________________
તા. ૧૬-૩-૯૩
પ્રબુદ્ધ જીવન
Learned fool is one who has read everything and જ લખાતી કે બોલાતી ભાષામાં શુદ્ધિનું ધોરણ સાપેક્ષ જ રહેવાનું, કારણ remembered it.
કે ભાષા એ વહેતી નદી જેવી છે. ગઈકાલની અશુદ્ધિ વધુ વપરાશને કારણે જે માણસોને સતત વાંચનનો મહાવરો હોય એવા કેટલાંક માણસોને રૂઢ થતાં વર્તમાનમાં શુદ્ધ સ્વરૂપે સ્વીકારાય છે. બાર ગાઉએ બોલી બદલાય અતિ વિશાળ વાંચનને કારણે ઉત્તરાવસ્થામાં કોઇ પણ ગ્રંથનું બધું જ લખાણ એવી કહેવતમાં તથ્ય રહેલું છે. ભાષાની અશુદ્ધિ માટે શાળા-કોલેજમાં ક્રમાનુસાર વાંચવાની જરૂર રહેતી નથી કે તેવી વૃત્તિ થતી નથી. કેટલીકવાર વિદ્યાર્થીને શિક્ષા કરી શકાય છે, પરીક્ષામાં નાપાસ કરી શકાય છે, પરંતુ તો ગ્રંથ લેખક કરતાં તેઓ વિશેષ જાણતા હોય છે. વળી ઉમરના વધવા સમગ્ર પ્રજાને પોતાના જીવન વ્યયવહારમાં અશુદ્ધ લખવા-બોલવા માટે સાથે રસના વિષયો પણ બદલાતા જતા હોય છે. મુ. શ્રી સ્વ. વિષ્ણુપ્રસાદ શિક્ષા કરી શકાતી નથી. ભાષા સતત વહેતી છે, પરંતુ એનો પ્રવાહ અત્યંત ત્રિવેદીને જ્યારે મળવા જતો ત્યારે તેઓ કહેતા કે હું હવે જૈન સાધુઓની મંદગતિનો છે. એટલે જૂનાં રૂપો નીકળી જવાની અને નવાં રૂપો દાખલ ગોચરની જેમ પુસ્તકો વાંચુ છું.’ એમની આસપાસ પાંચ-પંદર પુસ્તકો થવાની પ્રક્રિયા તરત નજરે નથી આવતી. પડ્યાં હોય, તેમાંથી જે સમયે જે ઇચ્છા થાય તે પુસ્તકમાંથી ગમે તે પાનું લિપિના-લેખન પદ્ધતિના-વિકાસ પછી તેમાં ચિત્રકલાનો ઉમેરો થયો. ઉધાડીને તેઓ નજર ફેરવવા લાગતા. તેમાંથી કંઈ નવું જાણવા મળે અને સારા મરોડદાર અક્ષરોનું આકર્ષણ વધ્યું. તેવી રીતે ઉચ્ચારણ પઠનની સાથે રસ પડે તો વાંચે, નહિ તો પાનાં ઉથલાવે, મુ. સ્વ. બચુભાઈ રાવતે મને સંગીતકલાનો, લયનો ઉમેરો થતાં લખેલા વકતવ્યનું સરસ, સચોટ પઠન એક વખત કહ્યું હતું કે “યુવાનીના વર્ષોમાં ગ્રંથો હું વ્યવસ્થિત અભ્યાસની કરવાનની શક્તિનો મહિમા વધ્યો, રેડિયો અને ટી. વી. ઉપર સરસ પઠન દૃષ્ટિથી વાંચી જતો, પરંતુ હવે ગ્રંથો ઘણા આવે છે અને સમય ઓછો રહે કરનારાને પ્રથમ પસંદગી અપાવા લાગી. વ્યાખ્યાનોમાં, નાટકમાં, છે. એટલે હવે હું ગ્રંથોનું માત્ર Browsing-ઉપર ઉપરથી આકલન-કરી સંભાષણમાં વક્તવ્યની રજૂઆતની અવનવી ખૂબીઓ વિકાસ પામી. લઉં છું. આમછતાં કોઇ ગ્રંથમાંથી મેં કશું ગુમાવ્યું હોય એવું ક્યારેય મને
અક્ષર માણસના વ્યક્તિત્ત્વને પ્રગટ કરે છે. દુનિયામાં બે માણસના લાગ્યું નથી.” પશ્ચિમના કોઈક લેખકે પણ કહ્યું છે કે Desultory
ચહેરા જેમ ભાગ્યે જ મળતા આવે, તેમ બે માણસના અક્ષર પણ જવલ્લે જ reading has always been my great pleasure.
