________________
- પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૨-૯૩
ટિમ
*
નરસિંહની કવિતામાં વેદાન્ત
| Rપ્રો. ચન્દ્રશંકર ભટ્ટ નરસિંહ સન્માન પુરસ્કારના સ્વીકાર પ્રસંગે દશક તેનાં પ્રભાતિયાં ભલે સંબોધે, પરંતુ તે બ્રહ્મ ના અર્થમાં જ વપરાયો છે, તે સંદર્ભ અને અને પદો વિશે તદ્દન યોગ્ય જ કહ્યું છે કે નરસિંહની એક કવિતાની તોલે આગળની પંક્તિઓથી સમજાય છે. આ જગતના પંચમહાભૂત ગુજરાતી સો કવિતા ન આવે. ભક્તિ, જ્ઞાન અને કવિતા, રક્તમાં તત્ત્વોમાં પણ તે બ્રહ્મને જ જુએ છે : હિમોગ્લોબિનની રીતે તેની સર્જકતામાં ભળેલાં છે. તે જેટલો ઊંચી 'પવન તું, પાણી તું, ભૂમિ તું ભૂધરા ! કોટિનો ભક્ત અને જ્ઞાની છે તેથી સવાયો કવિ છે અને જેટલો ઊંચી વૃક્ષ થઈ ફૂલી રહ્યો આકાશે; કોટિનો કવિ છે તેથી સવાયો ભક્ત અને જ્ઞાની છે. તેનાં પદો અપ્રતિમ વિવિધ રચના કરી અનેક રસ લેવાને, છે. એ પદો અને ગુજરાતી કવિતાના આભરણરૂપ તેનાં પ્રભાતિયાં, શિવ થકી જીવ થયો એ જ આશે.” તેના એકતારાના રણકાર અને કરતાલના મધુર તાલથી બ્રાહ્મમુહૂર્તને આ સૃષ્ટિ, પંચમહાભૂતો બ્રહ્મ નાં સરજેલાં જ નહિ, તે સર્વ તે રવય ગુંજતું કરી, ઊર્ધ્વની કેવી અલૌકિક અનુભૂતિ માનવહૃદયના ચૈતન્યને જ છે. તે જ આ ભૂમિનો આધાર અને ધારણ કરનાર “ભૂધરા” છે અને કરાવતાં હશે !
તે જ જીવરૂપે, આપ ઈચ્છાએ, અનેક રસ લેવાને પ્રગટ થાય છે. આ આમ તો નરસિંહ ભારતના શ્રેષ્ઠ સંતો-ભક્તોની હરોળમાં જીવરૂપો તેનાં જ છે છતાં તે અગોચર છે.બ્રહ્મ દૃષ્ટિ ઊઘડી હોય તેને જ આદરપાત્ર સ્થાન ધરાવે તેવો વરદાન પામેલો કૃષ્ણભક્ત વૈષણવ છે. તે દેખાય. આ ચૌદ લોક અને બ્રહ્માંડ તેનાં સર્જેલાં છે અને ભેદ કરી જે સાચા વૈષ્ણવ તેને પ્રાણથી પણ અધિક વહાલા છે, તેથી સ્વમુખે કહે છે. વિવિધ રચના કરી તે સર્જનમાં તેણે મબલખ વૈવિધ્ય પણ સર્યુ છે. પ્રાણ થકી મને વૈષ્ણવ વ્હાલા...'
નરસિંહની બહ્મદ્રષ્ટિ ઊઘડેલી છે તેથી તેણે જોયું છે કે : તેથી પણ આગળ જઈ, જ્ઞાતિજનોની ટીકાનો વૈષ્ણવને શોભે તેવી જીવ ને શિવ તે આપ-ઈચ્છાએ થયા, વિનમ્રતાથી માત્ર એટલો જ ઉત્તર આપે છે :
રચી ચૌદ લોક જેણે ભેદ કીધા; કર જોડીને કહે નરસૈયો, વૈષ્ણવ તણો મુજને આધાર.”
