Madhyam vrutti vachuribhyamlankrut Siddhahemshabdanushasan Part 02

Author(s): Rajshekharvijay
Publisher: Shrutgyan Amidhara Gyanmandir

Page 562

502 ) श्रीसिद्धहेमशब्दानुशासनं / अ०७ पा० 3 सू० 131-134 म०वृ०-पूरणप्रत्ययान्तः स्त्रीलिङ्गशब्दः पूरणी। समीपे येषां संख्येयानां ते उपचतुराः / 'त्रयो वा तदन्ताद् बहुव्रीहे-रप्' प्रत्ययः समासान्तः स्यात् , चत्वारो वा-त्रिचतुराः / त्रयश्चत्वारो यस्य स तत्प्राधान्ये तस्याः पूरण्याः प्राधान्ये, (यदि)समासे- | त्रिचत्वाः उन्मुग्धः / उपगताश्चत्वारो येन स नोच्यमानोऽर्थः प्रधानं भवति / 'कल्याणीपञ्चमा उपचत्वाः // 131 // रात्रयः, एवं कल्याणीदशमाः, कल्याणीतुर्याः,कल्या अन्तर्बहियां लोम्नः // 7 / 3 / 132 / / णीतुरीयाः / पूरणीभ्य इति किम् ? द्वितीयाकल्याणीकाः। स्त्रीत्वनिर्देश इति किम ? कल्याणपश्चमका म० वृ०-अन्तरबहिस्भ्यां परो यो लोमन् दिवसाः। तत्प्राधान्य इति किम् ? कल्याणपश्चमकः तदन्ताद् [बहुव्रीहे:] 'अप' स्यात् / 'अन्तर्लोमः, पक्षः / पकारो 'नाप्प्रियादौ' ( 3 / 2 / 53 ) इति बहिर्लोमः प्रावारः // 132 / / पर्यु दासार्थः // 130 // प्रव०'अन्तर्लोमान्यस्य / प्रावार इत्यत्र "वृगो वस्त्रे' (5 / 3 / 52) इति विकल्पसामर्थ्यात् अव०-'कल्याणी पञ्चमी रात्रिर्यासां रात्रीणां 'भावाकोः ' (5 / 3 / 18) इति घम् भवति / / 132 / / ताः कल्याणीपञ्चमा रात्रयः / एवं कल्याणीदशमा रात्रयः, कल्याणीतुर्याः, कल्याणीतुरीयाः, कल्या- ___ भान्नेतुः // 7 / 3 / 133 // णीद्वितीया रात्रयः / अत्र रात्रयः समासार्थः, तासु म० वृ०-भान्नक्षत्रवाचिशब्दात्परो यो नेतृरात्रिषु पञ्चमीदशम्यादितिथयोऽपि रात्रित्वेनानु- | शब्दः तदन्ताद् बहुव्रीहे-रप' स्यात् / 'मृगनेत्राः, प्रविष्टा इति प्रधानम् / २द्वितीया भार्या कल्याणी पुष्यनेत्रा रात्रयः / नेत्रशब्देनैव सिद्धे नेतृशब्दात् कच् यासां भार्याणां ताः द्वितीयाकल्याणीकाः / अत्र मा भूदिति वचनम् / / 133 / / पूरणीप्रत्ययत्वात् 'तद्धिताककोपान्त्य'० (32154 ) इति वद्भावप्रतिषेधः, 'शेषाद्वा' (7 / 3 / 175) इति अवo-मृगो नेता आसां रात्रीणां ताः मृगकच् / कल्याणः पञ्चमो येषु / एवं कल्याणद्वि- नेत्राः / एवं पुष्यनेत्राः // 133 // तीयकान्यहानि इत्यपि ज्ञेयम् / 'पूरणीभ्यः' इत्यत्र नाभेनाम्नि / / 7 / 3 / 134|| बहवचनं व्याप्त्यर्थम् / तेन कल्याणीपञ्चमा रात्रय इत्यादिषु 'ऋन्नित्यदितः' (73 / 171) इति परोऽपि म० वृ०-नाभ्यन्ताद् बहुव्रीहे-'रस्यान्नाम्नि / कच् न भवति / / 130 // 'पद्मनाभः, हेमनाभः, उवज्रनाभः, हिरण्यनाभः। नाम्नीति किम् ? विकसितवारिजनाभिः / [नाभेनज-सु-व्युप-त्रेश्चतुरः // 7 / 3 / 131 / / रधः=] अधोनाभं प्रहतवानित्यव्ययीभावेऽपि तिष्ठ म० वृ०-नञ्-सु-व्युपत्रिभ्यः परो यश्चतुशब्द- / द्ग्वादिषु तथा पाठात सिद्धम् / / 134 // स्तदन्ताद् बहुव्रीहे 'रप' स्यात् / 'अचतुरः, सुचतुरः, विचतुरः, ४उपचतुराः, 'त्रिचतुराः / समा. अव०-'अबन्तेन शब्देन चेत् संज्ञा गम्यते / सान्तविधेरनित्यत्वादिह नाप,- त्रिचत्वाः, उप पद्मं नाभावस्य पद्मनाभः / एवमूर्णनाभः, ऊर्णा चत्वाः // 13 // नाभी यस्य स ऊर्णनाभः, 'डयापो बहुलम्'० (2 / 4 / 99) इति ह्रस्वः / उवज्रनाभः इत्यत्र यदि प्रव०-'अविद्यमानानि अदृश्यानि वा चत्वारि 'पूर्वपदस्थान्ना०'(२।३।६४) इति णत्वं स्यात् तदा संज्ञा यस्य स अचतुरः / सुदृश्यानि शोभनानि वा न प्रतीयेत इति न णत्वम् / क्षुभ्नादित्वाद् णत्वचत्वारि यस्य स सुचतुरः / उविसहशानि विग- निषेधः। विकसितं च तत वारिजं च, विकसिततानि वा चत्वारि यस्य स विचतुरः / ४चत्वारः | वारिजवन्नाभिरस्य // 134 //