મળતા આવે. દરેક માણસની સહી જુદી હોય છે. (કોઇક નકલ કરી શકે એ જેમ કેક્યુલેટરની શોધ થયા પછી એના રાત દિવસ નિયમિત વપરાશને કારણે માણસની મોંઢે હિસાબ કરવાની શક્તિ ઓછી થઇ ગઈ
જુદી વાત છે.) એટલે જ માણસની સહીનું આટલું બધું મહત્ત્વ સ્વીકારાયું છે, તેમ હવે કોયૂટરની શોધ પછી જાતે લખવાની માણસની શક્તિ ઓછી થતી જશે. કોયૂટર પોતે વાપરનારની વ્યાકરણ અને જોડણીની ભૂલો પણ માણસના અક્ષરો પરથી એના ચારિત્રની પરખ મળે છે એ સાચું, પણ સુધારી શકે છે Grammar Checker તથા Spell- Checkerની એનો અર્થ એ નથી કે મહાન માણસોના અક્ષર સારા, મોતીના દાણા જેવા મદદથી કોમ્યુટર દ્વારા લખાણ આપણી પાસે આવે છે ત્યારે એ ભાષાશુદ્ધિ હોવા જોઇએ. ગાંધીજીના હસ્તાક્ષર એનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. આપણા સાથે આવે છે. પરંતુ એનો અર્થ એવો નથી કે દરેક વાપરનારની પોતાની સાક્ષર સ્વ. અગરચંદજી નાહટાના અક્ષર વર્ષો સુધી સતત લખવાને કારણે એટલી ભાષાશુદ્ધિ હશે જ. ભાષાના શ્રવણ વ્યવહાર કરતાં દિવસે દિવસે એટલા ખરાબ થઈ ગયા હતા કે એમનો પત્ર શબ્દશઃ વાંચતાં અને સમજતાં લેખન વ્યવહાર ઓછો થવાને કારણે સારા સારા લેખકોની પણ જોડણીમાં બે-ત્રણ કલાક નીકળી જાય. હવે વધુ અને વધુ ભૂલો થવા લાગે તો તે બહુ આશ્ચર્ય પામવા જેવી વાત
એક એવી માન્યતા છે કે ડૉકટરોના અક્ષરો ખરાબ હોય છે. તેમનું નહિ ગણાય,
પ્રિસ્ક્રિપ્શન કૅમસ્ટિસિવાય બીજા જલદી વાંચી ન શકે. ડૉકટરો જાણી જોઇને થોડા વખત પહેલાં અમેરિકાના ભૂતપૂર્વ ઉપપ્રમુખ કવાઈલેએ એક સભામાં અંગ્રેજી Potato” શબ્દની જોડણી “Pohotato' એવી કરી
ખરાબ અક્ષર કાઢતા હોય છે એવું પણ મજાકમાં કહેવાય છે, કારણ કે થોડે
થોડે વખતે નવી નવી આવતી દવાઓના નામના સ્પેલિંગ તેઓને મોઢે યાદ હતી, એથી અંગ્રેજી ભાષાની જોડણી વિષેના એમના અજ્ઞાનની અમેરિકામાં
રહેતા નથી એટલે જ કહેવાય છે કે પ્રિસ્ક્રિપ્શનમાં ડૉકટરોના અારો ભલે ઘણી ટીકા થઈ. એમનાં વ્યંગચિત્રો અને ટૂચકાઓ પણ પ્રચલિત થયા.