ભણે નરસૈયો એ તે જ તું તે જ તું, વૈષ્ણવ જન તો..' એ પ્રસિદ્ધ પદમાં, પોતાને પ્રાણથી વ્હાલા એને સમયથી કંઈ સંત સીધ્યા.” વૈષ્ણવનાં, પોતાના જીવનમાં ચરિતાર્થ કરેલાં સરસ અને આજે પણ નરસિંહ ફરી ફરીને કહે છે, પ્રતીતિપૂર્વક કહે છે, બલ્બનું જ અખિલ પ્રસ્તુત એવાં લક્ષણો દર્શાવ્યાં છે. મોટી વાત તો એ છે કે તે પોતાના આ સર્જન છે અને અને તે જ સકળમાં વ્યાપેલો તો છે જ. પણ પુનરુક્તિ આરાધ્ય અને પોતાને પ્રસન્ન શ્રીકૃષ્ણનું પ્રત્યક્ષ દર્શન પામેલો ભક્ત છે. કરીને દૃઢતાથી કહે છે સકળ ‘તે જ તું તે જ તું' એટલે તું જ છે. તે જ તેથી તે જ ગાઈ શકે છે :
એક માત્ર સનાતન, અવિનાશી અને સકળ વ્યાપ્ત સત્ય છે. આ સઘળો ‘હું તો વારી રે ગિરિધરલાલ તમારા લટકાને,
વિલાસ તેનો જ છે. દેખાતાં જૂજવાં રૂપનો ભેદ અર્થાત વિવિધતા તેનાં એવા એવા લટકા છે ઘણેરા લટકા લાખ કરોડ રે,”
સર્જેલા છે. આ સૃષ્ટિની વિવિધ રચના તેણે તાટધ્ધથી ખેલ જોવા કરી. * લટકાળો મે'તા નરસિંહનો સ્વામી હીડે મોઢામોઢ-તમારા લટકાને આપણે ત્યાં કહેવાયું છે : 'તુ જો હું વા '‘એ કોડ હં બહુસ્યામ્'-હું
આવી હીંડે મોઢામોઢ'એ વાણી કોણ ઉચ્ચારી શકે ! પ્રત્યક્ષ દર્શન એકલો છું અને એકમાંથી અનેક થયો છું. એકલાથી લીલા થાય કેવી પામ્યા વિના આ શબ્દો ઉચ્ચારવાની કોઈની તાકાત નથી. આમ તો રીતે ! પાની ન ઉત્તે' તે ભલે અનેક રૂપે પ્રગટ થયો, પણ તે સઘળાં શ્રીકૃષ્ણના જીવનમાં થતા પ્રવેશની રળિયામણી ધન્ય થાણનું એક રૂપોમાં તે જ છે, એક બહ્મ જ સત્ય છે. નરસિંહ આ પામ્યો છે. તેથી મહામુલું પદ છે. તેમાં પણ પ્રત્યક્ષ દર્શનના આનન્દને વ્યક્ત કરતાં તે તે કહે છે: ઉગારે છે:
- “અખિલ બ્રહ્માંડમાં એક તું શ્રીહરિ, આજની ઘડી તે રળિયામણી,
જૂજવે રૂપ અનન્ત ભાસે. ” મારો વ્હાલોજી આવ્યાની વધામણી
હવે જાણે સ્વયં બ્રહ્મ જ કહેતો હોય તેમ નરસિંહ કહે છે : હો જી રે, આજની ઘડી તે રળિયામણી.
નીરખને ગગનમાં કોણ ઘૂમી રહ્યો, જી રે રથ વાધ્યો છે અતિ મીઠડો,
‘તે જ હું તે જ હું’ શબ્દ બોલે.” મે'તા નરસૈનો સ્વામી દીઠડો હો જી રે,
સકળમાં હું જ ધૂમી રહ્યો છું. હું જ આપ ઈચ્છાથી એકમાંથી અનેક આજની ઘડી તે રળિયામણી.”
