Madhyam vrutti vachuribhyamlankrut Siddhahemshabdanushasan Part 02

Author(s): Rajshekharvijay
Publisher: Shrutgyan Amidhara Gyanmandir

Page 516

456 ] भीसिद्धहेमशब्दानुशासनं [भ० 7 पा० 2 सू० 114-117 - म. वृ०-*[दिक्शब्दाहिशि प्रसिद्धाच्छब्दाद् / म० वृ०-पूर्वा-ऽवरा ऽधरेभ्यः प्रत्येक दिग्देदिशि देशे काले च वर्तमानात् प्रथमापश्चमीसप्तम्य. शकालवृत्तिभ्यः प्रथमापश्चमीसप्तम्यन्तेभ्यो ऽस् , न्तात् स्वार्थेधाप्रत्ययो भवति / प्राची दिग् रम- अस्तात्' स्याताम् , पूर्वा-वरा-धरशब्दानां यथाणीया=] प्राग् रमणीयम् , प्राग् देशो रम्यः प्राग संख्यं पुर् अव अध् इत्यादेशाश्च / 'पुरो रम्यम , रम्यम् , प्राङ् कालोरम्यः प्रागम्यम् / [पञ्चम्याः पुरस्ताद्रम्यम् ; पुर भागतः, पुरस्तादागतः ; पुरो उदाहरणम् ] प्राच्या दिशः आगतः प्रागागतः, वसति, पुरस्ताद्वसति / एवमवः अवस्ताद्रस्यम् , प्राचो देशादागतः प्रागागतः, प्राचः कालादागतः= अवः अवस्तादागतः, अवः अवस्ताद्वसति' / अधः प्रागागतः, एवं प्राग वसति / दिकशब्दादिति अधस्तात् रम्यम् , आगतो या वसति (वा) // 115 / / किम् ? ऐन्द्री दिक् / दिग्देशकाध्विति बहुवचनं प्रथमादिभिः सह यथासङ्ख्यनिवृत्त्यर्थम् / / 113 / / प्रव०-पूर्वा दिग रमणीया, पूर्वो देशो रम्यः, पूर्वः कालो रम्यः इति वाक्यत्रयेऽपि पुरो रम्यम् , प्रव०-दिशि प्रसिद्धः शब्दः (दिक्शब्दः), पुरस्तादम्यम् / एवं पूर्वस्यां दिशि वसति इत्यादि. तस्मात् / प्राची दिग् रमणीया,प्राग देशो रमणीयः, वाक्यानि / एवमवरा दिग् रम्या, अवरात् अवप्राङ् कालो रमणीय इति वाक्यत्रयेऽपि त्राग् रम रस्माद्वा आगतः, अवरायां अवरस्यां (वा) दिशि णीयमित्येव उदाहरणत्रयं भवति, प्राग रम्यं वा / वसति इति वाक्यानि // 115 / / एषु सर्वत्र धाप्रत्ययः, पश्चात् तस्य धाप्रत्ययस्य परा-ऽवरात्स्तात् / / 7 / 2 / 116 // 'लुबञ्चेः' (7 / 2 / 123) इति सूत्रेण लोपः, ततः म० वृ०-पराइवराभ्यां दिग्देशकालवृत्तिभ्यां प्राची दिग् रमणीया प्राग रमणीयम् , अत्र 'ड्या प्रथमापञ्चमीसप्तम्यन्ताभ्यां स्वार्थे 'स्तात' स्यात् / देौणस्याक्किप' (2 / 4 / 95) इत्यनेन डीप्रत्ययस्य पिरस्तादम्यम् , आगतो वा वसति वा / अवरलुक् कार्या, प्राग् इति सिद्धम् / एवं पञ्चमीसप्तम्योक्येि कृते / दिगुदाहरणेऽपि 'लुबञ्चेः' धालोपः, स्ताद्रम्यम् , आगतो वसति वा // 116 / / ब्यादेौणस्य'० इति डीलोपः। धालोपस्तु सर्वत्र ___प्रव०-'परा दिग् रमणीया, 'सर्वादयोऽकार्यः / प्राच्यां दिशि वसति, प्राचि देशे वसति, स्यादौ' (3 / 2 / 61) इत्यनेन पुवद्भावः / एवमवप्राचि काले वसति इति वाक्यानि, प्राग्वसति इति रस्तात् (इति)अत्रापि / / 116 / / ' सर्वत्रोदाहरणं ज्ञेयम् // 113 / / दक्षिणोत्तराचातस् // 7 / 2 / 117 // ऊर्ध्वाद् रि-रिष्टातावुपश्चास्य / / 7 / 2 / 114 // म० ०-दक्षिण उत्तर इति शब्दाभ्यां चका म०.३०-ऊर्ध्वशब्दादिग्देशकालेषु वर्तमानात् रात् परावराभ्यां दिग्देशकालवृत्तिभ्यां प्रथमाद्यन्ताप्रथमापश्चमीसप्तम्यन्तात् 'रि-रिष्ठात्प्रत्ययौ' धाप भ्यां स्वार्थे 'अतस्' स्यात् / 'दक्षिणशब्दः काले न बादौ' भवतः, ऊर्ध्वस्य उप इत्यादेशश्च / ऊर्जा दिग् सम्भवतीति दिग्देशवृत्तिर्दक्षिणो ग्राह्यः / दक्षिणतो देशः कालो वा रम्यः-उपरि रम्यम् , उपरिष्ठादा- रम्यमागतो वसति वा / र उत्तरतो रम्यम् [उत्तरतः] गतः ; उपरि वसति, उपरिष्टाद्वसति // 11 // आगतो [उत्तरतः वसनि वा / एवं परतो रम्यमा गतो वसति / अकारस्तसतसो दार्थः, तेन पूर्वा-ऽवरा-ऽधरेभ्योऽसस्तातौ पुरवधश्चैषाम् अतस्परतः 'क्वेहामात्र०' (6 / 3 / 16) इत्यनेन त्यच् 72 / 115 // न भवति, परतो भव-पारतमित्यणेव // 117 / / [ ] इति चिह्नान्तर्गत: पाठः मूलप्रतौ न विद्यते इति बृहद्वृत्तित उद्धृतः /