ખરાબ હોય, બિલમાં તો એમના અક્ષર સ્પષ્ટ વાંચી શકાય એવા હોય છે. રાષ્ટ્રના લગભગ સર્વોચ્ચ સ્થાને બિરાજતી વ્યક્તિનું ભાષા વિષેનું આટલું બધું અજ્ઞાન કોઈકને પણ ખૂંચે, પરંતુ અમેરિકામાં તો બધું જ ચાલે. વસ્તુતઃ શિક્ષકોના અક્ષર એકંદરે સારા હોય છે. વિદ્યાર્થીઓ પાસે કોપબુક આવી ભૂલ થવા પાછળનું કારણ શું? કારણ એ જ કે લખવા વાંચવાનો
લખાવનાર પ્રાથમિક શાળાના શિક્ષકો અથવા બ્લેકબોર્ડ ઉપર લખનાર મહાવરો ઓછો થતો ગયો છે અને જોવા સાંભળવાનો મહાવરો વધતો ગયો અધ્યાપકોના અક્ષર પણ એકંદરે સારા જ હોય છે, સારા હોવા જરૂરી છે. છે. મોઢે હિસાબ કરવાની કે શબ્દોની જોડણી યાદ રાખવાની મનુષ્યની છતાં કોઇ અધ્યાપકના અક્ષર ખરાબ પણ હોઇ શકે. એક વિદ્યાર્થીના પેપરમાં શક્તિ ઓછી થતી જાય છે તેથી બહુ અફસોસ કરવા જેવું નથી એમ કેટલાક અધ્યાપકે કંઈક સૂચના લખી હતી. અધ્યાપકના અક્ષર એટલા બધા ખરાબ વિચારકોને લાગે છે, કારણ કે છેવટે તો પરિણામ કેવું આવે છે તે મહત્ત્વનું હતા કે સૂચનામાં શું લખ્યું છે તે ઊકલતું નહોતું. વિદ્યાર્થીએ અધ્યાપક પાસે છે. રાઇફલ ગનની શોધ પછી તલવાર કે ભાલો વાપરવાની માણસની જઈને તેમાં શું લખ્યું છે તે જાણવા પૂછ્યું. અધ્યાપકે સૂચનોમાં લખ્યું હતું, આવડત ઓછી થઈ, સ્ટીમર આવ્યા પછી હલેસા મારવાની શક્તિ ઓછી ‘તમારા અક્ષર બહુ ખરાબ છે, સારા અક્ષર કાઢો” ગમે તેટલો ખરાબ અક્ષર થઈ, નળ આવ્યા પછી કુવામાંથી પાણી કાઢવાની તાકાત ઘટી ગઈ તો તે હોય, પણ પોતાના અક્ષર તો માણસ પોતે વાંચી જ શકે છે. કોઈક જ એવી અફસોસ કરવાનો વિષય નથી, મનુષ્ય જીવનમાં કાલાનુક્રમે આવી શારીરિક અપવાદરૂપ વ્યક્તિ હોય કે જે પોતે લખેલું પોતે જ ન વાંચી શકે. તથા માનસિક શક્તિની વધઘટ રહ્યા કરવાની..
