________________
તા. ૧૬-૧૨૩
પ્રબુદ્ધ જીવન
પરમાનંદ કાપડિયા એક વિલક્ષણ પ્રતિભા
- D યશવંત દોશી પરમાનંદ કાપડિયામાં અનેક વિશષ્ટ લક્ષણો હતાં એટલે એમને પરમાનંદ કાપડિયાનું નામ પહેલવહેલું બહુ રસપ્રદ સંજોગોમાં એક વિલક્ષણ પ્રતિભા કહેવામાં આપણે કંઈ વધારે પડતી વાત, કંઈ સાંભળ્યું. ભાવનગર ગયેલા ત્યારે કોઈને વાત કરતાં સાંભળ્યા કે પરમાનંદ અત્યુક્તિ કરતા નથી. જોકે એમની ખૂબી એ હતી કે વિશેષતાઓને એ કાપડિયાએ નાતમાંથી રાજીનામું આપ્યું. સાંભળીને નવાઈ લાગી. આવું સામાન્યતાના દેખાવ નીચે ઢાંકી રાખતા.
કોઈ દિવસ સાંભળ્યું નહોતું. ૧૯૩૦-૪૦ના એ દાયકામાં હજી તો પરમાનંદભાઈ સાથે ઘણોબધો અંગત પરિચય હતો એવો દાવો જ્ઞાતિઓ એટલી જોરાવર હતી ખરી કે એ કોઈને નાત બહાર મૂકે. પણ મારાથી થાય તેમ નથી. તેમ એમનું જીવનચરિત્ર વાંચીને એની સામે ચાલીને નાત બહાર નીકળનાર આ માણસ કોણ હશે ? સિલસિલાબંધ હકીકતો આપવાનું પણ મેં ધાર્યું નથી. ધાર્યું હોય તોયે પરમાનંદભાઈએ શુદ્ધ ગાંધીવાદી માર્ગ અપનાવ્યો હતો એમ કહેવાય. એ શક્ય નથી, કારણ કે એમનું જીવનચરિત્ર પ્રગટ થયું જ નથી. શતાબ્દી
પોતાની પુત્રીનું લગ્ન બીજી નાતના યુવક સાથે કરવું હતું. લગ્ન વિષેના પ્રસંગે એ ખૂટતું સાહિત્ય ઉપલબ્ધ બનાવવું જોઈએ. જો કે મુંબઈ જૈન
જ્ઞાતિના નિયમો, બંધનો એમને માન્ય નહોતો. એવા સંજોગોમાં જાતે યુવક સંઘના કુશળ સંચાલકોએ એની યોજના કરી જ હશે.
જ છૂટા થઈ જવાનું પરમાનંદભાઈને જ સૂઝે. એમણે જ્ઞાતિને એક કપરી અત્યારે તો એમના પરિચયમાં આવવાનું જે થોડું ઘણું બન્યું છે,
કામગીરીમાંથી બચાવી લીધી. એમને વિષે જે કંઈ જાણ્યું છે, અને સૌથી વિશેષ તો એમનું લખેલું છે
૧૯૩૬માં અમદાવાદમાં જૈન યુવક પરિષદ ભરાઈ. પ્રમુખસ્થાને કંઈ વાંચ્યું છે તેની સ્મૃતિને આધારે થોડીક છૂટછવાઈ વાતો જ કરી
પરમાનંદ કાપડિયા હતા. એમણે એ દિવસોમાં એમના મનમાં જે પ્રમ શકાશે.
