Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 03
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् स०-न परिमाणमिति अपरिमाणम्। अपरिमाणं च बिस्तश्च आचितश्च कम्बल्यं च तानि-अपरिमाण०कम्बल्यानि, तेभ्य:-अपरिमाण०कम्बल्येभ्य: (नगर्भित इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । तद्धितस्य लुक् इति तद्धितलुक्, तस्मिन्-तद्धितलुकि (षष्ठीतत्पुरुषः)।
अनु०-द्विगो:, डीप् इति चानुवर्तते ।
अन्वय:-अपरिमाणबिस्ताचितकम्बल्यान्ताद् द्विगोरतोऽनुपसर्जनात् तद्धितलुकि डीप् न।
अर्थ:-अपरिमाणान्ताद् बिस्ताचितकम्बल्यान्ताच्च द्विगुसंज्ञकाद् अदन्ताद् अनुपसर्जनात् प्रातिपदिकात् तद्धितप्रत्ययस्य लुकि सति स्त्रियां डीप् प्रत्ययो न भवति ।
उदा०-(अपरिमाणम्) पञ्चभिरश्वैः क्रीता पञ्चाश्वा । दशाश्वा । द्वे वर्षे भूता इति द्विवर्षा । त्रिवर्षा । द्वाभ्यां शताभ्यां क्रीता इति द्विशता । त्रिशता। (बिस्त:) द्वौ बिस्तौ पचतीति द्विबिस्ता। त्रिबिस्ता। (आचित:) द्वावाचितौ पचतीति द्वयाचिता। व्याचिता । (कम्बल्यम्) द्वाभ्यां कम्बल्याभ्यां क्रीता इति द्विकम्बल्या। त्रिकम्बल्या।
आर्यभाषा अर्थ- (अपरिमाणकम्बल्येभ्यः) अपरिमाणवाची, बिस्त, आचित, कम्बल्य शब्द जिसके अन्त में हैं ऐसे (द्विगो:) द्विगु-संज्ञक (अत:) अकारान्त (अनुपसर्जनात्) अनुपसर्जन प्रातिपदिक से (तद्धितलुकि) तद्धित प्रत्यय का लुक् होने पर (स्त्रियाम्) स्त्रीलिङ्ग में (डीप्) डीप् प्रत्यय (न) नहीं होता है।
उदा०-(अपरिमाणम्) पञ्चभिरश्वैः क्रीता पञ्चाश्वा। पांच घोड़ों से खरीदी हुई गौ आदि। दशाश्वा । दश घोड़ों से खरीदी हुई गौ आदि। द्वे वर्षे भूता इति द्विवर्षा । जो दो वर्ष की हो चुकी हो। त्रिवर्षा । जो तीन वर्ष की हो चुकी हो। गौ की बछड़ी आदि। द्वाभ्यां शताभ्यां क्रीता इति द्विशता। दो सौ कार्षापण (रुपये) से खरीदी हुई गौ आदि। त्रिशता। तीन सौ कार्षापण (रुपये) से खरीदी हुई गौ आदि। (बिस्त.) द्वौ बिस्तौ पचतीति द्विबिस्ता। दो बिस्त पकानेवाली। त्रिबिस्ता। तीन बिस्त पकानेवाली। बिस्त-८० तोला। (आचित:) द्वावाचितौ पचतीति ट्याचिता। दो आचित पकानेवाली। त्र्याचिता। तीन आचित पकानेवाली कढ़ाई आदि। आचित=८० हजार तोला (१००० सेर)। (कम्बल्य) द्वाभ्यां कम्बल्याभ्यां क्रीता इति द्विकम्बल्या। दो कम्बल्यों से खरीदी हुई। त्रिकम्बल्या। तीन कम्बल्यों से खरीदी हुई। कम्बल्य-१०० पल ऊन। पल एक छटांक।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org