Madhyam vrutti vachuribhyamlankrut Siddhahemshabdanushasan Part 02

Author(s): Rajshekharvijay
Publisher: Shrutgyan Amidhara Gyanmandir

Page 577

वृद्धिविधानम् / मध्यमवृत्त्यवचूरिसंवलितम् / [ 517 - - विनीति किम् ? "द्वैवर्षिकम् , त्रैवर्षिकं धान्यम् // 18 // | क्रीतं द्विसोवर्णिकम् , एवं त्रिसौवर्णिकम् , अधिक सौवर्णिकम् / द्वाभ्यां षष्टिभ्यां निवृत्तः द्वाभ्यां अव०-१द्वाभ्यां वर्षाभ्यां निवृत्तो-द्विवार्षिकः, षष्टिभ्यां भृतोऽधीष्टो वा अथवा द्वे षष्टी भूतो भावी 'निर्वृत्ते' (6 / 4 / 105) इति सूत्रेण इकण , अथवा वा द्विषाष्टिकः / अधिकया षष्ट्या निवृत्तः अधिद्वाभ्यां वर्षाभ्यां भृतोऽधीष्टो वा-द्विवार्षिकः, 'तस्मै कायै षष्य भृतोऽधीष्टो वा / एवं सर्वत्राग्रेऽपि भृताधीले च' (६।४।१०७)इकण , यद्वा द्वे वर्षे भूतो= वाक्यानि / द्विषष्ट्यादिशब्दाः संख्येये काले वर्तन्त द्विवार्षिकः, 'तं भाविभूते (6 / 4:106) इतीकण / एवं इति कालाधिकारविहितं प्रत्ययमुत्पादयन्ति। तथाहित्रिवार्षिकः, अधिकवार्षिकः एतयोरपि वाक्यादिकं द्वे पष्टी द्वे सप्तती ग दिनानां मासानामर्द्धमासर्व ज्ञेयम् / द्वे वर्षे भावि इति वाक्यम् / द्वाभ्यां सानामिति कालवर्त्तित्वं ज्ञेयम् / 'कालात्परिजय्य०' वर्षाभ्यां भतोऽधीष्ठो वा कर्म करिष्यति- द्विवा (6 / 4 / 104) इत्यस्मिन् कालाधिकारे विहितम् र्षिको मनुष्यः, कथमत्र वृद्धिः ? आह- भृताधीष्ठयोः 'निवृत्ते' (6 / 4 / 105) इत्यादिसूत्रैरिकणरूपं प्रत्ययप्रत्ययः, न भाविन्यर्थे, इति वृद्धिनिषेधो न भवति, मुत्पादयन्तीत्यर्थः / 'द्वाभ्यां नवतिभ्यां क्रीतम्= गम्यते हि अत्र भविष्यत्ता, न तु प्रत्ययार्थः, भृता द्विनावतिकम् , 'मूल्यैः क्रीते'(६।४।१५०) इतीकण , धीष्टार्थे प्रत्ययोत्पत्तावपि किं करिष्यतीति सम्बन्धात तत्र 'अनाम्न्यद्विः'० (6 / 4 / 141) इति सूत्रेण इकण यद्यपि भविष्यत्ताऽवगम्यते,तथाप्यभाविनीति प्रत्य लुप्यते,द्विनवति द्रव्यम् ,तेन द्विनवतिद्रव्येण क्रीयविशेषणत्वात प्रत्ययवाच्ये एव भाविन्यर्थे प्रति तम् ; अथवा द्वौ च नवतिश्च द्विनवती,ताभ्यां क्रीतम् ; पेधो भवति, न गम्यमानेऽर्थे इति परमार्थः / / 18 / / द्वाभ्यामधिका नवतिः (द्विनवतिः)तया वा क्रीतं द्विनामानसंवत्सरस्याशाणकुलिजस्यानाम्नि वतिकम् / एवं त्रिनावतिकम् / द्वाभ्यां संवत्सरा॥७४।१९॥ भ्यां भृतोऽधीष्टो वा यद्वा द्वौ संवत्सरौ भूतो भावी वा द्विसांवत्सरिकः, रात्र्यहःसंवत्सर'० (6 / 4 / 110) म. वृ०-मीयते परिच्छिद्यते येन तन्मानं इत्यनेन वा ईनः, पक्षे 'निवृत्ते' (6 / 4 / 105) इत्यापरिमाणादि] सङ्ख्याया अधिकाच्च परस्य शाणकुलि दिनाऽत्र इकण भवति / (एवम् ) त्रिसांवत्सरिकः / . 'जशब्दवजितस्य मानवाचिनः शब्दस्य संवत्सरशब्द मीयते इति व्युत्पत्त्या मानग्रहणेन कालस्यापि ग्रह स्य चादिस्वरस्य णिति 'वृद्धिः' स्यादनाम्नि असं इति प्राप्तिरस्ति अत उक्तम्-संवत्सरग्रहणेति / द्वाज्ञायाम् / सङ्ख्याधिकाभ्यां सह मानसंवत्सरस्य न भ्यां समाभ्यां निर्वृत्तः इत्यादिपूर्ववद्वाक्यानि / यथासंख्यं वचनभेदात् / 'द्रिकौडविकः, अधिकको. तथा द्वयो रात्र्योः समाहारो द्विरात्रः, द्विरात्रेण डविकः,२द्विसौवर्णिकम् , अधिकसौवर्णिकम् / तथा निवृत्त इत्यादिवाक्यानि ; अथवा द्वयो रात्र्योर्भवो उद्विषाष्टिकः, अधिकषाष्टिकः ; द्विसाप्ततिकः, तथा द्विरात्रः, सङ्ख्यातैकपुण्य०' (7 / 3 / 119) इति अत् / ५द्विनावतिकम : अथ संवत्सर, द्विसांवत्सरिकः / १°तद्धितान्तमिदं परिमाणविशेषस्य नाम / कलायो संवत्सरग्रहणात्कालो मानशब्देन न गृह्यते,तेन द्वैस मालवप्रसिद्धो धान्यभेदः,तत्कणानां पञ्चानां यावत्परिमिकः, (द्वैरात्रिकः) त्रैरात्रिकः / अशाणकुलिजस्येति माणं भवति तन्मात्रस्य परिमाणविशेषस्येदं (कलाया किम् ? वैशाणम् , द्वैकुलिजिकः / अनाम्नीति किम् ? इति) नाम, अत एव 'अनाम्न्य'० (6 / 4 / 141) इति पाश्चलोहितिकम् , १०पाञ्चकलायिकम् / / 19 / / न लुप , पाञ्चलोहितिकम् पाञ्चकलायिकमिति पूर्वेअव०-द्वौ कुडवौ प्रयोजनमस्य=द्विकौड पादेषु साधितमस्ति // 19 // विकः, एवं त्रिकौडविकः, अधिककौडविकः : 'प्रयोः | अद्धोत्परिमाणस्यानतो वा त्वादेः 7420 / जनम्' (6 / 4 / 117) इतीकण / द्वाभ्यां सुवर्णाभ्यां | म० वृo-अर्द्धशब्दात्परस्य परिमाणवाचिनः