Madhyam vrutti vachuribhyamlankrut Siddhahemshabdanushasan Part 02

Author(s): Rajshekharvijay
Publisher: Shrutgyan Amidhara Gyanmandir

Page 557

समासान्तविधानम् ] मध्यमवृत्त्यवचूरिसंवलितम् / [497 - प्रव०-देवानां राजा-देवराजः / रमहां- | कु-महद्भ्यां वा // 7 / 3 / 108 / / श्चासौ राजा च-महाराजः। अतिक्रान्तो राजान म० वृ०-कु महत् इत्येताभ्यां परो यो ब्रह्मन् मतिराजः / “अतिक्रान्ता राजानम् अतिराजी / तदन्तात् तत्पुरुषाद्'अट्' वा स्यात् / 'कुब्रह्मः, 'पञ्चानां राज्ञां समाहारः पन्चराजी। पञ्चभी कुब्रह्मा ; महाब्रह्मः, महाब्रह्मा; पापो महांश्च ब्राह्मण राजभिः क्रीतः पञ्चराजः, 'मूल्यैः'० (6 / 4 / 150 ) एवमुच्यते / / 108 / / इकण , अनाम्न्य'०(६।४।१४१) इति / एवं पश्चसखिशब्देन सह समासः। पञ्चभिः सखीभिः क्रीतः= अव.-महान् ब्रह्मा, महांश्चासौ ब्रह्मा च पञ्चसखः, इकण , 'अनाम्न्य'० इति लुप् / 'राज- इति वा // 108 // न्सखेः' इति सूत्रे विशेषोऽयं लिख्यते-सखीशब्दादी- ग्रामकोटात्तक्ष्णः // 7 / 3 / 109 / / कारान्तात् अटि सत्यसति वा न रूपभेदः / तथाहि म. वृ०-ग्रामकौटाभ्यां परो यस्तक्षनशब्दपश्चानां सखीनां समाहार इति वाक्ये 'क्लीबे' स्तदन्तात्तत्पुरुषाद्'अट्' स्यात् / 'ग्रामतक्षः, कौट(२।४।९७) इत्यनेन ह्रस्वे कृते ततः सखिशब्दादि तक्षः॥१०९॥ दन्तादेव 'राजन्सखेः' इत्यनेनाटि कृते पञ्चसख इति रूपं सिद्धम् / तथा सखीमतिक्रान्त इति वाक्ये कृते अव०-ग्रामश्च तक्षा च-ग्रामतक्षः, ग्रामसाधासखीशब्दात् 'राजन्सखेः' इत्यनेनाटः प्राप्त्यभावे रण इत्यर्थः / कुटी-शाला, तस्यां भवः कौटः,कौट'गोश्चान्ते'० (2 / 4 / 96) इति ह्रस्वे कृते सखि इति / स्तक्षा-कौटतक्षः,यः स्वगृहे एव कर्म करोति स्वतन्त्रः इदन्तात् अट प्राप्नोत्येव / तथा पञ्चानां सखी | न कस्यचिदायत्तः स कौटतक्षः / / 109 / / इत्यपि वाक्ये कृतेऽटि अडभावेऽपि तत्पुरुषस्योत्त . गोष्ठातेः शुनः // 7 / 3 / 110 // रपदप्रधानत्वात् पञ्चसखी इत्येष रूपम् / तथा पञ्च सख्यः प्रिया यस्येति वाक्ये 'गोश्वान्ते'० (2 / 4 / 96) म० वृ०-गोष्ठातिभ्यां परो यः श्वन् तदन्तात् ह्रस्वे 'राजन्सखेः' इत्यनेनाटि कृते 'अवर्णेवर्णस्य' तत्पुरुषाद्‘अट्'स्यात् / गोष्ठश्वः, अतिश्वो वराहः (7 / 4 / 68) इति इकारलोपे पुनरपि 'अणनेये'० अतिजवनः, अतिश्वः सेवकः सुष्ठु स्वामिभक्तः, . (2 / 4 / 20) इत्यनेन ङी शकटाभिप्रायेण, यतः तेन भतिश्वी सेवा, अतिनीचेत्यर्थः / / 110 // शकटेन वाक्यस्यापि नामत्वं विहितमस्ति, अतः अव०-गोष्ठे श्वा=गोष्ठश्वः / अतिक्रान्तः पञ्चसखीप्रिय इति रूपं बभूव / यदा तु अट नानी श्वानम्-अतिश्वः // 110 // यते तदापि पश्चसखीप्रिय इत्येव रूपम् / एवमन्यदपि रूपाभेदहेतुकमूह्यम् / / 106 / / प्राणिन उपमानात् // 7 / 3 / 111 // म० वृ०-प्राणिवाचिन उपमानात् परो य राष्ट्राख्याद् ब्रह्मणः // 7 / 3 / 107 // श्वन तदन्तात्तत्पुरुषाद् 'अट्' स्यात् / 'व्याघ्रश्वः, म. वृ०-राष्ट्रवाचिनः परो यो ब्रह्मन् तदन्तात् २सिंहश्वः / प्राणिन उपमानादिति पूर्वपदविज्ञानाबत्पुरुषाद्'भट्' स्यात् / 'सुराष्ट्रब्रह्मः, काशिब्रह्मः / दिह नाट् [वानरः श्वेव=] वानरश्वा / प्राणिन इति राष्ट्राख्यादिति किम् ? देवब्रह्मा नारदः // 107 // किम् ? [फलकमिव श्वा] फलकश्वा / उपमानग्रहणं किम् ? मैत्रश्वा // 11 // अव०-'मुराष्ट्रषु ब्रह्मा-सुराष्ट्रब्रह्मः / २काशिषु ब्रह्मा काशिब्रह्मः / यः सुराष्ट्रषु वसति स सौ- अव०-'व्याघ्र इव व्याघ्रः, व्याघ्रश्चासौ श्वा च राष्ट्रिको ब्राह्मणः, सुराष्ट्रब्रह्म इत्यर्थः / एवं काशिब्रह्मः, व्याघ्रश्वः,२सिंह इव सिंह:,सिंहश्वासोश्वाच सिंहश्वः, अवन्तिब्रह्मः / आख्यग्रहणं राष्ट्रवाच्यर्थम् / / 107 // / 'उपमेयं व्याघ्रायः साम्यानुक्तौ' (3 / 1 / 102) इति