Madhyam vrutti vachuribhyamlankrut Siddhahemshabdanushasan Part 02

Author(s): Rajshekharvijay
Publisher: Shrutgyan Amidhara Gyanmandir

Page 554

494 ] श्रीसिद्धहेमशब्दानुशासनं [अ०७ पा०३ सू० 97-99 स्त्रीपुसौ / स्त्री चासौ पुमांश्च स्त्रीपुस इति कर्म- | वाक्समुच्छम् , श्रीस्रजम् , सम्पद्विपदम , वाक्धारयः / कौरवपक्षीयः कश्चिदेवनामा द्रुपदः पुत्रः / विषम् , छत्रोपानहम् , गोगोदुहम् / छत्रोपानशिखण्डी। द्वन्द्वादिति किम् ? स्त्रियाः पुमान-स्त्री. | हिनी इति द्वन्द्वलक्षणो मत्वर्थीय इन् / समाहारे पुमान् // 96 // इति किम् ? प्रावृदशरद्भ्याम् / द्वन्द्वादित्येव- पञ्च वाक् // 98 // ऋक्सामय॑जुष-धेन्वनडुह-वाङ्मनसा-ऽहोरात्र-रात्रिदिव-नक्तंदिवा-ऽहर्दिवोर्वष्ठीव-पदष्ठीवा-ऽक्षिध्रुव- अव०-'वाक् च त्वक् च / २'उच्छैन् विवासे' दारगवम् // 73 // 9 // उछ, विच प्रत्ययः, न किप् , क्विपि सति 'अनुना सिके च'० (4 / 1 / 108) इति छस्य शप्राप्तिः स्यात् , म० वृ०-ऋक्सामादयो द्वन्द्वा 'अदन्ता' निपा वाक् च समुच्च / 'छत्रं चोपानच्च-छत्रोपानहम , त्यन्ते' / 'ऋक्सामे, २ऋग्यजुषम् , धेन्वनडुहौ, 'चवर्ग'० इति अत् समासान्तः, छत्रोपानहमस्यास्ति, [वाक् च मनश्च=] वाङ्मनसे, अिहश्च रात्रिश्च] 'प्राणिस्थादस्वाङ्गा'०७२।६०) इति इन् ,ततो ङी। ४अहोरात्रः, पुण्याविमावहोरात्रौ, रात्रिंदिवम् , अप्रत्ययस्य समासान्तत्वेन द्वन्द्वसमासावयवारात्रिंदिवानि पश्यति, नक्तंदिवम् , अहर्दिवम् , त्वात् इन् भवतीत्यर्थः। पञ्च वाच: समाहृताः, ऊर्वष्ठीवम् ,पदष्ठीवम् , अक्षिभ्रु वम, दारगवम्॥९७ 'सङ्ख्या समाहारे' 3128) इति सूत्रेण सङ्ख्याप्रव०-१ऋक् च साम च। २ऋग् च यजुश्च / पूर्वो द्विगुरयम् / / 9 / / धनुश्च अनड्वांश्च / 'ऋक्साम०' इति सूत्रे धेन्वनडु- 1 द्विगोरनहोऽट् // 7 / 3 / 99 // हग्रहणमसमाहारार्थम् , तेन धेन्वनडुहौ धेन्वन ____ म० वृ०-अन्नन्तात् अहनशब्दान्ताच्च द्विगोः डुहाः इति भवति,न धेन्वनडुहम् / समाहारे तु उत्तर- | समाहारे वर्तमानात् 'अट् ' समासान्तो भवति / सूत्रेणैव सिद्धम् / ४'अहोरात्रम्',अत्र अह्नः' (2 / 1174) 'पञ्चतक्षी, २पञ्चतक्षम् ; शतराजी, "शतराजम् ; इत्यनेन 'न्' इत्यस्य सः, घोषवति' (11321) "यहः, यहः / द्विगोरिति किम् ? "सन्तक्षाणः, इत्यनेन रकारस्थाने उः। रात्रिश्च दिवा च-रात्रिं 'समह्नः / समाहारे इत्येव- द्वथु क्षा, १०त्र्युक्षा, दिवम् , नक्तं च दिवा च-नक्तंदिवम् ; निपात ११द्यतः, १२य ह्रः ||99|| नादुभयप्रयोगे पूर्वपदस्य मोऽन्तः / अहश्च दिवा च-अहर्दिवम् / ननु अहनशब्ददिवाशब्दौ तुल्यार्थों, अव०-पञ्च तक्षाणः समाहृताः पञ्चतक्षी, तयोश्च “उक्तार्थानामप्रयोग' इति न्यायात् “समा रेपश्चतक्षम् ; द्विगोरन्न'० (73,99) इति नामर्थेनैकशेषः" इत्यनेनैकशेषारम्भाद्वा द्वन्द्वो नोप अट् , "द्विगुरन्नाबन्तान्तो" * इति लिङ्गपाठात् पद्यते. सत्यम . पर्यायशब्दयोरपि वीप्सायां निपात- विकल्पेन स्त्रीत्वं भवति / एवं शतस्य राज्ञां समाहारः नात् द्वन्द्वो भवति / अहर्दिवम् (इति) कोऽर्थः ? =शतराजी, शतराजम् / 'द्वयोरह्रोः समाहारो द्वथहः, अहरहरित्यर्थः / / / 7 // 'त्रयाणामह्नां समाहार:=ज्यहः, द्विगोरन्न'० इति अट। सर्वत्र 'नोऽपदस्य तद्धिते' (74 / 61) इत्यनेनान्त्यचवर्ग-द-प-हः समाहारे // 7 / 3 / 98 // स्वरादिलोपः / समाहृतास्तक्षाण: संतक्षाणः, म. वृ०-चवर्गदकारषकारहकान्तान् द्वन्द्वात् समाहृतान्यहान्यस्य-समह्नः इत्यत्र 'सर्वाशससमाहारे वर्तमानाद् 'अन्' स्यात् / वाक्त्वचम, I वया' 0 ( 7 / 3 / 118 ) इत्यनेन अट् , तथा अन् *श्री हैमलिङ्गानुशासने स्त्रीलिङ्गप्रकरणे पञ्चमश्लोके। '