Madhyam vrutti vachuribhyamlankrut Siddhahemshabdanushasan Part 02

Author(s): Rajshekharvijay
Publisher: Shrutgyan Amidhara Gyanmandir

Page 584

524 ] श्रीसिद्धहेमशब्दानुशासनं [अ०७ पा० 4 सू० 43-44 करोत्यर्थे णौ अन्तस्थालोपं गुणं च नेच्छन्ति, स्थूलं / तन्निमित्तको गुणोऽर् इति न निवर्त्तते, 'स्थानीकरोति स्थूलयति, दूरयति, युवयति / / 42 / / वावर्णविधौ' (74.109) इति स्थानित्वात् / तथा रकर्तृ शब्दः, करिमाचष्टे, णिज् , अत्रापि तृप्र अव०-ह्रस्वादिशब्देभ्य एव परतः पृथ्वादि त्ययो लुप्यते, ततः कर् इति रूपं जातम् , तिव् , त्वादिमन् भवति, न स्थूलदूरयुवनशब्देभ्यः, अप्रा शव , गुणः, करयति इति सिद्धम् / उपटु, पटोप्तेः / 'स्थूलदूर०' इति सूत्रे विशेषोऽयम्- नामिन इति किम् ? ह्रस्वक्षिप्रक्षुद्राणां सकारपकारदकाराणां र्भावः, पृथ्वादिभ्य इमन् , अत्र 'त्रन्त्यस्वरादेः' इत्यनेनान्त्यस्वरादिलोपः पटिमा इति सिद्धम् / गुणो मा भूत् , तथाहि-“सर्वमुन्वस्थानमवर्ण". पटुमाचष्ठे–पटयति, णिज् ,अत्र पूर्व वृद्धिः क्रियते, मित्येकदेशेन अवयवेन प्रत्यासत्त्या सकारदकारयो उकारस्य औः, ततः 'त्रन्त्यस्वरादेः' इति औः लुप्यते, गुणोऽर् प्राप्नोति, अथवा सकारदकारयोः "लवर्ण यद्वा औ ( इत्यस्य ) आवि कृतेऽपि अन्त्यस्वरादेः तवर्गलसा दन्त्याः" इति न्यायादल् इति गुणः प्राप्नो आव इत्यस्य लोपः / 'विमनस् , सन्मनस् ; वि. ति, रश्रुतेर्लअतिरिति भावात् , पकारस्य तु "उवर्ण मनसो भावो विमनिमा, सन्मनसो भावः सन्मपवर्ग०" इति न्यायात् उकारो गुणः स्यादिति नामिन निमा ; 'वर्णदृढा०' (7 / 1 / 59) इमन् , ततोऽन्त्यस्वइति कृतम् / 'त्रन्त्यस्वरादेः' (74 / 43 ) इत्युत्तरे रादिलोपः / केचित्तु अनेकस्वरशब्दस्यान्त्यम्वरादि. णान्त्यस्वरादेः 'स्थूलदूर०' (7 / 4 / 42) इत्यनेनार्था लोपं विकल्पेन इच्छन्ति, लुबभावपक्षे णौ यथादन्तस्थाया लोपे सिद्धे अन्तस्थादेरिति किमर्थम् ? सम्भवं नामिनश्च गुणं चेच्छन्ति / पयस्विनमाच अत्रोच्यते, 'येन नाप्राप्ति' * न्यायेनान्त्यस्वरा -पययति, णिज, विन्मतो..' (4.32) इत्यदिलोपं बाधित्वा 'स्थूलदूर०' (7 / 4 / 42) इत्यनेना नेन विन्लोपः,पक्षे पयसयति ; पयिष्ठः,पयसिष्ठः; न्तस्थाया एव लोपो मा भूदित्येवमर्थमन्तस्थादे पयीयान् , पयसीयान् ; तथा वसुमत्शब्दः, वसुरिति कृतमिति भावः // 42 // मन्तमाचष्टे, णिज् , 'विन्मतो०' (7.4 / 32 ) मतुः अन्त्यस्वरादेः / / 7 / 4 / 43 // लुप्यते, वसयति, पक्षे गुणः- वसवयति, वसिष्ठः, म0 वृo-तृप्रत्ययस्य अन्त्यस्वरादेश्चावयव वसविष्ठः ; वसीयान् , वसवीयान् इति मतान्तरे स्य इमनि ण्यादौ च परे 'लुक्' स्यात् / कर्तुम // 43|| न्तमाचष्टे='करयति, करिष्ठः, करीयान् / कर्त्तार नैकस्वरस्य / / 7 / 4 / 44 // माचष्टे करयति / तथा मातयति भ्रातयतीत्यत्र त्वनर्थकत्वात् तृशब्दस्य न लुक् / 'पटिमा, पट म. वृ०-एकस्वरशब्दस्य योऽन्त्यस्वरादिरयति, पटिष्ठः, पटीयान् / 'विमनिमा, सन्मनिमा वयवस्तस्य इमनादौ परे 'लुग न' भवति / स्रज॥४३॥ यति, स्रजिष्ठः, स चयति / एकस्वरस्येति किम्? अव०-'कर्ताऽस्यास्ति , कतृ मत् शब्दः, | वसति, वसिष्ठः, वसीयान् / इमनि चेत्येवकर्तृ मन्तमाचष्टे, णिज्, 'विन्मतोर्णीष्ठ०' (74 / / अस्यापत्यम्=] इ., [ज्ञो देवताऽस्य= ज्ञः, [श्रिये 32) इत्यनेन मतुलृप्यते, तदनन्तरं 'चन्त्यस्वरादेः' | हितः=] श्रीयः / 'योगविभागाद् 'अवर्णेवर्णस्य' (- (7 / 4 / 43) इत्यनेन तृप्रत्ययस्य लोपः / एवं वसव- 4 / 68) इति लोपस्यापि प्रतिषेधः, तेन श्रेष्ठः, यतीत्यत्रापि / करयतीत्यत्र तृप्रत्ययस्य लोपे कृते / श्रेयान् // 44|| * अन्त्यस्वरस्य तावत् 'त्रन्त्यस्वरादेः' इत्यनेन लुपि सत्यामन्तस्थामात्रमेवावशिष्यते, ततोऽत्रादिग्रहणं निरर्थकमिति अन्तस्थादेरित्यस्य स्थाने 'अन्तस्थाया' इति वक्तव्यमिति प्रश्नाशयः / 2 "येन नाऽप्राप्ते यो विधिरारम्यते स तस्यैव बाधकः" इति न्यायेन /