રમ્યા કરતો હતો તેને જોરદાર વાણીમાં શ્રોતાઓ સમક્ષ મૂક્યો. એ કોઈ પ્રતિભાસંપન્ન વ્યક્તિની વાત કરતી વેળાએ એના પૂર્વજોની
સમયે એ દેવદ્રવ્યને સામાજિક કાર્યો માટે વાપરવાની હિમાયત સતત વાત કરવી વાજબી ગણાય કે નહિ તે તો શી ખબર, પુત્રનાં લક્ષણ
કર્યા કરતા હતા. એ વિશે ઘણું લખેલું ઘણું બોલેલા. પરિષદના પારણામાંથી કે બાપ તેવા બેટા એ કહેવતો મોટા ભાગની કહેવતોની
પ્રમુખપદેથી પણ એમણે એ વાત કરી. અને અમદાવાદના જૈનોના જેમ અર્ધસત્ય જ છે. પણ પરમાનંદભાઈનું કુટુંબ ભાવનગરનું એક
રૂઢિચુસ્ત વર્ગમાં હાહાકાર મચી ગયો. અગ્રણી કુટુંબ હતું. બીજાં કુટુંબોથી જુદું તરી આવતું કુટુંબ હતું. જે
જૈનોનાં અનેક તીર્થસ્થળોનાં દેરાસરોનો વહીવટ કરતી આણંદજી યુગમાં ભાવનગરના વાણિયાઓના છોકરાઓ દુકાનદારી કરતા કે
કલ્યાણજીની પેઢીનું વડું મથક અમદાવાદમાં. કેટલાયે મોટા મોટા જૈન ગુમાસ્તાગીરી કરતા એ દિવસોમાં ભાવનગરની જૈન કોમન જે બે પાંચ
શ્રેષ્ઠિઓ અમદાવાદમાં વસે અને અહીં આવીને મુંબઈનો એક માણસ કુટુંબોનાં સંતાનોએ ઉચ્ચ શિક્ષણ લીધું તેમાંનું એક આ કુટુંબ
દેવદ્રવ્ય સામાજિક કાર્યોમાં વાપરવાની વાત કરી જાય? એને સંઘ બહાર ભાવનગરની મોટી બજારમાં આણંદજી પરસોતમની કાપડની દુકાન
મૂકો. અમદાવાદના શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંધે પરમાનંદ કાપડિયાને હતી. આણંદજીભાઈના ત્રણ પુત્રોએ ભાવનગરમાં મોટી પ્રતિષ્ઠા મેળવેલી.
સંઘ બહાર જાહેર કર્યા. ખરેખર તો એ પ્રક્રિયા નિરર્થક હતી, કારણ કે ગિરધરભાઈ વેપાર સંભાળતા, કુંવરજીભાઈ મોટા વિદ્વાન હતા અને
પરમાનંદભાઈ મુંબઈના સંઘના, સભ્ય હતા, અમદાવાદના નહિ. જે. ગુલાબચંદભાઈ નાગરસેવક હતા અને વર્ષો સુધી ઓનરરી મેજિસ્ટ્રેટ
સંધમાં એ હતા જ નહિ તેમાંથી તેમને બહાર કેવી રીતે મૂકાય? છ તરીકે મ્યુનિસિપાલિટીના કેસો ચલાવતા હતા.
અમદાવાદ સંઘના મોવડીઓએ એ સંતોષ લીધો. ભાવનગરની જૈન સાહિત્યના સંશોધન-સંપાદનની પ્રવૃત્તિ કરતી
પરિષદ બોલાવનાર અમદાવાદ જૈન યુવક સંઘે આ પગલા સામે . કેટલીક સંસ્થાઓ સાથે દેશવિદેશમાં જાણીતી હતી. તેમાંની બે સંસ્થાઓ વળતું પગલું લેવાનું નક્કી કર્યું. એણે પરમાનંદ કાપડિયા સાથે સાથે આ કુટુંબ ઘનિષ્ઠ રીતે સંકળાયેલું. જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા પ્રતિભાજન ગોઠવ્યું. આવી જાઓ. અમ જાહેર રીતે પરમાનંદભાઈ સાથે કુંવરજીભાઈની સભા તરીકે જ ઓળખાતી. એ સભાના માસિક જૈન
- બેસીને જમીશું અને એમની સાથે એકતા જાહેર કરીશું. મૂકે અમને ધર્મ પ્રકાશના તંત્રી પણ કુંવરજીભાઈ હતા. જૈન ધર્મનું વિશેનું પરંપરાગત
બધાને સંધ બહાર ! જ્ઞાન એમણે એટલું આત્મસાત કરેલું કે સાધુ-સાધ્વીઓ પણ શંકાસ્પદ
પ્રીતિભોજનની દરખાસ્ત પરમાનંદભાઈ સમક્ષ મૂકવામાં આવી બાબતો એમને પૂછવા આવે અને કેટલાંક એમની પાસે ભણવા આવે.
