે. પૂર્ણતાને પ્રભુ ! તત્ત્વને જાણવાની મારી જિજ્ઞાસા છે. તત્ત્વ શું છે?' પામવા માટે અપૂર્ણતાને ઓળખવી અનિવાર્ય છે અને અપૂર્ણતાને ભન્ત, તત્ત્વ એટલે નિઃશેષ થવું, વિનષ્ટ થવું. અસ્તિત્વનું
ઓળખવા માટે અનેકાન્ત દષ્ટિ કેળવવી આવશ્યક છે. વિલોપન એ તત્ત્વ છે.”
એક વખત એક નગરમાં ધોધમાર વરસાદ તૂટી પડ્યો. માણસો ગૌતમસ્વામીને હવે પ્રભુની રહસ્યવાણીનો મર્મ સમજાયો. ઉત્પન્ન
અને મકાનો પણ તણાવા લાગ્યાં. પતિ-પત્નીનું એક યુગલ અને તેમનાં થવું, અવિચળ રહેવું અને વિલોપન પામવું આ ત્રણ બાબતો મળીને
ત્રણ બાળકો તૂટેલા વૃક્ષના એક થડ ઉપર બેસી ગયાં. થડ પણ તણાઈ
રહ્યું હતું. સૌથી નાનું બાળક બોલ્યું, “આપણે વહી રહ્યાં છીએ !' બીજા પૂર્ણ તત્ત્વ બને છે.
બાળકે તેની ભૂલ સુધારતાં કહ્યું, “આપણે તો થડ ઉપર સ્થિર બેઠાં તત્ત્વ સ્વયં પૂર્ણ સત્ય છે.
છીએ, આ થડ તણાઇ રહ્યું છે !' ત્રીજા બાળકે કહ્યું, “તું પણ ખોટું કહે અને સત્ય એક જ હોવા છતાં તેનો સાક્ષાત્કાર ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપે
છે. ખરેખર તો આ નદી વહી રહી છે!” ત્રણ બાળકોનો આવો સંવાદ થતો હોય છે. જે વ્યક્તિ સત્યના એક જ સ્વરૂપને વળગી રહે છે તે
સાંભળીને તેમની માતા બોલી: “બેટા, નદી તો કદી વહી જ ના શકે. વ્યક્તિ પૂર્ણ સત્યથી અનભિન્ન રહી જાય છે. સદીઓથી માનવી સત્યના
નદીનું જળ વહી રહ્યું છે. જે નદીમાં જળ ના હોય, તે શી રીતે વહી સ્વરૂપને સમજવાનો પુરુષાર્થ કરતો રહ્યો છે, અને તો ય પૂર્ણ સત્યને શકે?' છેવટે બાળકોના પિતાએ કહ્યું, “તમે સૌ પાગલ છો. તમે માત્ર એ પામી શક્યો નથી, કારણ કે તેનો પુરુષાર્થ એકાન્તિક રહ્યો છે. પોતાના સત્યને જ વળગી રહ્યાં છો. ખરેખર તો જળ પણ વહી રહ્યું સત્યને, પૂર્ણ સત્યને પામવા માટે પહેલી શરત છે: અનેકાન્ત. છે, નદી પણ વહી રહી છે, થડ પણ વહી રહ્યું છે અને આપણે સૌ પણ અનેકાન્ત એટલે અનેક સંભાવનાઓનો વિનમ્ર સ્વીકાર.
અત્યારે તો વહી રહ્યાં છીએ. વળી બીજી રીતે વિચારીએ તો નદીનું મારું એટલું જ સાચું' એમ માનવું તે એકાન્ત છે અને “સાચું એટલું જળ ઢાળ તરફ જઈ રહ્યું છે. નીચાણની દિશામાં વહી રહ્યું છે, જળ, મારું' એમ માનવું તે અનેકાન્ત છે. જગતના તમામ ધર્મોમાં જૈન ધર્મ દરેક વખતે વહન કરતું નથી. સરોવરનું જળ વહી જતું નથી. એને એક જ એવો છે કે જેણે અનેકાન્તનો સૌથી વધુ આદર કર્યો છે. વિરોધી જ્યારે ઢાળ-નીચાણ તરફ જવાના સંયોગો મળે, ત્યારે જ તે વહે છે.' સત્યનો સ્વીકાર કર્યા વિના મૂળ સત્યને સમજવાનું સંભવિત નથી. અધ્યાત્મની વાત હોય કે ધાર્મિક ખ્યાલોની, દુન્યવી વ્યવહારની સત્ય તો સત્ય છે જ, પણ અસત્ય પણ સત્ય છે. જ્ઞાન સત્ય છે. તો વાત હોય કે પ્રકૃતિના રહસ્યની-છે એકાન્તદષ્ટિથી તેને પામવા ગયો. અજ્ઞાન પણ સત્ય છે. મૂચ્છ સત્ય છે તો જાગૃતિ પણ સત્ય છે. દ:ખ તો અપૂર્ણતા અને મિથ્યાત્વ જ મળશે. સત્ય છે તો સુખ પણ સત્ય છે. ગતિ સત્ય છે તો સ્થિતિ પણ સત્ય છે. એકાત્ત દષ્ટિએ જોનારને સંસારમાં વૈદ્ધ વિસંવાદ વેગેરે મળશે. ચેતન સત્ય છે તો અચેતન પણ સત્ય છે. તેમાંથી માત્ર કોઇ એકનો
એકધર્મમાં ચુસ્ત શ્રદ્ધાવાદી વ્યક્તિ બીજાના ઘર્મશાસ્ત્રનો વિરોધી બની, સ્વીકાર કરનાર, પૂર્ણ સત્ય સુધી કદીય પહોંચી શકતો નથી.
