Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 03
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
५४
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उपसर्जन संज्ञा है क्योंकि 'अनेकमन्यपदार्थे' (२।२।२४) से बहुव्रीहि समास में दोनों पद उपसर्जन होते हैं।
(२) चन्द्रमुखा। यहां विकल्प पक्ष में 'अजाद्यतष्टाप्' (४।१।४) से टाप्' प्रत्यय है।
(३) अतिकेशी। यहां कुगतिप्रादयः' (२।२।१८) से प्रादि समास है और 'एकविभक्ति चापूर्वनिपाते' (१।२।४४) से केश शब्द की उपसर्जन संज्ञा होती है।
(४) अतिकेशा । यहां पूर्ववत् 'टाप्' प्रत्यय है। डीष्-विकल्प:
(१६) नासिकोदरौष्ठजङ्घादन्तकर्णशृङ्गाच्च ।५५ । ___ प०वि०-नासिका-उदर-ओष्ठ-जया-दन्त-कर्ण-शृङ्गात् ५ ।१ च अव्ययपदम्।
स०-नासिका च उदरं च ओष्ठौ च जङ्घा च दन्तश्च कर्णश्च शृङ्गं च एतेषां समाहार:-नासिका०शृङ्गम्, तस्मात्-नासिका०शृङ्गात् (समाहारद्वन्द्व:)।
अनु०-डीए, वा, स्वाङ्गात्, उपसर्जनादिति चानुवर्तते । अन्वय:-उपसर्जनात् स्वाङ्गात् नासिका०शृङ्गाच्च स्त्रियां वा ङीष् ।
अर्थ:-उपसर्जनभ्य: स्वाङ्गवाचिभ्यो नासिकाद्यन्तेभ्य: प्रातिपदिकेभ्य: स्त्रियां विकल्पेन ङीष् प्रत्ययो भवति । उदाहरणम्____ प्रातिपदिकम् वा ङीष्
भाषार्थ: १. नासिका तुगा नासिका यस्या: सा- ऊंचे नाकवाली स्त्री।
तुङ्गनासिकी, तुङ्गनासिका २. उदरम् वृक इव उदरं यस्या: सा- भेड़िया के समान पेटवाली।
वृकोदरी, वृकोदरा। ३. ओष्ठौ बिम्बमिवौष्ठौ यस्या: सा- बिम्ब-कुन्दरू फल के समान लाल
बिम्बोष्ठी, बिम्बौष्ठा। ओठोंवाली नारी। ४. जङ्घा दीर्घा जङ्घा यस्या: सा- विस्तृत जांघवाली नारी।
दीर्घजङ्घी, दीर्घजवा।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org