Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 03
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
यहां सप्तमी - समर्थ 'श्वस्' शब्द से शेष अर्थों में विकल्प पक्ष में 'सायंचिरं०' (४/३/२३) से 'ट्यु' प्रत्यय और उसे 'तुट्' आगम होता है। 'युवोरनाको (७ 1१1१) से 'यु' के स्थान में 'अन' होता है। 'आद्युदात्तश्च' (३ 1१1१) से 'ट्यु' (अन) प्रत्यय आद्युदात्त है ।
३१८
(४) श्वस्तनम् । यहां सप्तमी - समर्थ 'श्वस्' शब्द से विकल्प पक्ष में पूर्ववत् 'व्युल्' प्रत्यय और उसे तुट्' आगम होता है। 'ट्युल्' प्रत्यय के लित् होने से 'लिति' (४ 1१1१९०) से प्रत्यय से पूर्ववर्ती अच् उदात्त होता है। इस प्रकार से ये चार रूप बनते हैं ।
अण्
( ७० ) सन्धिवेलाद्यूतुनक्षत्रेभ्योऽण् । । १६ ।।
प०वि० - सन्धिवेलादि ऋतु - नक्षत्रेभ्यः ५ । ३ अण् १ । १ ।
सo - सन्धिवेला आदिर्येषां ते सन्धिवेलादयः । सन्धिवेलादयश्च ऋतवश्च नक्षत्राणि च तानि सन्धिवेलाद्यतुनक्षत्राणि, तेभ्य:- सन्धिवेलाद्यूतुनक्षत्रेभ्यः (बहुव्रीहिगर्भित इतरेतरयोगद्वन्द्वः) ।
अनु० - शेषे, कालाद् इति चानुवर्तते ।
अन्वयः-यथासम्भव०कालेभ्यः सन्धिवेलाद्यूतुनक्षत्रेभ्यः शेषेऽण् । अर्थ:-यथासम्भवविभक्तिसमर्थेभ्य: कालविशेषवाचिभ्यः सन्धिवेलादिभ्य ऋतुवाचिभ्यो नक्षत्रवाचिभ्यश्च प्रातिपदिकेभ्यः शेषेष्वर्थेषु अण् प्रत्ययो भवति ।
उदा०-(सन्धिवेलादिः) सन्धिवेलायां भवं सान्धिवेलम् । सन्ध्यायां भवं सान्ध्यम्। (ऋतवः ) ग्रीष्मे भवं ग्रैष्मम् । शिशिरे भवं शैशिरम्। ( नक्षत्राणि) तिष्ये भवं तैषम् । पुष्ये भवं पौषम् ।
1
सन्धिवेला। सन्ध्या। अमावस्या । त्रयोदशी । चतुर्दशी । पञ्चदशी । पौर्णमासी। प्रतिपत्।। संवत्सरात् फलपर्वणोः । । सांवत्सरं फलम्। सांवत्सरं पर्व । इति सन्धिवेलादयः । ।
आर्यभाषाः अर्थ - यथासम्भव- विभक्ति-समर्थ (कालात् ) कालविशेषवाची (सन्धिवेलाद्यूतुनक्षत्रेभ्यः) सन्धिवेलादि, ऋतुवाची और नक्षत्रवाची प्रातिपदिकों से (शेषे) शेष अर्थों में (अण्) अण् प्रत्यय होता है।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