જાય છે. જોનારની નજર અનેકાન્તની હોય, તો પેલો બંધ રહેશે જ વિરોધી સત્યોનું સહઅસ્તિત્વ તો પ્રકૃતિનો મૂળભૂત નિયમ છે.
નહિ. મિથ્યાત્વને જોનારી આંખ અને સમ્પકને જોનારી આંખ અલગ આ નિયમ કોઇ વ્યક્તિએ બનાવેલો નથી. એ નિયમનું પૃથકકરણ
અલગ છે પણ અનેક્ષત્તની આંખ સિવાય બીજું કાંઈ જોતી નથી! કરીને, તેની વ્યાખ્યાઓ બનાવીને તેને સમજવાનો પ્રયત્ન કરવામાં
અનેકાન્તનો વિશિષ્ટ અર્થ છે “સમન્વય.’
સમન્વય હોય ત્યાં સંઘર્ષ ટકી શકે ખરો? આવે છે અને એ પ્રયત્ન એટલે જ અનેકાન્ત.
એક મેનેજર તેની ઓફિસે પહોંચ્યો, તો ટેબલ ઉપર એક ટેલિગ્રામ અનેકાન્તમાં કોઈ નિયમ બનાવવાનો હોતો નથી, પરંતુ મૂળ
પડ્યો હતો. તેમાં લખ્યું હતું કે તમારા પિતાજીની તબિયત અત્યંત નિયમને સમજવાની સાધના કરવાની હોય છે. વ્યાખ્યાનું સત્ય હોઈ
ખરાબ છે. મેનેજર વિક્ષુબ્ધ થઈ ગયો. તરત કાગળ-પેન લઈને રજાનો શકે, પણ સત્યની કોઈ વ્યાખ્યા ન હોઈ શકે. સત્યના વ્યાખ્યાઓ
રિપોર્ટ લખવા માંડ્યો. રિપોર્ટ લખીને એ મેનેજર, પોતાના બૉસની બાંધવામાં અટવાઈશું તો સત્ય નહિ મળે.
કેબિનમાં જવા જતો હતો, ત્યાં જ એનો એક પટાવાળો ત્યાં આવીને અનેકાન્ત અને સત્ય ભિન્ન નથી. અનેકાન્ત અને સાધના ભિન્ન
બોલ્યો, “સાહેબ! મારા ગામથી તાર આવ્યો છે. મારા પિતાજી અત્યંત નથી. અનેકાન્ત અને અહિંસા ભિન્ન નથી. અનેકાન્ત અને અપરિગ્રહ
બિમાર છે. મારો એ તાર મેં આપના ટેબલ ઉપર મૂક્યો હતો. મારે પણ ભિન્ન નથી. અનેકાન્ત એટલે અભિન્નતાની આરાધના. અનેકાન્ત
થોડા દિવસની રજાઓ લેવી પડે તેમ છે...' એટલે દૈતમાંથી અદ્વૈતમાં જવાની આરાધના. વિરોધી સત્યના
“શું એ તાર તારો હતો? મારા ટેબલ ઉપર તે મૂક્યો હતો?' સહઅસ્તિત્વનો નિયમ નહિ સ્વીકારીએ, ત્યાં સુધી જ બધા સંઘર્ષો છે.
‘જી, સાહેબ !' જે ક્ષણે વિરોધી સત્યનો સમન્વય સ્વીકારી લીધો, એ જ ક્ષણે તમામ ઓહ! મૅનેજરને નિરાંત થઇ. પોતાનો બાપ બીમાર નથી!પોતે સંઘર્ષો ખતમ થઈ જશે.
લખેલો રજાનો રિપોર્ટ ફાડી નાખ્યો. ઈન્દ્રનો પુત્ર જયંત ગુરુ બૃહસ્પતિ પાસે વિદ્યાભ્યાસ કરતો હતો. . પટાવાળાએ પૂછ્યું, સાહેબ ! મારી રજાઓ મંજૂર કરશોને?' ના જયંતનો કંઈક અપરાધ થયો. બૃસસ્પતિએ તેને શિક્ષા કરી. જયંતને અત્યારે ઓફિસમાં કામકાજનું ભારે દબાણ છે. કોઇને રજા નહિ મળી ખૂબ માનહાનિ થયા જેવું લાગ્યું. તેણે ઈન્દ્ર પાસે જઈને ફરિયાદ કરી, શકે !'-મૅનેજરે કહ્યું.
