________________
१२२
कातन्त्रव्याकरणम् नातिव्याप्तिः । पार्श्वत इत्यादि । मध्यत इत्यर्थः । मातुर्वत्सवदिति दृष्टान्तमवलम्ब्य पार्श्वत इत्युक्तमिति केचित् ।। ४५१।
[समीक्षा]
कातन्त्रकार ने प्रकृति से बाद में किए जाने वाले की प्रत्यय संज्ञा की है, जबकि पाणिनि ने तृतीय-चतुर्थ-पञ्चम अध्यायों में पद का अधिकार किया है, तदनुसार उनमें निर्दिष्ट कार्य या विधि को प्रत्यय कहेंगे | परवर्ती सूत्र में उसे धातु अथवा प्रातिपदिक से पर में रखे जाने का निर्देश है- “प्रत्ययः, परश्च" (अ० ३।१।१, २) । फलतः उभयत्र समानता है।
यहाँ यह ज्ञातव्य है कि आख्यातप्रकरण में धातुओं से होने वाले प्रत्यय कातन्त्रकार ने सूत्र में नहीं गिनाए हैं । अथ च वृत्तिकार दुर्गसिंह ने उन्हें वृत्तिग्रन्थ में पढ़ा है । जैसे -
१. वर्तमानासंज्ञक प्रत्यय = १८ (९ + ९, पाणिनीय लट् लकार) (परस्मैपद)- ति, तस्, अन्ति । सि, थस्, थ । मि, नस्, मस् । (आत्मनेपद)- ते, आते, अन्ते । से, आथे, ध्वे । ए, वहे, महे । २. सप्तमीसंज्ञक प्रत्यय = १८ (९ +९, पाणिनीय विधिलिङ् लकार) (परस्मैपद)- यात्, याताम्, युस् । यास्, यातम्, यात । याम्, याव, याम | (आत्मनेपद)- ईत, ईयाताम्, ईरन् । ईथास्, ईयाथाम्, ईध्वम् । ईय, ईवहि,
ईमहि । ३. पञ्चमीसंज्ञक प्रत्यय = १८ (९ + ९, पाणिनीय लोट् लकार) (परस्मैपद)- तु, ताम्, अन्तु । हि, तम्, त । आनि, आव, आम | (आत्मनेपद)- ताम्, आताम्, अन्ताम् । स्व, आथाम्, ध्वम् ।ऐ, आवहे, आमहे । ४. ह्यस्तनीसंज्ञक प्रत्यय = १८ (९+ ९, पाणिनीय लङ् लकार) (परस्मैपद)- दि, ताम्, अन् । सि, तम्, त । अम्, व, म । (आत्मनेपद)- त, आताम्, अन्त । थास्, आथाम्, ध्वम् । ई, वहि, महि । ५. अद्यतनीसंज्ञक प्रत्यय = १८ (९ +९, पाणिनीय लुङ् लकार) (परस्मैपद)- दि, ताम्, अन् । सि, तम्, त । अम्, व, म । (आत्मनेपद)- त, आताम्, अन्त । थास्, आथाम्, ध्वम् । ई, वहि, महि । ६. परोक्षासंज्ञक प्रत्यय = १८ (९+ ९, पाणिनीय लिट् लकार)