ત્યારે એમણે બે શરત મૂકી. ભોજન તદ્દન સાદું રાખવું રોટલા, ભાખરી, બીજી સંસ્થા જૈન આત્માનંદ સભાને ગુલાચંદભાઈની સંચાલશક્તિનો
શાક, દાળ એવું. આપણે કોઈ જમણવાર નથી કરવો. ફક્ત સાથે બેસીને લાભ મળેલો..
જમવું છે. અને બીજી શરત. દરેક જણે પૈસા આપીને જમવાનું. - આ ત્રણે ભાઈઓના પુત્રોની સેવાઓ મુંબઈને મળી. ગિરધરભાઈના
પ્રીતિભોજન થઈ ગયું. સંઘે કંઈ કર્યું નહિ. અને વાત ત્યા પૂરી થઈ.. પુત્ર મોતીચંદ કાપડિયા. મહાવીર જૈન વિદ્યાલય સાથે એમનું નામ
પરમાનંદ કાપડિયા નાના-મોટા સૌના મિત્ર બની જતા. મિત્ર કાયમ માટે લેવાનું રહેશે. કુંવરજીભાઈના પુત્ર પરમાનંદ કપડિયા અને '
પરમાનંદ કારિયા અને બનવાની કોઈક અદ્ભુત કળા એમણે સિદ્ધ કરી હતી. તમે એમના ગુલાબચંભાઈના બે પુત્રો મનુભાઈ કાપડિયા અને ધીરુભાઈ કાપડિયાને
પરિચયમાં આવો પછી ધીમે ધીમે કરતાં ક્યારે એમના મિત્ર બની ગયા પણ મુંબઈ જાણે છે.
એનો તમને ખ્યાલ પણ ન રહે. એમને મન મિત્ર બનાવવા માટે કોઈ પરમાનંદભાઈ બી. એ. એલએલ. બી. થયા પણ વકીલ સોલિસિટર
અતિ મોટું નહિ, અતિ નાનું નહિ. કાકાસાહેબ કાલેલકર અને નાનાભાઈ બનવાને બદલે હીરાના વેપારી થયા. વેપાર કરવા માંડયો ખરો પણ
ભટ્ટ પણ એમના મિત્ર હોય, અને મહાવીર જૈન વિદ્યાલયમાં નવોસવો જીવ વિદ્યાપ્રેમી, પ્રવૃત્તિશીલ, પ્રાંતિકારી અને પરિણામે શિક્ષણ સંસ્થાઓની
આવેલો કોઈ વિદ્યાર્થી પણ એમનો મિત્ર હોય. આના મૂળમાં એમની અને સામાજિક સંસ્થાઓની અસંખ્ય વ્યક્તિઓ સાર્થે એમને પરિચય તદ્દન સ્વાભાવિક એવી વિનમ્રતા હતી. ગૌરવભરી, સ્નેહભરી વિનમતાને કેળવાયો. સાહિત્યકારો અને કલાકારો સાથે ઘનિષ્ઠ સંબંધો બંધાયાં.
આચરણ કેવું હોય તે વિષે ડેઈલ કાર્નેગીને પણ એ કદાચ એક-બે વાત * શીખવી શકે.