મુદ્રણકલાની શોધ થઈ તે પહેલાં હાથે લખવાની પ્રથા સૈકાઓ સુધી લેખનમાં જેમ જોડણીની શુદ્ધિનો પ્રશ્ન અગત્યનો છે તેમ બોલવામાં
ચાલી હતી. ગ્રંથો હસ્તલિખિત પ્રતોરૂપે મળતા. સારા મરોળદાર અક્ષરો ઉચ્ચારણ શુદ્ધિનો પ્રશ્ન પણ મહત્ત્વનો છે. આમ છતાં લેખનમાં જોડણીની
લખનારને ઘણું સારું મહેનતાણું મળતું. લખતાં લહિયો થાય એવી કહેવત જેટલી એકવાક્યતા uniformity આખી દુનિયામાં સાચવી શકાય છે
ત્યારે પ્રચલિત બનેલી, લહિયાઓએ સરસ લેખનકળા વિકસાવેલી. સમયે તેટલી ઉચ્ચારણમાં સાચવવાનું સરળ નથી, કારણ કે દરેક પ્રજાની
સમયે લિપિના મરોળમાં પણ ફરક પડતો ગયેલો. હજારો હસ્તપ્રતોના ઉચ્ચારણની કેટલીક ખાસિયતો હોય છે. ઠંડા પ્રદેશના લોકો મોંઢું ઓછુ
વાંચન-અવલોકનના મહાવરાને લીધે સ્વ. પુણ્યવિજયજી મહારાજ હસ્તપ્રત ખોલવાની ટેવને કારણે નાકમાંથી ઉચ્ચારો- અનુનાસિક ઉચ્ચારો વધુ કરે છે અને પછી એ ખાસિયત એની વારસાગત બની જાય છે. ધ્વનિનું વૈવિધ્ય
હાથમાં લેતાં જ લિપિના મરોડ પરથી કહી શકતા કે તે કયા સૈકાની છે. જેટલું સંસ્કૃતમાં અને તેમાંથી ઊતરેલી ભાષાઓમાં છે તેટલું અન્ય શું લેખન-પઠન વિના માનવજાતને નહિ ચાલે ? લેખન-પઠનની 'ભાષાઓમાં નથી. સ, શ, ષ, ટ, ત, ૩, ૬, ન, ણ, લ, ળ, વગેરેના અનિવાર્યતા ઓછી થતી જતી દેખાય છે, તેમ છતાં જીવનના વિભિન્ન ઉચ્ચારણોમાં સભાન આયાસની અપેક્ષા રહે છે. ફ્રેન્ચ લોકો ટ, ઠ જેવા વર્ણો વ્યવહારમાં તેનું મૂલ્ય ઓછું નહિ આંકી શકાય. લેખન-પઠન દ્વારા માણસમાં સરળતાથી ઉચ્ચારી શકતા નથી. જાપાની લોકો ૨ અને લ ના ઉચ્ચારમાં . સંસ્કારિતાનો વિકાસ થાય છે. વિદ્યાર્થીઓના વ્યક્તિત્વના ઘડતરમાં વ્યત્યય કરી નાખે છે. જૂના વખતમાં પારસી લોકો ડ અને દ માં ફરક જાણવા લેખન-પઠન બળ પૂરનારચાલક તત્ત્વ ગણાય છે. એથી જ શ્રાવ્ય માધ્યમોનો માટે પૂછતા કે દાદાભાઈ'નો ડ લખું કે ‘ડોસાભાઈ'નો ડ લખું? આપણા વિવિધ રૂપમાં વિકાસ થયો હોવા છતાં પાશ્ચાત્ય શિક્ષણશાસ્ત્રીઓ અને નવલકથાકાર ઈશ્વર પેટલીકર બોલતા કે ‘દારધોકરી બહુ ગરી છે, થોરી. બાલમનોવૈજ્ઞાનિકો વિદ્યાર્થીઓમાં વાંચવાની ટેવ ચાલું રહે છે એ વાત ઉપર
મોરી હોત તો સારી લાગત.? Tomato જેવા શબ્દના ઉચ્ચાર ટમાટર. વખતો વખત ભાર મૂક્તા રહ્યા છે. • ટોમેટો, ટમેટો, ટમઈટો, ટોમેટો, તમેતો વગેરે પ્રદેશભેદે થાય છે.
Dરમણલાલ ચી. શાહ
