Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 03
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
१०८
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०-(ऋषि:) वसिष्ठस्यापत्यम्-वासिष्ठः । विश्वामित्रस्यापत्यम्वैश्वामित्र: । (अन्धक:) श्वफल्कस्यापत्यम्-श्वाफल्क: । रन्धसस्यापत्यम्रान्धसः। (वृष्णि:) वसुदेवस्यापत्यम्-वासुदेवः। अनिरुद्धस्यापत्यम्आनिरुद्ध: । (कुरु:) नकुलस्यापत्यम्-नाकुल: । सहदेवस्यापत्यम्-साहदेव: ।
आर्यभाषा: अर्थ-(तस्य) षष्ठी-समर्थ (ऋषिकुरुभ्यः) ऋषि, अन्धक, वृष्णि, कुरु वाचक प्रातिपदिकों से (अपत्यम्) अपत्य अर्थ में (अण्) अण् प्रत्यय होता है।
उदा०-(ऋषिः) वसिष्ठस्यापत्यम्-वासिष्ठः । वसिष्ठ ऋषि का पुत्र-वासिष्ठ। विश्वामित्रस्यापत्यम्-वैश्वामित्रः। विश्वामित्र ऋषि का पुत्र-वैश्वामित्र। (अन्धक:) श्वफल्कस्यापत्यम्-श्वाफल्कः । श्वफल्क (अन्धक) का पुत्र-श्वाफलक । रन्धसस्यापत्यम्रान्धसः । रन्धस (अन्धक) का पुत्र-रान्धस। (वृष्णि:) वसुदेवस्यापत्यम्-वासुदेवः । वसुदेव (वृष्णि) का पुत्र-वासुदेव (कृष्ण)। अनिरुद्धस्यापत्यम्-आनिरुद्धः । अनिरुद्ध (वृष्णि) का पुत्र-आनिरुद्ध । (कुरु:) नकुलस्यापत्यम्-नाकुल: । नकुल (कुरु) का पुत्र-नाकुल। सहदेवस्यापत्यम्-साहदेवः । सहदेव (कुरु) का पुत्र-साहदेव ।
सिद्धि-वासिष्ठः । वसिष्ठ+डस्+अण् । वासिष्ठ्+अ। वासिष्ठ+सु । वासिष्ठः।
यहां षष्ठी-समर्थ ऋषिवाची 'वसिष्ठ' शब्द से अपत्य अर्थ में इस सूत्र से 'अण्' प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है। ऐसे ही-वैश्वामित्र: आदि।
विशेष-अन्धक और वृष्णि, संघ के नाम हैं। श्वाफल्क अन्धक संघ का नेता और वसुदेव वृष्णि संघ का नेता था। कुरु जनपद का नाम है। आधुनिक दिल्ली के आसपास का प्रदेश कुरु कहाता है। अण्
(४) मातुरुत् संख्यासम्भद्रपूर्वायाः ।११५ । प०वि०-मातु: ५ ११ उत् ११ संख्या-सम्-भद्रपूर्वाया: ५ ।१ ।
स०-संख्या च सम् च भद्रश्च ते-संख्यासम्भद्राः, संख्यासम्भद्रा: पूर्वा: यस्या: सा-संख्यासम्भद्रपूर्वा, तस्या:-संख्यासम्भद्रपूर्वाया: (इतरेतरयोगद्वन्द्वबहुव्रीहि:)।
अनु०-तस्य, अपत्यम्, अण् इति चानुवर्तते। अन्वय:-तस्य संज्ञासम्भद्रपूर्वाया मातुरपत्यम् अण्, उच्च ।
अर्थ:-तस्य इति षष्ठीसमर्थात् संख्यासम्भद्रपूर्वाद् मातृ-शब्दात् प्रातिपदिकाद् अपत्यमित्यस्मिन्नर्थेऽण् प्रत्ययो भवति, उकारश्चान्तादेशो भवति।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