થઈ નિખિલમાં વ્યાપેલો છું. મેં જ સઘળા ભેદ અને વૈવિધ્ય સજર્યા છે, કૃષ્ણનું આવું પ્રત્યક્ષ દર્શન નરસિંહ વિના કોણ કરી શકે ! અહીં અને તે લીલા માટે, અનેક રસ લેવા માટે. વેદાન્તની બહ્મસત્ય એ વાત મીઠડો’ સાથે પ્રાસ મેળવવા ‘દીઠડો' શબ્દ મૂક્યો નથી. તે તેના પવન, પાણી ભૂમિ વગેરેના આપણા નિત્યના અનુભવથી નરસિંહ દર્શનમાંથી જન્મ્યો છે. પ્રાસનો નિષ્ણાંત કોઈ કવિ આ પ્રાસ કદાચ સરળ અને રાહજ વાણીથી આપણી ચેતનામાં સ્થાપી, તરત એક મેળવે તો પણ નરસિંહના જેવી ભક્તિ અને તેના દર્શન વિનાની વાણી - રમણીય ચિત્ર આપણાં નેત્રમાં ગતિમાન કરતાં કહે છે : અને પ્રાસ, તેના બોદાપણાને ખુલ્લું પાડ્યા વિના ન રહે. જ્યારે ‘વૃક્ષ થઈ ફૂલી રહ્યો આકાશે.' નરસિંહની આ વાણી તો તેના દર્શનના રણકારથી રણઝણતી છે.
નિત્ય જોવા છતાં આપણને વૃક્ષમાં બ્રહ્મનું દર્શન થતું નથી. ક્યાંથી નરસિંહ જેમ શ્રીકૃષ્ણનો પ્રત્યક્ષ દર્શનનું વરદાન પામેલો પરમ થાય ! અજ્ઞાનનાં પડળ ખસે અને જ્ઞાનદર્શન થાય તો ને ! નરસિંહને કૃષ્ણભક્ત છે તેમ તે સકળ લોક-ચૌદ લોક અને બ્રહ્માંડના અણુઅણુમાં બ્રહ્મદર્શન થયું છે, તેથી એક ધન્ય ક્ષણે તેને વૃક્ષ છબહારૂપે દેખાયું છે.
વ્યાપ્ત બ્રહ્મ નું પૂર્ણ દર્શન અને તેના ચૈતન્યની અનુભૂતિ પામેલો છે. વૃક્ષની જેમ જ બ્રહ્મ પણ પ્રતિપલ આકાશમાં નિરંતર ફાલીફૂલી રહ્યો તેમાં ઉદ્ગાર પામેલું વેદાંતજ્ઞાન શંકરનું કેવાલદ્વૈત છે. તેનું પાયાનું સુત્ર છે અર્થાત ઘુમી રહ્યો છે, લીલા કરી રહ્યો છે. વૃક્ષના આ ગતિશીલ એ છે કે એકમાત્ર બ્રહ્મ જ સત્ય છે, જગત મિથ્યા-માયા છે. જીવ સ્વય ચિત્રથી નરસિંહ બ્રહ્મના બ્રહ્માંડવ્યાપી ચૈતન્યવિલાસની ગતિશીલતા બ્રહ્મ જ છે. બ્રહી સત્ય સાત મિથ્યા નીવ હા 4 નાપા.' નરસિંહે આપણા અંતરમાં રમતી કરી દે છે, માત્ર “ફૂલી' ક્રિયાપદથી. વૃક્ષની આ જોયું અને અનુભવ્યું છે તેથી તો તે ગાય છે:
ગતિશીલતાનું ચિત્ર રમણીય તો છે જ, જેમાં નરસિંહની સૌન્દર્યદ્રષ્ટિ | ‘અખિલ બ્રહ્માંડમાં એક તું શ્રીહરિ, જૂજવે રૂપ અનન્ત ભાસે.” આસ્વાદ્ય છે. આકાશમાં ફાલીફૂલી રહેતા, ઝૂલતા વૃક્ષના સૌન્દર્યને
આ જગતનાં જૂજવાં રૂપે તે જ પ્રગટ થયો છે, તે જ તેમાં સમાયો જેણે નયન ભરીને જોયું-પીધું હોય તેનાથી જ આ પમાય. તે દ્રશ્ય છે. આ જૂજવાં રૂપોની ભૌતિકતા નાશવંત છે, પણ તેમાં વસેલું - રમણીય છે તેમ ભવ્ય પણ લાગે છે. અનન્ત આકાશની પીઠિકામું ૬ બ્રહ્મચૈતન્ય તો અવિનાશી અને અનન્ત છે. નરસિંહ તેને “શ્રી હરિ'થી ફાલેલા ફૂલેલા અને ઝૂલતા વૃક્ષનું દ્રશ્ય ઓછું રમણીય કે ભવ્ય ? .
