Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 03

Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar

Page 576

५३६
चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः अनु०-तत्र, साधुरिति चानुवर्तते। अन्वय:-तत्र कथादिभ्य: साधुष्ठक् ।
अर्थ:-तत्र इति सप्तमीसमर्थेभ्य: कथादिभ्यः प्रातिपदिकेभ्य: साधुरित्यस्मिन्नर्थे ठक् प्रत्ययो भवति ।
उदा०-कथायां साधु:-काथिकः। विकथायां साधु:-वैकथिकः । वितण्डायां साधु:-वैतण्डिकः। ____कथा । विकथा। वितण्डा । कष्टचित् । जनवाद । जनेवाद। वृत्ति। सद्गृह । गुण । गण । आयुर्वेद । इति कथादयः ।।
आर्यभाषा: अर्थ-(तत्र) सप्तमी-समर्थ (कथादिभ्यः) कथा आदि प्रातिपदिकों से (साधुः) निपुण/योग्य अर्थ में (ठक्) ठक् प्रत्यय होता है।
उदा०-कथा (वृत्तान्त-वर्णन) में जो साधु-निपुण है वह-काथिक । विकथा (विविध वृत्तान्त वर्णन) में जो साधु है वह-वैकथिक। वितण्डा में जो साधु है वह-वैतण्डिक।
सिद्धि-काथिकः । कथा+डि+ठक् । काथ्+इक । काधिक+सु। काथिकः ।
यहां सप्तमी-समर्थ कथा' शब्द से साधु अर्थ में इस सूत्र से ठक्' प्रत्यय है। 'किति च' (७।२।११८) से अंग को अदिवृद्धि और यस्येति च' (६।४।१४८) से अंग के आकार का लोप होता है। ऐसे ही-वैकथिकः, वैतण्डिक: आदि।
ठञ्
(६) गुडादिभ्यष्ठञ् ।१०३। प०वि०-गुड-आदिभ्य: ५ ।३ ठञ् १।१ । स०-गुडम् आदिर्येषां ते गुडादय:, तेभ्य:-गुडादिभ्यः (बहुव्रीहिः)। अनु०-तत्र, साधुरिति चानुवर्तते। अन्वय:-तत्र गुडादिभ्य: साधुष्ठञ् ।
अर्थ:-तत्र इति सप्तमीसमर्थेभ्यो गुडदिभ्यः प्रातिपदिकेभ्य: साधुरित्यस्मिन्नर्थे ठञ् प्रत्ययो भवति ।
उदा०-गुडे साधु:-गौडिक इक्षुः । कुल्माषे साधु:-कौल्माषिको मुद्ग: । सक्तौ साधु:-साक्तुको यवः, इत्यादिकम् ।